ƏZİzxan tanriverdi

Budaq. Müasir antroponimlərimiz sistemində  işlək adlar 
cərgəsində  olan  ―Budaq‖  antroponimi  ―Kitabi-Dədə  Qorqud‖  
(Qaragünə oğlı Budaq) və ―İbrahim‖ dastanlarında işlənmişdir. 
Bu antroponim barədə B.Abdullayevin fikri belədir: ―Budaq-k. 
Azərb.,  budaq  –  ağac,  kol  şaxəsi‖  (4  –  17).  N.A.Baskakov  rus 
familiyaları  sistemində  işlənən  ―Butakov‖  familiyasının  türk 
mənşəli ağac budağı, şax anlamlı budaq sözü  əsasında əvvəlcə 
ləqəb kimi  yarandığını, sonra familiyaya keçdiyini göstərir (32 
–  17).  Budaq  antroponimi  barədə  olan  bu  izahlarda  ―qollu-

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
50 
budaqlı olma‖, ―kökə bağlı olma‖ və s. kimi xüsusiyyətlər mo-
tivləşmə  üçün  əsas  götürülmüşdür.  ―Budaq‖  antroponiminin 
ağac  və    kol  şaxəsi    ilə  bağlılığı  ən  azı  ona  görə  inandırıcı 
deyildir ki, həmin dövr kişi adlarımızın əksəriyyəti igidlik mo-
tivlidir. ―Budaq‖ antroponimi barədə Ş.Sədiyev yazır: ―Budaq‖ 
adı,  bəlkə,  adi  budaq  sözü  ilə  ifadə  olunmuş  sadə  ad  kimi 
görünə bilər.Əslində ―budaq‖  düzəltmə sözdür. O, kök sayılan 
―buda‖  hissəsinə  ―-q‖  şəkilçisinin  qoşulmasından  alınmışdır. 
Bu kökə ―budamaq‖ felində rast gəlirik (160 – 19). ―Azərbay-
can  dilinin  izahlı  lüğəti‖ndə  göstərilir  ki,  budaq  (budamaq) 
məcazi mənada, döymək, vurmaq,  əzişdirmək mənalarını ifadə 
edir (14 – 319). Təbii ki, ―budaq‖ apelyativinin ―Budaq‖ antro-
poniminə  çevrilməsinə  səbəb  igidlik  çalarıdır.  Əlavə  edək  ki, 
―Budaq‖ başqırd antroponimləri sistemində ―Буудагаy‖ fonetik 
variantında olub,  vurmaq, döymək mənalarını ifadə edir (195 – 
155). 
―Kitabi-Dədə  Qorqud‖da  işlənən  Dəli  Qarcar,  Baybican, 
Buğac,  Qaraca  Çoban,  Dəli  Domrul  və  s.  antroponimlər  kimi 
dastanda iki variantda işlənmiş  Qaragünə oğlı Budaq və Qara-
günə oğlı Qara Budaq antroponimi də semantikasında mərdlik, 
mübarizlik, igidlik  keyfiyyətlərini əks etdirir. 
 
 
“Dəftəri-müfəssəli-əyaləti-Tiflis”də 
antroponimlər 
 
1723-28-ci  illərdə  Osmanlı  imperiyasının  məmurları 
tərəfindən    tərtib  olunmuş  “Dəftəri-müfəssəli-əyaləti-Tiflis‖in 
Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək, ―Tiflis əyalətinin müfəssəl 
dəftəri‖  (Bakı,  ―Pedaqogika‖,  2001.  Giriş,  tərcümə  və  qeydlər 
tarix  elmləri  namizədi  Şahin  Mustafayevə  məxsusdur)  başlığı 
altında çap olunması təqdirəlayiqdir. Borçalı və Qazax bölgəsi 
ilə  bağlı  olan  həmin  mənbəyə  istinad  etməklə  Azərbaycan  ta-

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
51 
rixi,  etnoqrafiyası,  onomalogiyası  və  iqtisadiyyatına  dair  yeni 
fikirlər söyləmək mümkündür. 
―Tiflis  əyalətinin  müfəssəl  dəftəri‖ndə  vergi  ödəyənlərin 
siyahısı  yaşayış  məntəqələri  üzrə  verilmişdir.  Həmin  siyahı 
XVII-XVIII  əsr  Azərbaycan  antroponimlər  sistemindəki  kişi 
adlarının ümumi mənzərəsini tam əks etdirir. ―Dəftər‖də qadın 
adlarına rast gəlinmir. Bu, verginin kişilər tərəfindən ödənilmə-
si  ilə bağlıdır. 
―Kitabi-Dədə  Qorqud‖un  antroponimləri  sisteminə  daxil 
olan  Qorqud,  Qazan,  Qaraca,  Bamsı,  Buğac,  Qaragünə,  Uruz, 
Dondar kimi antroponimlər ―Dəftər‖də, əsasən, eynilə işlədilib. 
Məsələn,  Qorqud  Mirzə  oğlu,  Bədirxan  Qazan  oğlu,  Bamsı 
Çayam oğlu, Pirməhəmməd Qaragünə oğlu, Nəbi Dondar oğlu, 
Yaqub Qaraca oğlu, Əli Uruz oğlu, Məhəmməd Buğa oğlu və s. 
―Dəftər‖də  müşahidə  olunan  Aydoğdu,  Ərdoğdu,  Gün-
doğdu,  Qaraöküz,  Dağdoğan,  Yaraqlı  kimi  qədim  türk  adları 
müasir  Azərbaycan  antroponimləri  sistemində  işlənmir.  Bu 
adlardan  Gündoğdu  və  Aydoğdu  vahidləri    Yusif  Xas  Hacibin 
―Kutadqu  bilik‖  (1069)  əsərindəki  Gündoğdu  və  Aytoldu 
obrazları ilə, ―Dağ‖ isə ―Oğuz Qağan‖ dastanındakı ―Dağ‖ adı 
ilə  səsləşir.  Bu  tip  antroponimlərin  bir  hissəsinin  apelyativi  də 
müasir  ədəbi  dilimiz  baxımından  arxaizmdir.  Məsələn,  Ayıt-
maz-ayıtmaq, Doğan-doğan, Dondar-dondar, Xızır-xızır.  ―Dəf-
tər‖dəki  arxaik  antroponimlərin  əksəriyyətinin  apelyativi  mü-
asir  ədəbi  dilimizdə  eynilə  işlənir.  Məsələn,  Buyurmuş-buyur-
maq,  Batdı-batmaq,  Yekəsgər-yekə  və  əsgər,  Sayılmış-sayıl-
maq, Guryol-gur və yol, Çubuqçu-çubuqçu, Öküz-öküz və s. 
―Dəftər‖də işlədilmiş antroponimik vahidlərin əksəriyyəti 
müasir  antroponimlərimiz  sistemində  eynilə  işlənir.  Məsələn, 
Baba,  Polad,  Teymur,  Əziz,  Qorxmaz,  Şahin  və  s.  Müasir 
antroponimlərimiz  sistemində  fonetik  deformasiyalarla  işlənən 
adlara da təsadüf olunur. Məsələn, Arslan-Aslan, Məqsud-Maq-

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
52 
sud,  Veysi-Veyis,  Himmət-Hümmət,  Timirxan-Teymur,  Talib-
Talıb və s. 
―Dəftər‖dəki kişi adlarının bir hissəsi müasir antroponimlə-
rimiz  sistemində  yalnız  qadın  adı  kimi  işlənir.  Məsələn,  Gülüş 
(Gülüş Durmuş oğlu), Sürəyya (Kürdhəsən Sürəyya oğlu), Cey-
ran (Süleyman Ceyran oğlu), Telli (Telli Pirəhməd oğlu) və s. 
―Dəftər‖də əsl şəxs adı kimi işlədilmiş vahidlərin bir his-
səsi  müasir  antroponimlərimiz  sistemində  yalnız  ləqəb  funksi-
yasındadır. Məsələn, Uzun, Qoçu, Sınıqçı və s. 
―Dəftər‖dəki  şəxs    adlarının  bir  hissəsinin  I  komponenti 
ləqəblərdən  ibarətdir.  Məsələn,  Korməhəmməd,  Kəlməhəm-
məd, Nökərməhəmməd, Kürdhəsən, Yekəsgər və s. Fikrimizcə, 
qeyd  olunan  antroponimlərin  I  komponenti  kimi  işlənmiş  kor, 
kəl, nökər, kürd və yekə apelyativləri əsl şəxs adlarının I kom-
ponenti  kimi  yox,  ləqəb  kimi  başa  düşülməlidir.  Çünki  həmin 
apelyativlər  əsl  şəxs  adlarının  yaranma  əsaslarına  uyğun 
deyildir. 
―Dəftər‖də əsl şəxs adı kimi işlədilmiş vahidlərin bir his-
səsi  müasir  antroponimlərimiz  sistemində  daha  çox  familiya 
kimi  işlənməkdədir.  Məsələn,  Uluxan-Uluxanov,  Qaragöz-
Qaragözov,  Sofi-Sofiyev,  Ərəb-Ərəbov,  Yüzbaşı-Yüzbaşov// 
Yüzbaşev, Xangəldi-Xangəldiyev və s.  
―Dəftər‖dəki şəxs  adlarını mənşəyinə görə 3 istiqamətdə 
qruplaşdırmaq  olar:  Türk  mənşəli  antroponimlər  (Adıgözəl, 
Teymur,  Yolçu,  Qoca,  Dəmir...),  ərəb  mənşəli  antroponimlər 
(Məhəmməd,  Əhməd,  Nəbi,  Cənnət,  Həsən,  Hüseyn,  Beyt, 
Beytulla...),  fars  mənşəli  antroponimlər  (Arzuman,  Divan,  Ca-
vanşir,  Seyran,  Novruz...).  Hesablamalar  göstərir  ki,  XVII-
XVIII  əsr  Azərbaycan  antroponimləri  sistemində  fars  mənşəli 
antroponimlər türk və ərəb mənşəli antroponimlərə nisbətən az 
işlənmişdir. 

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
53 
Mənbədə hibrid (qovuşuq) antroponimlərə də təsadüf olu-
nur:  Gülmahmud,  Gülbudaq,  Pirbudaq,  Şahbudaq,  Xanvəli, 
Şıxgəldi, Pirziya, Hacıtarı ... 
―Dəftər‖də işlədilən ərəb mənşəli antroponimlərin bir qis-
mi  müasir  antroponimiyamız  baxımından  arxaizm  hesab  olu-
nur. Məsələn,  Kafi, Həllac, Mömin,  Heydərəddin, Ənbiya, Qi-
yam... 
―Dəftər‖dəki  antroponimlərin  leksik-semantik  qrupları 
aşağıdakı kimidir: 
Etnonimlər  əsasında  yaranan  antroponimlər:  Qaramanlı 
(Həsən  Qaramanlı  oğlu),  Qacar  (Qacar  Kömür  oğlu),  Dondar 
(Nəbi Dondar oğlu), Quşçu (Budaq Quşçu oğlu), ... Bu tip adlar 
müasir  antroponimlərimiz  sistemində  arxaikləşsə  də,  topo-
nimlərimiz sistemində mühafizə olunmaqdadır. 
Toponimik  vahidlər  əsasında  formalaşan  antroponimlər 
Göyçə (İbrahim Göyçə oğlu), Dilcan (Molla Dilcan oğlu)... 
Silah və sursat adları əsasında yaranan antroponimlər: Qı-
lıc  (Camal  Qılıc  oğlu),  Topçu  (Topçu  Soltan  oğlu),  Yaraqlı 
(Təhmasib Yaraqlı oğlu)... 
Peşə  və  sənətlə  bağlı  olan  antroponimlər:  Dərzi,  Zərgər,  
Bərbər, Dəllək, Çoban, Sınıqçı və s. Bu tip antroponimik vahid-
lər  Azərbaycan  türklərinin,  xüsusən  də  Qazax-Borçalı  türklə-
rinin məşğuliyyətini əks etdirir. 
Titullar əsasında yaranan antroponimlər: Kətxuda, Çavuş, 
Əhəmdçavuş, Xaqan, Gizir, Qalabəyi, Xan, Yüzbaşı və s. ―Dəf-
tər‖də  ―xan‖  titulu  əsasında  yaranmış  antroponimlər  üstünlük 
təşkil edir. Konkret desək, ―xan‖ titulu 40-a qədər antroponimik 
vahidin  ya  birinci,  ya  da  ki  ikinci  komponenti  kimi  iştirak 
etmişdir.  Məsələn,  Xanyusif,  Xanəhməd,  Xanməhəmməd, 
Xanqulu,  Xangəldi,  Xanverdi,  Xanəli,  Xanməqam...;  Məhəm-
mədxan,  Qədimxan,  Nurxan,  Törəxan,  Vəlixan,  Mirxan,  İs-
mixan,  Xocaxan,  Camoxan,  Doluxan,  Uluxan,  Babaxan,  Tur-
xan, Muradxan... 

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
54 
İslam dini ilə bağlı antroponimlər: Aşur, Əli, Məhəmməd, 
Mehdi, Cənnət, İsmayıl, Əhməd, Nəbi və s. 
Təbiətlə  bağlı  olan  antroponimlər:  Ayaz,  Qarlı,  Qarayaz, 
Qaryağdı,  Boran, Qargəldi, Duman, Şahboran və s. Bu tip an-
troponimik vahidlərin əksəriyyətinin apelyativi türk mənşəlidir. 
Heyvan adları əsasında formalaşan metaforik antroponim-
lər:  Arslan//Aslan,  Buğa,  Öküz,  Quzu,  Qaraöküz,  Ceyran, 
Doğan (qartal), Şahin, Laçın, ... 
Müsbət emosiyalarla bağlı olan antroponimlər: Xanverdi, 
Xangəldi,  Adıgözəl,  Sevindik,  Sevdim,  Uğur,  Gözüm,  Gözəl, 
Dilək. 
Qiymətli  daş-qaş  adları  əsasında  yaranan  antroponimlər: 
Gümüş, Almas... 
Təxəllüs  əsasında  yaranan  əsl  şəxs  adları:  Füzuli  (Füzuli 
Süleyman  oğlu).  ―Dəftər‖də  bu  cür  adlar  yox  dərəcəsindədir. 
XVIII əsr Azərbaycan şəxs adları sistemində Məhəmməd Füzu-
linin  təxəllüsü  əsasında  şəxs  adının  yaranması  tarixi  antro-
ponimikamız baxımından maraq doğurur. 
―Dəftər‖dəki  antroponimik  vahidlərin  bir  qismi  həm  də 
toponim  funksiyasındadır.  Məsələn,  Yolqulu-Yolqulu  kəndi, 
Baydar-Baydar nahiyəsi, Qaraöküz-Qaraöküz qışlağı, Yüzbaşı-
Yüzbaşı oğlu Vəli ağa qışlağı və s. 
Aydın,  Elxan,  Qorxmaz,  Gülüş  kimi  adların  məişətimizə 
C.Cabbarlının  pyeslərindən  daxil  olması,  Samur  adının  ―Sa-
mur-Dəvəçi‖  kanalının  çəkilişi  ilə  bağlılığı,  Babək  adının  əsl 
şəxs adı kimi yalnız Sovet hakimiyyəti illərində işlənməyə baş-
lanması  Azərbaycan  onomalogiyasında  xüsusi  olaraq  vurğu-
lanıb. Nümunə olaraq Osman Mirzəyevin fikirlərini təqdim edi-
rik: ―Aydın  adı  Türkiyədə çoxdan məşhurdur.  Lakin  Azərbay-
can məişətinə onu ilk dəfə C.Cabbarlı gətirib‖ (122-19), ―Elxa-
nilər Azərbaycanda güclü dövlət  yaratmışdılar. Lakin  bununla 
belə daşıdıqları titul ada çevrilmədi, öz şan-şöhrəti ilə heç kəsi 
ilhamlandırmadı. C.Cabbarlının yaratdığı xilafət və xurafat düş-

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
55 
məni el əsgəri və sərkərdəsi Elxan isə sevildi. Onun adı tezliklə 
Azərbaycanda  ən  çox  yayılmış,  bu  gün  də  ən  çox  qoyulan  ad-
lardan  birinə  çevrildi‖  (122-72-73),  ―...tanıdığımız  Samurlar 
otuzuncu  illərin  sonunda,  Böyük  Vətən  müharibəsi  ərəfəsində 
dünyaya gəlib. Bu isə o zaman idi ki, Samur çayından Samur-
Dəvəçi  kanalı  çəkilirdi...  Böyük  ictimai  hadisə  şəxs  adlarına 
təsir  etməyə  bilməzdi‖  (122-195),  ―Nə  qəhrəman  Babəkdən 
əvvəl, nə də ondan min il sonra bu ada azərbaycanlılar arasında 
rast  gəlmirik.  İgid  Babəkimizin  adını  məscidlər,  müctəhidlər 
əsrlər  boyu  xalqdan  gizlətmişlər.  Yalnız  Sovet  hakimiyyəti 
illərində  alimlərimiz,  ədiblərimiz,  incəsənət  ustalarımız  qəhrə-
manı öz elinə tanıtdırıb, sevdirmişlər‖ (122-38) və s. Müəllifin 
izahları qeyd olunan antroponimlərin XX əsrin 20-ci illərindən 
sonra  yarandığını  göstərir.  ―Tiflis  əyalətinin  müfəssəl  dəftəri‖ 
isə Osman Mirzəyevin fikirlərinin qeyri-dəqiq olduğunu təsdiq-
ləyir.  Belə  ki,  həmin  mənbənin  67-ci  səhifəsində  Aydın  (Əli 
Aydın oğlu), 29-cu səhifəsində Elxan (Nəbi Elxan oğlu), 55-ci 
səhifəsində Qorxmaz (Səid Qorxmaz oğlu), 100-cü səhifəsində 
Gülüş (Gülüş Dürmüş oğlu), 155-ci səhifəsində Samur (Samur 
Dilənçi  oğlu),  35-ci  səhifəsində  Babək  (Əli  Babək  oğlu) 
antroponimi  işlədilmişdir.  Bu  faktlar  bir  daha  təsdiq  edir  ki, 
haqqında  bəhs  etdiyimiz  şəxs  adlarının  Azərbaycan    antropo-
nimləri  sistemində  işlənmə  tarixi  ən  azı  XVII  yüzilliklə  bağ-
lıdır. 
―Dəftər‖dəki antroponimləri quruluşuna görə 3 istiqamət-
də sistemləşdirmək olar: sadə quruluşlu  antroponimlər (Aydın, 
Bayram,  Ceyran,  Öküz...),  düzəltmə  antroponimlər  (Sabunçu, 
Topçu,  Dəmirçi,  Köçəri,  Çıraqlı,  Mehmanlı,  Ələmdar,  Bəşiri, 
Şikari...),  mürəkkəb  quruluşlu  antroponimlər  (Atlıxan,  Tanrı-
verdi,  Babaqoca,  Gündoğdu,  Yeldəmir,  Qaraöküz,  Qaraayaz, 
Ocaqqulu...).  ―Dəftər‖də  düzəltmə  quruluşlu  antroponimlər  sa-
də və mürəkkəb quruluşlu antroponimlərə nisbətən az müşahidə 
edilir.  Əlavə  edək  ki,  mürəkkəb  quruluşlu  antroponimlər 

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
56 
sistemində  tanrı,  qulu  və  pir  komponentli  vahidlər  üstünlük 
təşkil edir. Məsələn, tanrı (Tanrıverən, Tanrıverdi, Tanrıvermiş, 
Tanrıqulu...), qulu (Allahqulu, Ocaqqulu, Əliqulu, Bayramqulu 
...), pir (Piri, Pirverdi, Pirbudaq, Pirağa, Pirəli ...). 
Təqdim etdiyimiz tezislər ―Tiflis əyalətinin müfəssəl dəf-
təri‖ndə  işlədilmiş  antroponimlərin kompleks şəkildə tədqiqata 
cəlb edilməsinin vacibliyini bir daha təsdiqləyir. 
 
 
“Dəftəri-müfəssəli-əyaləti-Tiflis”dəki 
antroponimlərin XIX əsrə qədərki Azərbaycan 
ədəbiyyatında işlənən antroponimlərlə bağlılığı 
 
“Dəftəri-müfəssəli-əyaləti-Tiflis‖də işlənən antroponimlə-
rin tarixi-linqvistik prizmadan tədqiqi təkcə dilçilik  deyil, həm 
də  ədəbiyyatşünaslıq,  tarix,  etnoqrafiya  və  s.  baxımından 
əhəmiyyətlidir.  ―Dəftər‖dəki  antroponimlərin  motivləşmə  me-
yarları,  leksik-semantik  qrupları,  morfoloji  və  sintaktik  xü-
susiyyətləri barədə müəyyən fikirlər söylənilsə də (Bax: Ə.Tan-
rıverdi.  “Dəftəri-müfəssəli-əyaləti-Tiflis‖də  antroponimlər. 
Onomastika,  I.  Bakı,  2004,  s.5-10),  onların  XIX  əsrə  qədərki 
Azərbaycan  ədəbiyyatında  işlənən  antroponimlərlə  bağlılığı, 
demək olar ki,  öyrənilməyib. Heç şübhəsiz ki,    belə  bir istiqa-
mətdə araşdırmanın aparılması tarixi antroponimiya və ədəbiy-
yatşünaslıq  baxımından  bir  sıra  maraqlı  cəhətləri  aşkarlaya 
bilər. 
“Dəftər‖dəki  antroponimləri  XIX  əsrə  qədərki  Azərbay-
can  ədəbiyyatında  işlənən  antroponimlərlə  müqayisəli  şəkildə 
tədqiq  etməzdən  əvvəl,  XVI  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatının 
görkəmli  nümayəndəsi  Məhəmməd  Füzulinin  təxəllüsünün 
“Dəftər‖də  əsl  şəxs  adı  kimi  işlənməsindən  bəhs  etmək  lazım 
gəlir.  Çünki  tədqiqatçılar  ―Füzuli‖  təxəllüsünün  şəxs  adına 
çevrilməsini  daha  çox  XX  yüzilliklə  bağlayırlar.  Məsələn, 

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
57 
O.Mirzəyev  yazır:  ―...Onun  təxəllüsünün  geniş  yayılmış  oğlan 
adına çevrilməsi isə, əsasən, son onilliklərin hadisəsidir, birinci 
növbədə,  şairin  400  illik  yubileyinin  keçirilməsi  ilə  əlaqədar-
dır‖. “Dəftər‖də rast gəlinən ―Füzuli Süleyman oğlu‖ antropo-
nimik modelindəki ―Füzuli‖ adı isə təsdiq edir ki, Füzuli təxəl-
lüsü ən azı XVIII yüzillikdə əsl şəxs adına çevrilib. Bu da Fü-
zuli  təxəllüsü  əsasında  əsl  şəxs  adının  yaranmasını  XX  yü-
zilliklə, dəqiq  desək, onun 400 illik  yubileyinin  keçirilməsi  ilə 
bağlayan  tədqiqatçıların  qənaətlərinin  düzgün  olmadığını 
təsdiqləyir.  Burada  O.Mirzəyevin  başqa  bir  fikrini  də  xatırlat-
maq yerinə düşür: ―Mehman. Farsca ―qonaq‖ deməkdir. İkihe-
calı olduğundan və samitlə bitdiyindən oğlanlara verilir. Nisbə-
tən cavandır. Əsasən, Süleyman Rəhimovun eyniadlı povestin-
dən  sonra  yaranmışdır‖  (122-139).  “Dəftər‖də  Əli  Mehman 
oğlu, Vəli Mehman oğlu və s. kimi antroponimik modellərə rast 
gəlinir.  Bu  fakt,  bir  tərəfdən,  O.Mirzəyevin  fikirlərinin  qeyri-
dəqiq  olduğunu  göstərirsə,  digər  tərəfdən,  ―Mehman‖    an-
troponimik  vahidinin  ən  azı  XVII-XVIII  əsrlərdə  yarandığını 
təsdiq edir. 
―Kitabi-Dədə Qorqud‖dakı antroponimik modellərə daxil 
olan  bir  sıra  adlar  ―Dəftər‖də  eynilə  işlənib:  Dədə  Qorqud  - 
Qorqud  Mirzə  oğlu,  Ulaş  oğlu  Salur  Qazan  –  Bədirxan  Qazan 
oğlu, Baybörə oğlu Bamsı Beyrək – Bamsı Çayam oğlu, Qara-
günə oğlu Qarabudaq – Pirməhəmməd Qaragünə oğlu, Bayındır 
xan  –  Durmuş  Bayındır  oğlu  və  s.  ―Kitab‖dakı  şəxs  adlarının 
bir  qisminin  ―Dəftər‖də  eynilə  işlənməsi  ənənəvilik,  tarixilik, 
xüsusən  də  soykökə  dərindən  bağlılığın  göstəricisi  kimi  çıxış 
edir. 
Nizami  Gəncəvinin  poemalarında  işlənən  İskəndər,  Bəh-
ram, Fərhad, Məcnun, Şəkər və s. ―Dəftər‖də daha çox müşahi-
də olunan adlar sırasındadır. Məsələn,  Əli  İskəndər oğlu,  Bəh-
ram Əli oğlu, Əli Fərhad oğlu, Balaxan Məcnun oğlu, Əhməd 
Şəkər oğlu... Hətta ―Dəftər‖də elə antroponimik modellərə rast 

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
58 
gəlinir  ki,  onların  tərkibində  işlənən  vahidlər  Nizaminin  ayrı-
ayrı  obrazları  ilə  səsləşir.  Məsələn,  ―Fərhad  Məcnun  oğlu‖ 
antroponimik modelindəki Fərhad və Məcnun adları Nizaminin 
―Xosrov  və  Şirin‖,  ―Leyli  və  Məcnun‖  poemaları  ilə  bağlıdır. 
Bu  da  böyük  şairə  hörmət  və  məhəbbətin  ifadəsi  kimi  onun 
əsərlərindəki  bəzi  antroponimlərin eyni  antroponimik modeldə 
təzahürü, etnoqrafiyamıza transformasiyasıdır.  
Məsihinin  ―Vərqa  və  Gülşa‖  (1628-1629)  poemasındakı 
―Vərqa‖  antroponimi  ―Dəftər‖də  fonetik  tərkibcə  dəyişilmiş 
şəkildədir.  Konkret  desək,  Vərğa  formasındadır:  Məhəmməd 
Vərğa oğlu. Ərəb mənşəli çölgöyərçini anlamlı ―Vərqa‖ müasir 
antroponimikamızda müşahidə olunmur. 
“Dəftəri-müfəssəli-əyaləti-Tiflis‖dəki  antroponimik  va-
hidlərin  bir  qisminin  XIX  əsrə  qədərki  Azərbaycan  ədəbiyya-
tında işlənən antroponimlərlə səsləşməsi tarixiliklə müasirliyin 
sintezi, Azərbaycan (türk) mədəniyyətinin zənginliyidir. 
 
 
“Buğa” leksemli antroponimlər 
 
Türk xalqlarının dili, tarixi, etnoqrafiya və psixologiyasını 
yaşadan antroponimik və toponimik vahidlər sistemində heyvan 
anlamlı  ―buğa‖  vahidi  əsasında  motivləşən  adlar  xüsusi  yer 
tutur.  Məsələn,  antroponimik    vahidlər  sistemində  Bukambay 
(qırğız  dilində),  Altınboğa  (qazax  dilində);  toponimlər  sis-
temində  Buqabaşevo,  Buqanan,  Buqarla  (başqırd  dilində),  Bu-
kaklu  Tuu,  Bukaku  köl  (Altay  dilində),  Buğaölən  qaya,  Buğa 
dərəsi,  Buğadaş,  Qarabuğa  dağı  (Azərbaycan  dilində).  Bu  sis-
temə IX əsrə aid tarixi mənbələrdəki ―Buğa‖, eləcə də ―Kitabi-
Dədə Qorqud‖dakı ―Buğac‖ adlarını da əlavə etmək olar. 
A.Şayxulov  ―buğa‖ apelyativi  və onun əsasında  motivlə-
şən onomastik vahidləri Altay dilləri üçün ümumi vahid hesab 
edir (195 - 155). 

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
59 
―Buğa‖  leksik  vahidinin  antroponim  kimi  motivləşməsi, 
bir  tərəfdən,  türk  etnoqrafiyası  ilə  bağlıdırsa,  digər  tərəfdən, 
semantikasında  igidlik,  güclülük  kimi  keyfiyyətlər  ifadə 
etməsidir. 
―Kitabi-Dədə  Qorqud‖  dastanında  ―buğa‖  sözünün  ―Bu-
qac‖ antroponiminə çevrilməsi Dədə Qorqudun dili ilə belə ifa-
də  edilir:  ―...Bayandır  xanıŋ,  ağ  meydanında  bu  oğlan  cəng 
etmişdür. Bir buğa öldürmüş səniŋ oğlıŋ, adı Buğac olsun. Adı-
nı bən verdüm, yaşını allah versün, - dedi‖ (103 – 36). Görün-
düyü  kimi,  ―buğac‖  leksik  vahidinin  igidlik  rəmzi  kimi  ―Bu-
ğac‖ antroponiminə çevrilməsini sübut etməyə ehtiyac yoxdur. 
Rus antroponimikasında yüzlərlə türk mənşəli antroponi-
mik  vahidin  olması  məlumdur.  Puqaçov  (tarixi  denotatı  Rusi-
yada  III  kəndli  müharibəsinin  (1773-1775)  başçısı  kazak 
Yemelyan  Puqaçov)  antroponiminin  də  türk  mənşəli,  ―Buğac‖ 
antroponimik vahidinin formaca – fonetik tərkibcə (b-p, ğ-q, c-
ç) dəyişmiş variantı olduğunu ehtimal etmək olar. 
 
Yazılı mənbələrdəki türk mənşəli  
antroponimlərə dair 
 
Duman. Məlum olduğu kimi, ―duman‖ leksik vahidi dili-
mizdə  ―tutqun  hava  kütləsi‖,  ―tüstü‖,  ―toz‖  və  s.-in  havaya 
qalxmasından  hasil  olan  tutqunluq  həqiqi  mənaları  ilə  yanaşı, 
bir şeyi  örtən pərdə, örtü; üzdə, gözdə kədər, qəmginlik,  hüzn 
əlaməti;  aydın  olmayan  vəziyyət,  qeyri-müəyyənlik,  anlaşıl-
mazlıq,  qaranlıq  kimi  məcazi  mənalarda  da  işlənir  (14  –  161). 
Bu leksik vahidin şəxs adı  kimi  motivləşməsi  barədə müxtəlif 
fikirlər  vardır.  N.A.Baskakov  yazır:  ―Фамилия  Туманских,  - 
как  значится  их  родословной,  -  происходит  из  польского 
шляхтетства.  По  своему  составу  фамилия  Туманский, 
складывается из основы tuman+суффикс, образующий, фа-
милии,  -ск,  -ий»  (32  –  199).  Sonra  isə  müəllif  L.Budaqovun 

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
60 
lüğətində  ―tuman‖  sözünün  «мрак»,  «штаны»,  «шаровары», 
«темник»,  «начальник»  mənalarında  işləndiyini  göstərir  və 
«Туманский»  antroponiminin  qeyd  olunan  məna  variantların-
dan geyim anlamlı ―tuman‖ sözü ilə bağlı olduğunu əsaslandır-
mağa  çalışır:  «Фамилия  Туманский  могла  произойти  из 
последнего  значения:  сначала  название  профессии,  затем 
прозвище и наконец, с присоединением суффикса –ск, -ий 
– фамилия Туманский» (32 – 199). 
O.Mirzəyev isə ―Duman‖ antroponiminin yaranmasını tə-
sadüflə  bağlayır:  ―İlk  adlar,  əlbəttə,  son  dərəcə  sadə,  bəsit  ol-
muşdur.  Uşaq  dünyaya  gələndə  ata-ananın  nəzərini  nə  cəlb 
edibsə,  elə  onu  da  övladına  ad  seçib;  Duman,  Bulud,  Tufan, 
Budaq, Dəmir, Qaya, Qaryağdı...‖ (122 – 277). 
N.A.Baskakovun  ―Duman‖  antroponimini  peşə  və  peşə 
əsasında  formalaşan  ləqəblə  əlaqələndirməsinin  məntiqi  əsası 
yoxdur.  Çünki  həmin  antroponim  rus  antroponimikasına 
apelyativ  kimi  yox,  məhz  antroponim  kimi  türk dilləri  vasitəsi 
ilə  daxil  olmuşdur,  digər  tərəfdən,  türk  xalqlarında  geyim  an-
lamlı ―tuman‖ sözünün kişi adı kimi motivləşməsi, türk xarak-
teri,  türk  psixologiyası  və  türk  mənəviyyatı  ilə  daban-dabana 
ziddir. 
O.Mirzəyevin ―uşaq dünyaya gələndə ata-ananın  nəzərini 
nə cəlb edibsə, elə onu da övladına ad seçib‖... fikri də inandı-
rıcı deyildir. Ona görə ki, müəllifin qeyd etdiyi adların əksəriy-
yəti  təsadüf  nəticəsində  yox,  arzu  və  istəklə  bağlı  olaraq  
yaranmışdır. 
―Oğuznamə‖də  Tuman  (Duman)  adının  verilmə  səbəbi 
Dədə  Qorqudun  dili  ilə  belə  izah  edilir:  ―Duman  qaranlıq  olsa 
da, otlar üçün çox faydalı olan nəmlik zamanı yaranır. Bu uşa-
ğın atasının ölümüylə xalqın könlü qəmlə dolmuş, ətrafı duman 
almış və qaranlıq bürümüşdü. Ancaq ümid edə bilərik ki, bunlar 
keçəcək,  günəş  doğub  dünyaya  bir  yenilik  gətirəcək,  otlar 

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
61 
çoxalacaq və hamının işi düzələcəkdir. Bu səbəbdən ona bu adı 
qoyduq‖ (165 – 43). 
Folklorumuzda  dumanın  yenilik,  təzəlik,  xeyir-bərəkət 
rəmzi kimi işlənməsinə aid nümunələr çoxdur. Məsələn: 
       
                   Duman, gəl-get bu dağlardan, 
                   Dağlar təzə bar eyləsin... 
                                                     (Abbas Tufarqanlı) 
 
Yaxud:  
                  Dağlar duman arzular, 
                  Çaylar çimən arzular, 
                  Mənim bu sınıq könlüm 
                  Sənu yaman arzular. 
                                                 (Azərbaycan bayatıları) 
 
B.Abdullayev göstərir ki, ilk əməkçi insanlar təbiətin ob-
yektiv  qanunauyğunluqlarını  düzgün  qavramaqda  çətinlik  çək-
diklərindən yalnız müşahidələrə sığınmalı olmuşlar. Müəllif be-
lə  müşahidələr  əsasında  yaranmış  folklor  nümunələri  sırasında 
―Qış dumanı qar gətirər, yaz dumanı bar‖ ifadəsini də verir. 
F.Rəşidəddindən  və  folklordan  gətirdiyimiz  nümunələrə 
əsasən deyə bilərik ki, ―duman‖ leksik vahidinin antroponim ki-
mi  motivləşməsində  yenilik,  təzəlik,  xeyir-bərəkət  kimi  key-
fiyyətlər əsas olmuşdur.