ƏZİzxan tanriverdi

Təyini söz birləşmələrinə daxil olmayan ismi birləşmə-
lərin inkişafı əsasında formalaşan antroponimlər 
Azərbaycan  onomastikasında  təyini  söz  birləşmələrinə 
daxil  olmayan  ismi  birləşmələrin  inkişafı  əsasında  formalaşan 
mürəkkəb  quruluşlu  antroponimlərə  müxtəlif  münasibətlər 
vardır.  Bu  tip  antroponimlər  təyini  söz  birləşmələrinə  daxil 
olmayan  ismi  birləşmələrin  inkişafı  əsasında  formalaşan 
mürəkkəb  quruluşlu  antroponimlər  kimi  tədqiq  edilməmişdir. 
Məsələn,  M.Çobanov  bu  tip  antroponimləri  ―birinci  kompo-
nenti  ismin  yönlük  və  yerlik  hal  şəkilçisini  qəbul  edən,  ikinci 
komponenti  isə  sadə  sözdən  ibarət  olan  (Dilənur,  Bağdagül  və 
s.)  və  birinci  komponenti  mənsubiyyət  şəkilçisi,  ikinci  kom-
ponenti  isə  sadə  sözdən  ibarət  olan  (Adızər,  Adıgül  və  s.)‖ 
antroponimlər    kimi  izah  etmişdir  (180  –  85).  X.Məmmədova 
yazır  ki,  ―mürəkkəb  antroponimlərin  müəyyən  qisminin  hansı 
sintaktik əlaqə və söz birləşməsi növündə formalaşdığını müəy-
yənləşdirmək çətinlik törədir. Məsələn, ―Əsligül‖ sözünün ismi 
birləşmə,  yaxud  da  ərəb-fars  izafəti  əsasında  formalaşdığını 
düşünmək olar‖ (117-60). Göründüyü kimi, M.Çobanov təyini 
söz  birləşmələrinə  daxil  olmayan  ismi  birləşmələrin  inkişafı 
əsasında  formalaşan  mürəkkəb  quruluşlu  antroponimləri 
sintaktik  deyil,  morfoloji  prizmadan  təhlil  etməyə  çalışmışdır. 

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
173 
X.Məmmədova  isə  təyini  söz  birləşməsinə  daxil olmayan  ismi 
birləşmənin inkişafı əsasında  mürəkkəb quruluşlu antroponimə 
çevrilmiş  ―Əsligül‖  adının  hansı  ismi  birləşmənin  inkişafı 
əsasında yarandığını dəqiq göstərmir. 
Antroponimikamızda bu tip birləşmələrin inkişafı  əsasın-
da formalaşan mürəkkəb quruluşlu antroponimlərin intensivliyi 
müəyyən qədər azdır, daha dəqiqi, sadə və düzəltmə quruluşlu 
antroponimlərə    nisbətən  az  işlənir.  Buna  baxmayaraq,  həmin 
quruluşda olan antroponimik vahidlər türk mənşəli antroponim-
lər sistemində xüsusi lay təşkil edir.  Bu tip vahidləri aşağıdakı 
kimi qruplaşdırmaq olar:  
a) Birinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçili sözlə ifadə olunan-
lar:  Adıgözəl,  Adıbala,  Adıgül,  (hibrid),  Adıgün,  Adızər  (hib-
rid),  Adışirin  (hibrid),  Börkiyarıq  (XII  əsr),  Atamoğlan, 
Özüxan,  Xalıgözəl  (hibrid)  və  s.  (əsl  şəxs    adları);  Əliçatılı 
Məhəmməd, Gözüpiçalaqlı Anaxanım (N.Vəzirov) və s. (ləqəb-
lər);  Boynuburuq,  Gözüyuxulu  (M.Ə.Sabirin  təxəllüslərin-
dəndir),  Qarnıyarıq  (Nəsrulla  Qəribli),  Əlidəyənəkli  (Əli 
Nəzmi) və s. (təxəllüslər). Bu antroponimlərin ikinci tərəfindəki 
vahidlər  birinci    tərəfdəki  vahidlərin  əlamətini  bildirir.  Çünki 
ikinci  tərəf  atributiv  funksiyalı  (gözəl,  çatılı,  piçalaqlı,  buruq, 
yuxulu, yarıq...) vahidlərdən ibarətdir. 
Yuxarıdakı  nümunələrdə  təyini  söz  birləşmələrinə  daxil 
olmayan ismi birləşmələrin inkişaf edərək bir sözə, o cümlədən 
antroponimik  vahidə  çevrilməsi  aydın  görünür.  Qeyd  edək  ki, 
―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında təyini söz birləşmələrinə da-
xil olmayan ismi birləşmələr elə birləşmələr  kimi də işlənmiş-
dir. Daha dəqiq  olsun,  -  deyə  digər faktlara deyil, məhz antro-
ponimlərlə bağlı olan dil faktlarına müraciət edək: ―Adı görklü 
Məhəmməd  Mustafa,  Bığı  qanlı  Bəkdüz  Əmən‖  və  s.  Hər  iki 
dil faktı dastanda ən çox işlənən vahidlərdəndir. 
b) Birinci tərəfi yerlik hal  şəkilçili sözlə ifadə olunanlar. 
Bu  birləşmələrdə  birinci    tərəf  ikinci  tərəfi  məkanca  izah  edir, 

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
174 
lakin bu məkan geniş əhatə dairəsinə malik olmur və buna görə 
də  çox  vaxt  məkan  mənasına  malik  obyekt  kimi  çıxış  edir  (3-
48). Azərbaycan antroponimləri sistemində bu tip birləşmələrin  
inkişafı əsasında mürəkkəb quruluşlu antroponimə çevrilmə, az 
da olsa, müşahidə edilir. Məsələn, Aydagül, Bağdagül, Bağda-
zər,  Eldəgül  və  s.  Göründüyü  kimi,  birinci  tərəfin  ikinci  tərəfi 
məkanca izah etməsi nisbidir. Bu nisbilik ―Aydagül‖ və  ―Bağ-
dagül‖  antroponimlərinin  müqayisəsində  daha  aydın  görünür. 
Əgər ―Aydagül‖ antroponimində məkan anlayışı (aydagül) mə-
cazidirsə,  ―Bağdagül‖  antroponimində  nisbətən  konkretdir. 
Maraqlıdır  ki,  gözəllik  motivli  hər  iki  antroponimdə  poetiklik 
müşahidə edilir. 
Türk  mənşəli  antroponimlər  sistemində  elə  mürəkkəb 
quruluşlu  antroponimlər  müşahidə  edilir  ki,  onlar  təyini  söz 
birləşmələrinə  daxil  olmayan  ismi  birləşmənin  inkişafı  nəticə-
sində  formalaşsa  da,  fonetik,  leksik  və  morfoloji  semantikası 
donmuş  olduğundan  hansı  birləşmə  əsasında  yarandığı  formal 
qavranmır.  Məsələn,  ―Toğanyürək‖  (XI  əsr)  antroponimi  bu 
baxımdan  maraqlıdır.  ―Toğanyürək‖  antroponimi  təyini  söz 
birləşmələrinə daxil olmayan ismi birləşmənin inkişafı əsasında 
(―toğan  yürək‖  –  qartal  ürəkli)  formalaşmışdır.  Burada  birinci 
tərəf  (toğan)  ikinci  tərəfi  izah  edir.  Belə  birləşmələr  müasir 
ədəbi  dilimizdə  fərqli  formadadır.  Dəqiq  desək,  ikinci  tərəf 
həmişə  -lı
4
  şəkilçili  sözlə  işlənir.  Məsələn,  ―qan  rəngli,  könül 
adlı‖  və  s.  (3-47).  Bu  tipli  birləşmələrdən  mürəkkəb  sözə 
çevrilənləri  də  vardır.  Məsələn,  ―durnagözlü‖.  Əlavə  edək  ki, 
―Kitabi-Dədə  Qorqud‖  dastanında  da  belə  birləşmələrin  ikinci 
tərəfi  məhz  –lı
4
  şəkilçili  sözlə  işlənmişdir.  Məsələn,  Atağuzlu 
Uruz  Qoca  (Anlar  eylə  digəc  Atağuzlu  Uruz  qoca  iki  dizinin 
üstünə  çökdi)  (103-42).  Fikri  təsdiq  üçün  gətirdiyimiz  ―Ata-
ğuzlu‖  antroponimi  də  ―Toğanyürək‖  adı  kimi  igidlik  motivi 
əsasında  formalaşmışdır.  Bu  antroponimlərin  quruluşu  da  bir-
birinə  yaxındır:   hər ikisi  təyini  söz birləşmələrinə daxil olma-

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
175 
yan ismi birləşmənin inkişafı əsasında  mürəkkəb quruluşlu an-
troponimə  çevrilmişdir;    hər  ikisində  zooleksemlə  ifadə  olun-
muş birinci tərəf ikinci tərəfi izah edir. Əgər ―Atağuzlu‖ antro-
poniminin ikinci tərəfindəki–lı
4
 leksik şəkilçisini ―Toğanyürək‖ 
antroponiminin  ikinci  tərəfindəki  ―yürək‖  sözünə  əlavə  etsək, 
bu vahidlərdəki  struktur  və məna  yaxınlığı  aydın görünə  bilər: 
―Atağuzlu‖, ―Toğanyürəkli‖. 
Azərbaycan  antroponimləri  sistemindəki  türk  mənşəli 
―Özdəmir‖  antroponiminin  hansı  birləşmənin  inkişafı  əsasında 
yarandığı  müəyyənləşdirilməmişdir.  Bizə  belə  gəlir  ki,  ―Öz-
dəmir‖ antroponimi təyini söz birləşmələrinə  daxil olmayan is-
mi birləşmənin inkişafı əsasında yaranmışdır. Struktur baxımın-
dan Özüxan, Adıxan kimi antroponimləri yada salır: Özdəmir-
Özüdəmir. 
Sadə  cümlə  (nəqli  cümlə)  əsasında  formalaşan  antro-
ponimlər: Ağaverdi, Qaryağdı, Bəyverdi, Bəygəldi (Gəldibəy), 
Babaverdi,  Tanrıverdi,  Tarverdi,  Xangəldi,  Ocaqverdi  və  s. 
(kişi  adları);  Bəslər  (Bəs+elər),    Oğlangərək  və  s.  (qadın  ad-
ları). Bu model əsasında elə mürəkkəb quruluşlu antroponimlər 
də  formalaşmışdır  ki,  onların  ikinci  tərəfindəki  vahid  feli  sifət 
şəkilçilidir,  lakin  həmin  tip  vahidlərə  xəbərlik  kateqoriyasının 
şəkilçisi (-dır
4
) asanlıqla artırıla bilər. Bu onu göstərir ki, həmin 
tip  vahidlərdə  xəbərlik  kateqoriyasının  morfoloji  semantikası 
donmuş    haldadır.  Faktlara  müraciət  edək:  Toxmaqvuran 
(Toxmaq vurandır, yaxud Toxmaq vuran adamdır), Tanrıverən 
(Tanrı  verəndir,  yaxud  Tanrı  verən  uşaqdır),  Erbasan  (Er 
basandır,  yaxud  Er  basan  adamdır),  Güldərən  (Gül  dərəndir, 
yaxud Gül dərən qızdır) və s. 
Göründüyü kimi, yuxarıdakı antroponimik vahidlərin əsa-
sında subyekt vıə predikatlı cümlələr durur. M.Çobanov həmin 
tip  antroponimlərin  mübtəda  ilə  xəbərin  birləşməsi  nəticəsində 
yarandığını göstərsə də, qovuşmanın səbəbini izah etmir (180-
82).  A.Qurbanov  isə  belə  antroponimləri  ―kök+kök+şəkilçi‖ 

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
176 
modeli  əsasında  yaranan  antroponimlər  sırasında  izah  etmişdir 
(60-472). Türkologiyada sübut olunmuşdur ki, cümlə leksikləş-
dikdə özünəməxsus bitkinlik, predikativlik, modallıq və intona-
siya  xüsusiyyətlərini  itirir,  cümlədəki  vahidlərarası  durğu 
zəifləyir,  baş  vurğu  isə,  T.Hacıyevin  qeyd  etdiyi  kimi,  son  sö-
zün  son  hecasının  üzərinə  düşür  (170-99).  Bu,  yuxarıdakı 
mürəkkəb quruluşlu antroponimlərə də aiddir. 
Əmr  cümləsi  əsasında  formalaşan  antroponimlər: 
Ağadur  (Ağa  dur!),  Baxdur  (Bax  dur!),  Qızqayıt  (Qız  qayıt!), 
Qızyetər  (Qız  yetər!),  Dayandur  (Dayan!  Dur!),  Ərol  (Ər  ol!) 
və  s.  Bu  tip  vahidlər  qədim  türk  antroponimləri  sistemində  də  
müşahidə  edilir: Günəçıx, Bektur, Albeni, Erol və s. (95-64). 
Yuxarıdakı  antroponimlər  tam  leksikləşmiş  vahidlər  olsa 
da, onların predikatlarının felin əmr şəkli ilə ifadə olunması (II 
şəxsin təkində) aydın şəkildə görünür. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                 

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
177 
         
TÜRK MƏNŞƏLİ  
(hibrid antroponimlər daxil olmaqla)                   
AZƏRBAYCAN ANTROPONİMLƏRİNİN 
 SİYAHISI 
 
a) Arxaik antroponimlər 
 
Ağbuğa                                    Barsbək 
Ağquş                                      Bars buğa 
Ağsunqur                                 Basbas 
Alan                                         Bəkçur 
Alp Kuş                                   Bilgə 
Alp Ərən                                 Bilgəçur 
Altuntək                                  Borak 
Altuntaş                                   Böribars 
Arğun                                      Böritay  
Arkasun                                  Börkiyarıq 
Arpaxan                                  Buğay 
Aybas                                      Buğday 
Ayana                                      Buğac 
Aydoğmuş                               Buğra 
Aytaş                                       Buğrategin 
Aytoldu                                   Bulduq 
Ayxan                                     Buluş 
Ayxaqan                                 Daşdı 
Aza                                         Dirsə  
Azak                                       Durğut 
Aznavur                                  Duxa 
Baqlubək                                 Dukak 
         Bayançur                                Elteber 
         Balxatun                                 Erarslan 
         Bars                                        Erbasan 

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
178 
Erisin                                         Taqtegin 
Erki                                            Tegin 
Erkixan                                      Tenquş 
Əgrək                                         Telusun 
Ərən                                           Təkəş 
Ərən uluğ                                  Təpər 
Ərtegin                                      Toğrultegin 
Güzəm                                       Toğanyürək 
Gündoğdu                                  Tozqoparan 
Günəçıx                                     Tora ağa 
Günxan                                      Topçubaşı 
Göyxan                                      Tutar 
İlbilgə                                        Ualli 
İltegin                                        Uyqurtay 
İşbay                                          Uluğ 
İşpak                                          Ulusun 
İşpakay                                      Ulubab 
Karategin                                   Uru 
Kudusun                                    Ursi 
Qarasun                                     Uran 
Qarasunqur                                Usandıq 
Qutlu                                          Yabqu 
Qutluq                                        Yabquxan   
Qurşak                                       Yağıçı 
Minbaşı                                      Yağıbalı 
Oysandıq                                   Yağıbasan  
Sanaş                                         Yağıqıran 
Səgrək                                       Yegnək 
Tamğac                                      Yüzbaşı      
Taştegin                                           
 
 
 

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
179 
b) Müasir Azərbaycan antroponimikasında müşahidə 
 olunan kişi adları  
 
Ağa                                                      Ağaməli 
Ağababa                                              Ağaməmməd 
Ağabəy                                                Ağami 
Ağabəyi                                               Ağamir 
Ağabəşir                                              Ağamirzə 
Ağaverdi                                              Ağamoğlan 
Ağaqardaş                                            Ağamurad 
Ağaqurban                                           Ağamusa 
Ağadadaş                                             Ağanemət 
Ağadayı                                               Ağanəbi 
         Ağadur                                                 Ağanəzər                                                                     
         Ağazadə                                               Ağarəsul 
Ağazal                                                  Ağarəfi 
Ağazəki                                                Ağarəhim 
Ağazeynal                                            Ağarza 
Ağayar                                                 Ağasadıq 
Ağayunus (Ağayunis)                         Ağasaleh 
Ağayusif                                              Ağasəlim 
Ağakazım                                            Ağasəlman 
Ağakərim                                             Ağasəməd 
Ağagül                                                 Ağasərxan 
Ağamalik                                             Ağasəf 
Ağamurad                                            Ağası 
Ağamehdi                                            Ağasultan 
Ağaxan                                                 Ağasuvar 
Ağahəsən                                             Ağasüleyman 
Ağahüseyn                                           Ağafate 
Ağacan                                                 Adaş 
Ağacəfər                                              Adıgözəl 
Ağaş                                                    Adıbala 

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
180 
                                                  
Adışirin                                            Bəybala                      
Aqşin                                                Bəyverdi 
Aran                                                  Bəydadaş 
Aranbəy                                            Bəydəmir 
Aranxan                                            Bəygəldi 
Arıx (Arıq)                                       Baba 
Aruz                                                 Balaş 
Arslan (Aslan)                                  Bala 
Ata                                                    Balağa 
Ataş                                                   Baladayı 
Atabəy                                               Balaqardaş 
Atababa                                             Baladadaş 
Atakişi                                               Balabəy 
Atalar                                                 Baləmi (Balaəmi) 
Atam                                                  Baloğlan 
Ataməli                                              Balaxan  
Atamoğlan                                         Baxış 
Ataxan                                               Baxşı 
Alqış (müştərək)                                Bayram                
Alay                                                   Bədirxan 
Altay                                                  Bəylər 
Alov                                                   Binəşi 
Anar                                                   Boran 
Apaydın                                             Böyük 
Araz                                                   Böyükağa 
Ayaz                                                   Böyükkişi 
Aycan                                                 Budaq 
Aydın                                                 Bulud 
Aydəmir                                             Coşqun 
Ayxan                                                 Cığatay 
Azay                                                   Çapay 
Bəybaba                                              Çələbi 

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
181 
 
         Çingiz                                               Eltuz    
Çoban                                               Elturan      
Dadaş                                                Elçibəy    
Dadaşbala                                         Elçin  
Dağbəyi                                            Elbəy 
Dağlar                                              Elbəyi 
Dayandur                                          Elbir 
Dalğın                                               Elbrus 
Daşqın                                              Elcan 
Daşdəmir                                          Elşad 
Dədələr                                             Elşən 
Dədəxan                                            Erkin       
Dədəkişi                                            Elyar         
Dəniz                                                 Elyanar 
Dəmir                                                Elyaz 
Dəmirçi                                             Eymur 
Dilən                                                  Ərtac 
         Domrul                                              Əzizbəy 
Dönməz                                             Əzizağa 
Dönüş                                                Əzizxan 
Duman                                               Əhmədağa 
Dursun                                               Əliağa 
Durasan                                              Əlibala 
Duraxan                                             Əlibala 
Duemuşxan                                        Əliqardaş 
Düşəri                                                 Əliyoldaş 
Elnur                                                   Əmiraslan 
Eloğlu                                                 Əmikişi 
Elsevər                                                Əmən 
Eltay                                                   Ərol 
Eltən                                                   Gəray 
Eltəkin                                                Göyüş 

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
182 
         Göyçə                                             İmamverdi 
Gursel                                             İsmixan              
Günalı                                             Kərimağa 
Gündüz                                           Koroğlu 
Gülağa                                            Kiçşikbəy 
Güləş                                              Qaçay 
Gülçin                                            Qalabəy 
         Gümüş                                            Qambay  
Haqverdi                                         Qara 
Halay                                              Qarabəy 
Hüseynağa                                      Qaraxan 
Hüseynbala                                     Qaraca 
Xaqan                                             Qaraş 
Xaqani                                            Qardaş 
Xan                                                 Qardaşxan 
Xanış                                              Qartal 
Xankişi                                           Qaryağdı   
Xangəldi                                         Qaya 
Xanlar                                             Qayıt 
         Xanoğlan                                        Qayıtmaz 
Xansuvar                                        Qılınc 
Xanbaba                                         Qırxlarbəy 
Xanbala                                          Qorxmaz 
Xanqardaş                                       Qoca 
Xanqulu                                          Qoçər 
Xandadaş                                        Qoşqar 
Xanəli                                             Qoşun 
Xanəhməd                                      Laçın (müştərək) 
Xəzər                                              Lələkişi 
Xudaverdi                                       Məmmədxan 
         İgid                                                  Məmmədağa 
         İlkin                                                 Minyaşar            
         İldırım                                             Oğul 

  
   Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын  тарихи-лингвистик  тядгиги 
 
 
183 
Oğuz                                                   Tanrıverdi    
         Oqtay                                                  Tamerlan 
Orxan                                                  Turan 
Orduxan                                              Tural 
Orman                                                 Tufan 
Ocaqverdi                                           Türk 
Ocaqquli                                              Traıyel 
Ozan                                                    Tarıverdi 
Özüxan                                                Tarxan (Tərxan) 
Özdəmir                                              Tapdıq 
Ölməz                                                 Teymur 
Ötkəm                                                 Təbriz 
Paşa                                                     Təzəbəy 
Pirverdi                                               Tərlan (müştərək) 
Poladxan                                             Timurçin 
Sabutay                                               Toğrul 
Sarı                                                      Toybəyi 
Sarıxan                                                Tokay 
Satılmış                                               Uğuz 
Sevdim                                                Uğur 
Sevdimalı                                            Uğurlu 
Sevindim                                             Umud (Ümid) 
Sevindik                                              Umar 
Sevdik                                                 Usan 
Sönməz                                               Ucabəy 
Suvar                                                   Ucal 
Sulduz                                                 Verdi 
Şahverdi                                              Vəzirxan 
Şahsevər                                              Vurğun 
Şahsuvar                                             Yaylaq 
Şiraslan                                               Yalçın 
Şirxan                                                 Yanar 
Şubay                                                  Yaralan 

 
Язизхан Танрыверди 
 
 
184 
Yaradanqulu                                      Yetkimn          
Yaraşıq                                               Yoldaş 
Yaşar                                                  Yolçu 
Yenilməz                                            Yüksəl