ƏZİzxan tanriverdi
b) Türk mənşəli qadın adlarının leksik-
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
b) Türk mənşəli qadın adlarının leksik- semantik qrupları 1. Gözəllik, qəşənglik, zəriflik motivli qadın adları. Bu qrupa daxil olan qadın adlarını bir neçə yarımqrupa bölmək olar: a) Gözəl heyvan və quş adları əsasında düzələnlər: Bildirçin, Qırqovul, Durna, Kəklik, Göyərçin, Gülsona, Laçın, Maral, Sona, Sonagül, Tərlan, Tovuz, Turac, Ceyran və s. Bu antroponimlərdən yalnız ―Gülsona‖ və ―Sonagül‖ antroponim- ləri hibriddir, qalanları isə türk mənşəli zooleksemlər əsasında formalaşmışdır. ―Gülsona‖ və ―Sonagül‖ antroponimlərindəki ‖gül‖ sözü fars mənşəli olsa da, dilimizdə ən çox işlənən leksik vahidlərdəndir. Zəriflik, incəlik motivli qadın adlarımızın böyük bir qrupu da məhz ―gül‖ sözünün iştirakı ilə yaranmışdır. b) Fitonimlər əsasında düzələnlər. Azərbaycan onomasti- kasında bu qrupa daxil olan antroponimlər fitonimlər, fitonimik antroponimlər, fitoantroponimlər, floralar əsasında düzələn antroponimlər, bitki adları əsasında düzələn antroponimlər və s. başlıqlar altında izah edilmişdir. Türk mənşəli fitonimlər əsasında yaranan qadın adlarına nümunə olaraq Alma, Buğda, Çiçək, Çiyələk, Çinarə və s. göstərmək olar. Antroponimika- mızda ―çiçək‖ sözünün iştirakı ilə yaranmış gözəllik, zəriflik Язизхан Танрыверди 124 çalarlı Ayçiçək, Qızçiçək, Elçiçək, Yazçiçək, Yaxşıçiçək, Çiçəkxanım və s. kimi antroponimlərlə yanaşı, türk təfəkkürü ilə yaradılmış və tərəflərindən biri türk mənşəli apelyativ olan hibrid antroponimlər də müşahidə edilir. Məsələn, Ağgül, Ağ- cagül, Qızılgül, Gülçiçək, Gültəkin, Zərçiçək (―zər‖ fars sö- züdür), Lalaçiçək (―lalə‖ – fars sözüdür) və s. Fars mənşəli ―gül‖ sözü qohumluq münasibəti bildirən, eləcə də hərəkət anlamlı türk mənşəli apelyativlərlə birlikdə gö- zəllik motivli qadın adlarının yaranmasında da iştirak etmişdir. Məsələn, Gülana, Gülbacı, Gülgəlin, Anagül, Bacıgül, Gəlin- gül; Yanargül, Gülaçan, Güldərən, Güldüz, Güləkər, Gülsəpər və s. Bu cür adların motivləşməsində gülün gözəlliyi, zərifliyi, xoş ətri, təmizliyi və s. əsas götürülmüşdür. b) Qiymətli daş-qaş adları əsasında düzələnlər: Almaz (Almas), Almazxanım, İnci, İncigül, İnciqız, İncigəlin, Gümüş və s. Bununla bərabər, antroponimikamızda alınma apelyativli Brilyant, Dürdanə, Zümrüd, Gövhər, Mirvari, Firuzə və s. kimi antroponimlər də işlənməkdədir. Bu cür qadın adlarının yaran- masında daş-qaşdakı gözəllik, həm də az tapılma, qiymətli olma və s. motivlər əsas götürülmüşdür. c) Gözəllik və zəriflik çalarlı apelyativlər əsasında düzə- lənlər: Aydıngül, İncə, Yaxşı, Yaxşıgül, Yaxşıxanım, Yaraşıq, Gözəl, Gözəlgül, Göyçək, Göyçəkgül, Göyçəkgəlin və s. Bu sistemdəki ―gül‖ komponentli antroponimlər hibriddir. ç) Rəng anlamlı, semantikasında gözəlliyi ifadə edən apelyativlər əsasında düzələnlər. Antroponimikamızda rəng an- lamlı ağ, al, ala, qara, yaşıl, sarı və göy sözləri ayrılıqda deyil, ya bir şəkilçi, ya da ki başqa bir sözlə, xüsusilə bədən üzvləri- nin adını bildirən ―bəniz‖, ―qaş‖, ―tel‖, ―göz‖ və s. apelyativ- lərlə, eyni zamanda qadın cinsini bildirən ―qız‖, titul səciyyəli ―xanım‖ və s. vahidlərlə birlikdə bir sıra qadın adlarının yaran- masında iştirak etmişdir. Məsələn, ağ – Ağbəniz, Ağqız, Ağgün, Ağxanım, Ağca; qara - Qaraqız, Qaragöz, Qaratel və s., yaşıl Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 125 – Yaşılxanım; göy –Göygöz; sarı – Sarıqız, Sarıtel və s. Bu sis- temə Ağgül, Ağcagül, Algül (―al‖ qırmızı anlamlıdır). Qaragilə (―gilə‖ fars mənşəlidir, salxımından ayrılmış üzüm dənəsi mə- nasında işlənir), Qaranaz (―naz‖ fars mənşəlidir), Yaşılgül, Sarıgül və s. hibrid antroponimləri də əlavə etmək olar. Çünki qeyd olunan antroponimlərdəki ―gül‖, ―gilə‖, ―naz‖ apelyativ- ləri fars mənşəli olsa da, məhz türk təfəkkürü ilə antroponim yaradıcılığına cəlb edilmişdir. d) Yer məzmunlu sözlər əsasında düzələnlər: Bağça, Bağdagül, Güney və s. Bu sistemə yerlik və çıxışlıq hal şəkilçili Aydagül, Aydan, Eldəgül və s. kimi antroponimləri də daxil etmək olar. e) Kosmonimlər əsasında düzələnlər. Antroponimikamız- da yalnız kosmonim, həm də kosmonim və digər sözlər əsa- sında yaranmış qadın adlarına təsadüf olunur. Ona görə də onları iki yarımqrupa bölmək olar: 1) Yalnız kosmonimlər əsasında düzələnlər: Aygün, Ayulduz, Günəş, Günay, Ulduz, Ulduzə və s. 2) Kosmonim və digər sözlər əsasında düzələnlər: Aybə- niz, Ayqabaq, Ayüz, Ayüzlü, Aysel, Ayxanım, Aytəkin, Günel, Güntəkin və s. Kosmonimlər əsasında düzələn qadın adları sisteminə türk mənşəli ―ay‖ kosmonimi və ərəb-fars mənşəli apelyativlər əsasında düzələn hibrid antroponimləri də daxil etmək olar. Məsələn: Aygül, Aynaz, Aynişan, Aynur, Aynurə, Aymələk, Ay- para, Aysəba və s. Yuxarıda qeyd etdiyimiz qadın adları türk xalqları antro- ponimikası üçün də xarakterikdir. Qırğız antroponimləri siste- mindəki Aynaz, Aynur, Aymaral, Aygümüş, Qulay, Jıldız, Jıldı- zoy, Jıldızqul, Jıldızxan və s., qazax antroponimləri sistemin- dəki Aygül, Aykümis, Ayjamal və s. qadın adları dediklərimizi bir daha təsdiq edir. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, Язизхан Танрыверди 126 kosmonimlər əsasında düzələn qadın adlarının yaranmasında aydınlıq, parlaqlıq, gözəllik kimi motivlər əsas olmuşdur. ə) Bədən üzvlərinin adını bildirən apelyativlər əsasında düzələnlər. Qadın adlarının yaranmasında bədən üzvlərinin adını bildirən apelyativlər ayrılıqda deyil, ya şəkilçi, ya da gözəllik çalarlı sözlərlə birlikdə iştirak etmişdir. Məsələn, Telli, Saçlı, Tellər və s. Ağbəniz, Alyanaq, Alagöz, Qaraqaş, Qara- göz, Qaratel, Qaşqara, Sarıtel və s. Bu sistemə Qələmqaş, Gül- bəniz, Gülyanaq, Gülüzlü, Telqələm və s. kimi hibrid antro- ponimləri də daxil etmək olar. Qeyd olunan antroponimlərdəki türk mənşəli ağ, ay, al, ala, qara, sarı, ərəb mənşəli qələm (―qələm‖ yuxarıdakı antro- ponimlərdə gözəl mənasını ifadə edir) və fars mənşəli gül apelyativləri gözəllik çalarlıdır. Dilimizdə həmin sözlər bədən üzvlərinin adını bildirən sözlərlə işlənərək I növ təyini söz birləşməsi modelində olmuş, sonra isə mürəkkəb sözə çevril- mişdir. Antroponimik vahidə çevrilmə isə daha sonrakı proses- dir və bu prosesdə həmin vahidlərdəki gözəllik çaları əsas olmuşdur. Yuxarıdakı antroponimlərin motivləşməsində iştirak edən mürəkkəb quruluşlu apelyativlərin əksəriyyəti dilimizdə həm apelyativ, həm də antroponimik vahid kimi işlənməkdədir. Məsələn: alyanaq – Alyanaq, alagöz – Alagöz, qaraqaş – Qa- raqaş, qaragöz – Qaragöz, qaratel – Qaratel, sarıtel - Sarıtel, gülüzlü – Gülüzlü və s. f) Say məzmunlu apelyativlər əsasında düzələnlər: Bircə, Bircəbacı, Bircəxanım, Bircəçiçək, Təkbir və s. Bu sistemə Bircənaz, Minzər, Mingül, Minaz, Minnur, Minxal və s. hibrid antroponimləri də daxil etmək olar. Göründüyü kimi, say məzmunlu sözlər həm təklikdə, həm də türk mənşəli gözəllik, hörmət motivli bacı, xanım, çiçək və s. sözlərlə işlənərək bir sıra gözəl qadın adlarının yaranmasında iştirak etmişdir. Təsadüfi deyil ki, hibrid Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 127 antroponimlərdəki say məzmunlu vahidlər də məhz gözəllik çalarlı ərəb-fars mənşəli apelyativlərlə (gül, naz, zər, nur, xal) birlikdə antroponim yaradıcılığında iştirak etmişdir. g) Vaxt, zaman anlayışlı apelyativlər əsasında düzələnlər: Yazgül, Yazdagül, Yazçiçək, Yaygül, Gülyaz, Gülertə, Gülerkən və s. Antroponimikamızdakı vaxt, zaman anlayışlı, alınma apelyativli Bahar, Mayisə, Maygül, Gülsəhər və s. antroponim- lər kimi, yuxarıda qeyd etdiyimiz antroponimlər də gözəllik çalarlı, gözəllik motivlidir. Çünki qeyd olunan antroponimlər- dəki apelyativlər, xüsusən də fəsil anlamlı ―yaz‖ və yuxarıdakı hibrid antroponimlərdə iştirak edən fars mənşəli ―gül‖ sözü elə gözəlliyin rəmzidir. 2. Titullar və qohumluq münasibəti bildirən apelyativlər əsasında düzələnlər. Titulların antroponim yaradıcılığında, o cümlədən qadın adlarının yaradılmasında məhz hörmət mənası ifadə etdiyinə görə işlənməsini, qohumluq münasibəti bildirən sözlərdə də (təbii ki, qadın cinsinə aid olan və hər iki cinsi ifadə edən sözlər nəzərdə tutulur) bu keyfiyyətin olmasını nəzərə alaraq onları bir qrupda təqdim edirik. Bu tip antroponimləri aşağıdakı yarımqruplara bölmək olar: 1) Yalnız titullar əsasında düzələnlər: Ağabəyim, Ağabanu (hibriddir, xanım anlamlı ―banu‖ fars mənşəlidir), Ağaxanım, Bəyim, Bəyimxanım, Xanım, Xanımağa, Xatın və s. 2) Yalnız qohumluq münasibəti bildirən apelyativlər əsa- sında düzələnlər: Anabala, Anabacı, Anagəlin, Nənə, Nənəbacı və s. 3) Titul və qohumluq münasibəti bildirən apelyativlər əsasında düzələnlər: Ağabacı, Ağadostu (hibriddir), Ağanənə, Anaxanım, Balaxanım, Bibixanım, Xanbacı, Xanımbacı, Şah- bacı (hibriddir, ―şah‖ fars mənşəli tituldur), Şahnənə və s. Titul və qohumluq münasibəti bildirən apelyativlər qadın cinsini bildirən ―qız‖ və ―bikə‖ sözləri ilə də bir sıra antroponimlərin Язизхан Танрыверди 128 yaranmasında iştirak etmişdir. Məsələn, Anaqız, Bikəxanım, Qızana, Qızbacı, Qızxanım, Xanımqız, Nənəqız, Xanbikə və s. Titullar gözəllik çalarlı ərəb-fars mənşəli apelyativlərlə birlikdə bir sıra hibrid antroponimlərin yaranmasında iştirak etmişdir. Məsələn: Zərxanım, Gülxanım, Narxanım, Nurtəkin, Nurxanım, Xanımzər, Xangül və s. Deməli, alınma apelyativ- lərdəki gözəllik çaları və titullardakı hörmət mənası onların qadın adı kimi işlənməsinə səbəb olmuşdur. 3) Toponimik vahidlər əsasında düzələnlər: Bağdad, Kür- naz, Kürüz, Təbriz, Türkan, Türkanə, Türkam, Turanə, Şamaxı və s. Təbii ki, bu cür antroponimlərin motivləşməsində torpağa, vətənə məhəbbət hissi əsas olmuşdur. 4) İstək, arzu, hiss və həyəcanla bağlı olan qadın adları: Qızgəl, Dursun, Elbəzər, Eltac (hibriddir, ―tac‖ fars sözüdür), Gülüş, Gülər, Gülsolmaz (hibriddir), Sevdim, Sevil, Sevimli, Sevər, Sevinc və s. Bu sistemdəki qadın adlarının apelyativləri digər qrup- larda verdiyimiz vahidlər kimi gözəllik çalarlıdır. ―Dursun‖ antroponimi isə əski inamla bağlı olaraq qadınlara və kişilərə verilən müştərək addır. Antroponimikamızda inamla bağlı yaranan yaşasın, ölməsin anlamlı ―Dursun‖ antroponimi ilə yanaşı, müştərək ―Durasan‖, ―Dayandur‖ və yalnız kişi adları üçün xarakterik olan ―Duraxan‖, ―Durmuşxan‖ antroponimləri də müşahidə edilir ki, bu da əski inamın antroponimlərdə mü- hafizə olduğunu göstərir. A.Qurbanov türk etnoqrafiyası baxı- mından xarakterik olan ―Dursun‖ antroponiminin verilmə səbəbini ölən uşaqdan sonra doğulana qalmaq, durmaq anlayışlı ad vermək ənənəsi ilə bağlayır. Müəllif antroponimikamızda kişi adı kimi az işlənən Dilənçi, Yetim, Çopur, Qotur, Gödək, Yolçu və s. adların da həmin ənənə əsasında yarandığını göstərir (60-206-207). Antroponimikamızda əski inamla bağlı olaraq müştərək ad kimi işlənən ―Dursun‖ antroponimi türkmən (Tursun), özbək Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 129 (Tursun), qazax (Tursın), başqırd (Torsın) və digər türk xalqları antroponimikasında müxtəlif fonetik variantlardadır. Ümumilikdə götürdükdə qız uşağının dalbadal doğulması ilə bağlı olaraq verilən adlar, eləcə də xoşagəlməz adlar istisna edilərsə, demək olar ki, türk mənşəli qadın adları zəriflik, qəşənglik, müqəddəslik - bir sözlə, gözəllik motivlidir. 5) Qız uşağının dalbadal doğulmasının arzulanmaması ilə əlaqədar yaranan qadın adları. Qeyd etdiyimiz kimi, qadına incə, zərif və gözəllik çalarlı adların verilməsi xalqımızın et- noqrafiya tarixində həmişə xarakterik olmuşdur. Lakin gözəllik motivli qadın adları ilə yanaşı, qız uşağının dalbadal doğulması ilə bağlı nisbətən mənfi emosiyalı adların yaranması da müşahidə olunur ki, bu da əski inamla bağlıdır. Ulu babalarımız elə düşünüblər ki, qız uşağı dalbadal doğulan ailələrdə axırıncı qıza Qızqayıt, Yetər, Usandıq, Oğlangərək və s. kimi adlar verilərsə, həmin ailələrdə qız uşağı deyil, oğlan doğular. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında Yetər və Banıçiçək antroponimlərinin işlənməsi təsdiq edir ki, etnoqrafiyamızda qədim dövrlərdən başlayaraq bu günə qədər qız uşağının dünyaya gəlməsi sevinclə, lakin qız uşağı arzulandığından artıq olanda etirazla, məyusluqla qarşılanıb. Türk ailəsi qızın dün- yaya gəlişini nə qədər məyusluqla qarşılasa da, nə qədər mənfi emosiyalı ad vermək istəsə də, bəzən etirazını elə adlarla ifadə edib ki, həmin adlarda mənfi motiv, demək olar ki, görünmür. Belə adlarda mənfi emosiya adın – antroponimin özündə daşlaşmış olur. Məsələn, Gülbəsdi, Gülyetər və s. Bu antropo- nimlərdəki incəlik, zəriflik anlamlı ―gül‖ sözü cins mənasını bildirən qız sözünü əvəz etmişdir. Antroponimikamızda az mü- şahidə olunan ―Bəslər‖ antroponimində də bu xüsusiyyət var- dır. Həmin antroponimik vahidin mənası üç istiqamətdə izah oluna bilər: bəs+lər = Bəslər; bəs+lə+yər = Bəslər (―ə‖ saitinin və ―y‖ samitinin düşməsi mümkündür); bəs-elə-y(ər) = Bəslər (burada da səsdüşümü mümkündür). Təbii ki, ikinci nümunədə Язизхан Танрыверди 130 verdiyimiz yedirtmək, kökəltmək, qulluq etmək və s. anamlı ―bəsləmək‖ feli türk mənşəli qadın adlarının motivləşməsi baxı- mından xarakterik deyildir. Qız uşağının dalbadal doğulması ilə bağlı verilən türk mənşəli qadın adlarının yaranmasında iştirak edən fellərin (predikatın, ona görə ki, həmin tipli antroponimik vahidlər cümlənin daşlaşması nəticəsində əmələ gəlmişdir) bir qisminin müzarenin təsdiqi və inkarında olduğunu (Qızyetər, Yetər, Gülyetər; İstəməz, Gərəkməz və s.), həm də ―Bəs eləyər‖ cümləsinin semantik tutumunun qız uşağının dalbadal doğulması ilə bağlı verilən antroponimlərin semantik tutumu ilə uyğun gəldiyini əsas götürsək, ―Bəslər‖ antroponimi bəs+lər söz şəkilçi modeli əsasında deyil, ―Bəs eylər‖ (bəs eləyər) cümlə modeli əsasında formalaşmışdır - fikrini söyləmək mümkündür. Deməli, ―Bəslər‖ antroponimində mənfi emosiya birbaşa qavranmır. Ə.Cəfərzadə antroponimikamızdakı Bəsti, Qızbəs, Qız- qayıt, Yetər və s. kimi qadın adlarının motivləşmə səbəbini belə izah edir: ―Azərbaycanda islam dininin yayılmasından başlamış 1920-ci ildə sovet hakimiyyəti qurulana kimi, yalnız ictimai həyatda deyil, evdə, ailədə belə qadının rolu adi bir quldan, kölədən artıq deyildi. Qız doğulması ailə üçün bədbəxtlik hesab olunurdu, çünki ―qız yükü – duz yükü idi‖, ―qız özgə çırağı yandırırdı‖, ―un çuvalına tay olub evdə qalırdı‖, ―qız qazanc gətirmir, qazanc itirirdi‖, ―saçı uzun, ağlı gödək idi‖. Buna görə də Qızbəs, Bəsti, Qızyetər, Qıztamam, Qızqayıt, Yetər, Tamam, Osandıq, Oğlangərək kimi adlar qoymaq, çox qız doğan ailələrdə adət olmuşdur‖ (12–14). Bu hadisəyə görkəmli qazax dilçisi T.Canuzakov da münasibət bildirmişdir. Müəllif yazır ki, ailədə oğlan uşağı yoxdursa və dalbadal qız uşağı doğulursa, onda axırıncı qıza ―Kıztumas‖ adını verirlər ki, bir daha qız uşağı doğulmasın (90–101). Bayatılarımızda da qız uşağının dalbadal doğulması arzu- lanmayıb: Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 131 Anam, bacım, qız gəlin! Əl-ayağı düz gəlin! Yeddi oğul istərəm, Bircə dənə qız, gəlin! Nəhayət, S.Vurğun ―Bəsti‖ poemasında qız uşağının dalbadal doğulmasının arzulanmadığını obrazlı şəkildə ifadə etmişdir: Anan səni doğanda, adına ―Bəsdi‖, - dedi, Əllərimi bir fələk oğuldan kəsdi, - dedi. Beləydi qayda bizdə... Qız doğanda analar. Baxıb qara geyərdi su üstündə sonalar. Təbii ki, qız uşağının dalbadal doğulmasının arzulanma- ması dövr və şəraitlə bağlı idi. Ümumiyyətlə, Şərqdə, o cümlə- dən türk dünyasında qız uşağının dalbadal dünyaya gəlişi arzu- lanmamış, istənilməmişdir. Bu vəziyyət müasir Şərq etnoqrafi- yasında xarakterik olmasa da, müəyyən dərəcədə yaşa- maqdadır. Qız uşağının dalbadal doğulmasının arzulanmaması, istənilməməsi ilə bağlı olaraq yaranan antroponimlərə nümunə kimi Bəslər, Bəsti, Bəstiqız, Qayıt, Qızbəs, Qızqayıt, Qızyetər, Daşdı, İstəməz, Gərəkməz, Oysandıq, Oğlangərək, Taybəs və s., həmçinin Qıztamam, Dursədəf, Gülbəsti, Gülyetər və s. hibrid antroponimləri göstərmək olar. Qeyd etdiyimiz antropo- nimlər müasir antroponimikamızda əski inamla bağlı olaraq işlədilsə də, xarakterik qadın adları sisteminə daxil deyildir və demək olar ki, belə adların qız uşaqlarına verilməsi azalmaq üzrədir. Bu, A.Qurbanov (60–290), İ.Hacıyev və S.Vəliyevin (169–87) statistik hesablamalarında da müşahidə edilir. Язизхан Танрыверди 132 Türk mənşəli Azərbaycan antroponimlərinin leksik-se- mantik qruplarında təqdim etdiyimiz Aqşin, Beyrək, Qorxmaz, Dönməz, Toğrul, Tural, Sönməz və s. kimi kişi adları, Aygün, Aybəniz, Selcan, Solmaz, və s. kimi qadın adları son dövrlərdə geniş yayılmışdır. Buna səbəb, bir tərəfdən, həmin vahidlərin apelyativlərinin türk antroponimikasındakı müsbət motivli əsl şəxs adlarının leksik-semantik tutumu ilə səsləşməsi, yaxınlığı- dırsa, digər tərəfdən, xalqımıızın ən nadir incisi ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanının XX əsrin 60-cı illərindən sonra geniş şəkil- də mənəviyyatımıza daxil olması, C.Cabbarlı, S.Vurğun kimi yazıçılarımızın səslənmə, məna və tarixilik baxımından xarak- terik olan unudulmuş şəxs adlarını bədii ədəbiyyata gətirməsi, eyni zamanda yazıçıların yaratdığı müsbət xarakterli surət adlarının xalq tərəfindən bəyənilməsi, sevilməsidir. N.Xudiyev C.Cabbarlının yaratdığı Dönməz, Solmaz, Sönməz və s. kimi antroponimik vahidlərin Azərbaycan antroponimləri sistemin- dəki intensivliyindən bəhs edərkən göstərir ki, bədii əsərlərdə təsadüf edilən surətlərin adları kütləviləşdikləri halda şəxs adlarına çevrilir (168(a)–211). Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 133 TİTULLAR Köməkçi ad kateqoriyalarına daxil olan titullar ictimai- siyasi həyatla bağlı olaraq formalaşır, şəxsi ictimai həyatda tutduğu mövqeyə görə müxtəlif cəhətdən təyinetmə funksiyası- na malikdir. Müasir ədəbi dilimizdə ―titul‖ termini bir neçə mənada işlənir: ―elmi vəzifə və dərəcə; dövlət tərəfindən veril- miş fəxri ad; titul siyahısı; poliqrafik termin kimi işlədilən titul vərəqi‖ (60–257). Onomastikada, konkret desək, antroponimi- kada isə yalnız xüsusi ad funksiyalı titullar öyrənilir. Azərbaycan dilindəki titulları funksiya və mənalarına görə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1. İctimai-siyasi həyatla bağlı olaraq yaranan, müasir ədəbi dilimizdə isə arxaikləşən titullar; 2. Qadınlara hörmət əlaməti olaraq verilən titullar; 3. İslam dini ilə əlaqədar olan titullar; 4. Müasir titullar (fəxri adlar). Üçüncü qrupa daxil etdiyimiz (islam dini ilə əlaqədar olanlar) titullar daha çox ərəb mənşəli vahidlər əsasında forma- laşmışdır. Məsələn, kərbəlayı, molla, məşədi, imam, hacı, şeyx və s. Bu sistemdə ―mollabaşı‖ kimi hibrid titullar, həmçinin türk mənşəlilər, demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Müasir titul- lar (fəxri adlar) isə türk təfəkkürü və ya kalka üsulu ilə yaransa da, daha çox alınma apelyativlər əsasında formalaşmışdır. Məsələn, ―əməkdar elm xadimi‖, ―əməkdar mədəniyyət xadimi‖, ―əməkdar idman ustası‖, ―əməkdar hakim‖, ―Xalq şairi‖, ―Xalq yazıçısı‖, ―Xalq rəssamı‖ və s. Qeyd etdiyimiz ti- tullardakı ―yazıçı‖ sözündən, bir də -ı 4 qrammatik şəkilçisindən başqa, qalanları alınma - ərəb-fars mənşəli apelyativlərdir. İslam dini ilə əlaqədar olan titulların, eləcə də müasir titulların (fəxri adlar) tərkibində türk mənşəli sözlərin olmadığını və ya az işləndiyini nəzərə alaraq, yalnız yuxarıda Язизхан Танрыверди 134 qeyd etdiyimiz birinci və ikinci qrupa daxil olan, həm də türk mənşəli olan titullar və hibrid titullardan (tərəflərindən biri türk mənşəli) bəhs edəcəyik. 1. İctimai-siyasi həyatla bağlı olaraq yaranan, müasir ədəbi dilimizdə isə arxaikləşən titullar. Bu sistemə daxil olan titullar müasir ədəbi dilimiz baxımından tam arxaikləşmiş vahidlərdir. Lakin bu tip titullar tam arxaikləşsə də, onların bir qismi onomastik vahidlərdə, xüsusən də antroponim və topo- nimlərdə mühafizə olunmaqdadır. Həmçinin bir sıra türk mən- şəli titullar titul kimi arxaikləşsə də, müasir ədəbi dilimizdə hörmət mənasında işlənməkdədir. Elə buna görə də ictimai- siyasi həyatla bağlı olan titulları şərti olaraq aşağıdakı yarım- qruplara bölürük: a) Müasir antroponimik və toponimik vahidlərdə müha- fizə olunmayan və apelyativi müasir ədəbi dildə eynilə işlən- məyən titullar: Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|