Arxaik antroponimlər
Bir sıra türk mənşəli antroponimlər vardır ki, onlar müasir
antroponimikamız baxımından arxaikləşmişdir. Lakin həmin tip
antroponimlərin bir hissəsinin apelyativi müasir ədəbi dilimizdə
işlənir, bir hissəsinin apelyativi isə arxaikləşməmişdir. Ona
görə də arxaik antroponimlərin hər birinin apelyativinə
ayrılıqda münasibət bildirmək lazım gəlir.
Aza, Azak. Apelyativi arxaik ―az‖ vahididir. Həmin va-
hid iki cür izah edilir: tayfa; igid və qəhrəman mənalarında.
―Az‖ vahidi qədim dövrlərdə - b.e.ə. yalnız antroponim kimi
işlənmişdir. Assuriya hökmdarı ikinci Sarqonun (b.e.ə. 721-
705-ci illər) ―Təntənəli yazı‖sında da müşahidə edilir: ―Mənim
Язизхан Танрыверди
74
boyunduruğumu daşıyan sadiq qul, mannalı İranzunu tale
aparanda və mən onun taxtına onun oğlu ―Aza‖nı əyləşdirəndə
urartulu Ursa Uişdiş adamına, Zikirettunun adamına, Misandi-
yanın adamına, Mannanın böyük canişinlərinə öz sözünü gön-
dərdi və onlarla yalançı danışıqlar apardı; onlar öz ağaları Aza-
nın meyitini əlçatmaz Uauş dağından atdılar‖ (21-10).
Müasir antroponimikamızda Aza, Azak (21-10) adları iş-
lənməsə də, həmin adlarla bir kökdən olan ―Azay‖ adı işlənir.
B.Abdullayev ―Azay‖ antroponiminin azalan, əskilən mənasın-
da olduğunu göstərir (4-11).
Aza, Azak, Azay antroponimlərinin apelyativini təşkil
edən arxaik ―az‖ sözü igid, qəhrəman mənasını ifadə edir. Yu-
xarıda qeyd etdik ki, ən qədim mənbələrdə belə ―az‖ sözü yal-
nız antroponim kimi işlənmişdir. Əgər bu fikri qəbul etsək, on-
da igid anlamlı ―az‖ vahidi əsasında yaranmış antroponimdən
etnonimə keçid olmuşdur - fikrini söyləmək mümkündür.
Ağ Sunqur (XII əsr) (23-54). ―Ağ‖ sözü müasir ədəbi di-
limizdə rəng anlamlı vahid kimi işlənməkdədir. ―Sunqur‖ sözü
isə qədim türk dilində şahin mənasında işlənmiş, müasir ədəbi
dilimizdə isə arxaikləşmişdir. ―Sunqur‖ antroponim və zoolek-
sem kimi arxaikləşsə də, Azərbaycan toponimləri – oronimləri
sistemində fonetik deformasiyaya uğramış şəkildə (sunqur-
şonqar; s→ş, u→o, u→a) işlənməkdədir. Məsələn, Şonqar
(Qobustanda dağ) (89a - 196).
―Ağ Sunqur‖ igid şahin, güclü, qüdrətli şahin mənasın-
dadır. Əlavə edək ki, fars antroponimikasında ―Ağ sunqur‖ adı
Ağsonqur variantında işlənməkdədir (173a–133).
“Ağbuğa (44-228) antroponim kimi arxaikləşmişdir.
Apelyativi olan rəng anlamlı ―ağ‖ sözü və ―buğa‖ zooleksemi
isə eynilə müasir ədəbi dilimizdə işlənməkdədir. ―Ağbuğa‖ –
güclü, qüvvətli buğa mənasını verir ki, bu da türk mənşəli kişi
adları üçün səciyyəvi xüsusiyyətlərdəndir.
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги
75
Ayşaxatın (M.Cümənin şeirlərində işlənmişdir). ―Ayşa-
xatın‖ hibrid antroponimdir. Bu antroponimin birinci hissəsi
ərəb mənşəli diri, canlı, ölməz anlamlı Ayişə adının fonetik va-
riantıdır (Ayşa), ikinci hissəsi isə qədim türk dilində qadın,
xanım, arvad mənalarında işlənmiş arxaik ―xatın‖ sözündən
ibarətdir. Müasir antroponimikamızda mürəkkəb quruluşlu
Ayşaxatın
2
/Ayişəxatın antroponimi işlənməsə də, həmin adın
komponentləri ayrılıqda antroponim kimi, az da olsa, işlən-
məkdədir. Məsələn, Ayişə, Xatın.
Altuntaş (44-65), Altuntək (44-269). Hər iki antropo-
nimin birinci komponenti qızıl anlamlı arxaik ―altun‖ vahididir.
―Taş‖ müasir ədəbi dilimizdə ―daş‖ kimi işlənir. ―Tək‖ isə şah-
zadə, hökmdar anlamlı arxaik ―təkin‖ titulunun fonetik tərkibcə
dəyişmiş variantıdır.
Annax. Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında işlənmişdir. XVII-
XIX əsr antroponimikamız baxımından xarakterikdir. Müasir
antroponimlərimiz sistemində müşahidə olunmur. Anlaq (an-
nax) apelyativi arxaikləşmişdir
`
. Başa düşən, dərk edən, duyan,
hiss edən və s. mənaları ifadə edir. ‖Annax‖ apelyativi Şəmkir
şivəsində ―qanacaq‖, ―mərifət‖ mənasında işlənməkdədir.
Arbak (44–208). B.e.ə. VIII əsrdə Midiya hökmdarların-
dan biri bu adı daşımışdır. Həmin antroponimin etimologiyası
ilə bağlı geniş araşdırmalar aparan Q.Qeybullayev İ.Dyakonova
əsaslanaraq onu türk mənşəli vahid kimi təhlil etmişdir (44-
268-269). ―Arbak‖ antroponiminin hər iki komponenti arxaik-
ləşmişdir. Birinci komponent igid, qəhrəman mənalı ar//ər sözü,
ikinci komponent isə arxaik bek//bəy vahididir. İgid, qəhrəman
anlamlı ―ər‖ sözü müasir antroponimikamızda müşahidə olunan
―Qoçər‖ antroponiminin ikinci hissəsində işlənir.
`
Q e y d: Arxaik antroponimlər Orxon-Yenisey abidələrindən, ―Kitabi-Dədə
Qorqud‖ dastanından, həmçinin Azərbaycan tarixinə dair yazılmış məqalə
və monoqrafiyalardan götürülmüşdür.
Язизхан Танрыверди
76
Asparux (44–162). Ümumtürk səciyyəli antroponimidir.
―As‖ arxaik vahidi ―tayfa‖ və ―güclü‖ mənalarında, ―parux‖
vahidi isə it mənasında izah edilmişdir. ―Asparux‖ – güclü it, iri
it mənasını ifadə edir (139–74). ―Parux‖ dialekt və şivələri-
mizdə ―parax‖ şəklində işlənməkdədir. Məsələn, Başkeçid
(Dmanisi) şivəsində ―parux‖ vahidi ―parax‖ fonetik variantında
ləqəb kimi işlənir. Məsələn, ―Parax Ədil‖. Dialektlərimizdə
―parax‖ sözü elə it adı kimi də işlənməkdədir. Məsələn, filankə-
sin ―Parax‖ adlı iti var. Əlavə edək ki, it anlamlı ―parax‖ it
damı, müvəqqəti yaşayış evi mənasını da ifadə etmişdir. Rus
dilindəki barak (müvəqqəti yaşayış evi) sözü də türk mənşəli
―parax‖ sözünün fonetik variantı kimi izah edilə bilər.
Baybura. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖un antroponimikasına
daxildir. Mürəkkəb quruluşlu ―Baybura‖ antroponiminin birinci
hissəsi ―bay//bəy‖ tituludur. Həmin titul müasir ədəbi dilimizdə
titul kimi arxaikləşsə də, Ağabəy, Bəylər, Əzizbəy kimi
antroponimlərimizdə mühafizə olunmaqdadır. Baybura antro-
poniminin ikinci hissəsi isə qurd anlamlı arxaik bura//börü
vahididir.
Bayramxatun. Müasir antroponimikamızda işlənməyən,
arxaik adlar cərgəsinə daxil olan ―Bayramxatun‖ ―Seydi və
Pəri‖ dastanında qadın adı kimi işlənmişdir. ―Bayramxatun‖
antroponiminin hər iki komponenti türk mənşəlidir. ―Bayram‖
sözü dilimizdə antroponimik vahid, konkret desək, kişi adı kimi
işlənməkdədir. ―Xatun‖ (xatın) isə ümumi söz kimi ədəbi
dilimizin lüğət tərkibindən çıxsa da, antroponimik vahidlər
sistemində qadın adı kimi işlənməkdədir.
Barsbəy (44 – 306). İgidlik motivi əsasında formalaşan
antroponimlər sisteminə daxildir. Apelyativi ―bəbir‖ anlamlı
arxaik ―bars‖ sözü və ―bəy‖ tituludur. ―Bars‖ antroponimik va-
hid kimi Azərbaycan antroponimləri sistemində arxaikləşsə də,
rus familiyaları sistemində mühafizə olunur.. Məsələn, Barsu-
kov antroponiminin əsasını təşkil edən ―barsuk‖ sözünün ilk
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги
77
hissəsi ―bars‖ sözüdür, -uk isə kiçiltmə funksiyalı şəkilçidir
(34–200).
Basat (103). Apelyativi öldürən, yıxan, qalib gələn an-
lamlı ―basmaq‖ feli və ―at‖ sözüdür. İgidlik motivi əsasında ya-
ranmışdır. ―Basat‖ antroponiminin necə yaranması ―Kitabi-Də-
də Qorqud‖ dastanında təsvir olunmuşdur (At basubən qan sü-
mürər).
Buğa, Buğac. Hər iki antroponimin apelyativi ―buğa‖
zooleksemidir. ―Buğa‖ zooleksemi əsasında formalaşan antro-
ponimlər Azərbaycan antroponimikası deyil, türk xalqları an-
troponimikasında yaşamaqdadır. Məsələn, qazax antroponim-
ləri sistemindəki Buka, Bukabay kimi antroponimlər müasirli-
yini itirməyən adlar sırasına daxildir. Əlavə edək ki, gürcü fa-
miliyaları sistemindəki ―Buğadze‖ familiyasının əsasında da
türk mənşəli ―Buğa‖ antroponimi durur.
Bulduq xan (Övliya Çələbinin ―Səyahətnamə‖ əsərindən
götürülmüşdür) (21–234). Apelyativi tapmaq anlamlı arxaik
―bulmaq‖ vahididir. ―Bulmaq‖ apelyativindən ―Bulduq‖ (Biz
bulduq – yəni biz tapdıq) yarandığı kimi, tapmaq apelyativin-
dən də ―Tapdıq‖ antroponimi yaranmışdır. Hər iki antroponi-
min formalaşmasında arzu, istək motivi əsasdır.
Bir sıra antroponimlərdə motivləşmə meyarı üst-üstə düş-
düyündəndir ki, arxaikləşən apelyativin mənasını ifadə edən
sözlə (müasir ədəbi dildə işlənən vahid nəzərdə tutulur) həmin
funksiyanı yerinə yetirən yeni bir antroponim yaradılmışdır.
Məsələn, Bulduq – Tapdıq, Sunqur – Şahin, Uluğ – Ulu – Bö-
yük və s. Bu hadisə Azərbaycan antroponimikasında bir sistem
təşkil edir.
Buluş (XIX əsrdə Şamaxıda işlənib (192–23). Apelyativi
tapmaq anlamlı arxaik ―bulmaq‖ vahididir. Buradakı ―-uş‖ şə-
kilçisi əzizləmə funksiyası yerinə yetirir.
Börküyarıq (XII əsr) (57–7). Mürəkkəb quruluşlu antro-
ponimdir. Təyini söz birləşmələrinə daxil olmayan ismi
Язизхан Танрыверди
78
birləşmələrin inkişafı nəticəsində bir mürəkkəb vahidə çevril-
mişdir. ―Börküyarıq‖ antroponiminin birinci hissəsi olan
―börk‖ sözü papaq anlamlı arxaik sözdür. Həmin sözdən sonra
gələn –ü mənsubiyyət şəkilçisi və ―yarıq‖ sözü isə eynilə mü-
asir ədəbi dilimizdə işlənir.
Qara Sunqur (XI əsr) (4–4). ―Qara‖ sözü müasir ədəbi
dilimizdə rəng anlamlı vahid kimi işlənməkdədir. Antroponi-
mik vahidlərdə böyük, igid, məğrur və s. mənaları ifadə et-
mişdir. ―Qara Sunqur‖ antroponimində də ―qara‖ sözü həmin
mənadadır. ―Sunqur‖ sözü isə şahin mənalı arxaik vahiddir. Ta-
rixi antroponimikamızdakı Ağ Sunqur, Bay Sunqur antropo-
nimləri də məhz güc, qüdrət mənasındadır, qədim türklərdə
onqon hesab olunan ―Sunqur‖la bağlıdır.
Müasir antroponimikamızda ―Qara Sunqur‖ işlənməsə də,
―qara‖ sözü əsasında formalaşan onlarca antroponimik vahid
vardır. Məsələn, Qara, Qaraxan, Qarabəy, Qaraca, Qaraş və s.
Qabangüci. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanının antroponi-
mikasına daxildir. Qəhrəmanın sonradan qazandığı ikinci addır.
Şərti olaraq ləqəb sisteminə daxil etmək olar. Apelyativi müasir
ədəbi dildə işlənir, II növ təyini söz birləşməsinin inkişafı
nəticəsində bir mürəkkəb vahidə çevrilmişdir.
Qonçabəyim (XIX əsr Azərbaycan şairəsi). Mürəkkəb
quruluşlu hibrid antroponimdir. ―Qonçabəyim‖ antroponiminin
birinci hissəsi (qonça) açılmamış gül mənasını bildirən fars
mənşəli ―ğönçə‖ sözünün qalınlaşmış fonetik variantıdır. ―Qön-
çə‖ sözü müasir ədəbi dilimizdə həm ümumi, həm də xüsusi
vahid kimi (qadın adı kimi) işlənməkdədir. ―Qonçabəyim‖ an-
troponiminin ikinci hissəsi olan ―bəyim‖ sözü tarixən bəyə
məxsus, bəy qadını mənasında işlənmişdir. ―Bəyim‖ sözü mü-
asir antroponimlərimiz sistemində həm təklikdə, həm də ayrı-
ayrı leksik vahidlərlə birlikdə işlənir: Bəyim, Ağcabəyim, Bə-
yimxanım və s
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги
79
Qoçubəy (ADPU-nun ―Onomastik fond‖undan götürül-
müşdür) – apelyativi ―qoçu‖ və ―bəy‖ vahidləridir. ―Qoçu‖ sö-
zü ləqəbyaratmada daha fəal iştirak edən vahidlərdəndir. Məsə-
lən, Qoçu Əsgər, Qoçu Kazım və s.
Gürcü antroponimləri sistemində işlək adlardan olan ―El-
quç‖ antroponiminin ikinci hissəsi türk mənşəli igid, qoçaq an-
lamlı ―qoçu‖ sözünün fonetik variantıdır. Həmin antroponimin
birinci hissəsi də (el) türk mənşəlidir.
N.A.Baskakov rus antroponimləri sistemində işlənən türk
mənşəli ―Кочубей‖ adını izah edərkən, onu ―kiçik bəy‖ və ―qo-
yunçu bəy‖ mənaları ilə əlaqələndirir, motivləşmə üçün həmin
mənaların əsas olduğunu göstərir (34–30 -149). Bizə belə gəlir
ki, rus dilindəki ―Кочубей‖ antroponiminin birinci hissəsi olan
―koçu‖ sözü türk mənşəli igid, qoçaq anlamlı ―qoçu‖ sözünün
rus dilinə uyğunlaşdırılmış fonetik variantıdır. Bu hadisə rus
antroponimləri sistemindəki digər türk mənşəli adlarda da
müşahidə olunur. Məsələn, Qaraxan – Karaxan, Qoşqar –
Koşkar, Qardaş – Kartaş və s.
Yuxarıda qeyd etdik ki, ―qoçu‖ vahidi igid, qoçaq, mərd,
mübariz və s. mənaları ifadə edir. Bu, folklorumuzda daha qa-
barıq şəkildə müşahidə olunur:
Sərin-sərin yu suyunan,
Quyruğun bağla myunan,
Qoç Koroğlu çox öyünən
At igidin qardaşıdı.
(“Koroğlu” dastanı)
Göründüyü kimi, qoç sözü igid mənasında işlənmişdir.
Buradan bir daha aydın olur ki, Azərbaycan antroponimləri
sistemində arxaikləşmiş (Qoçubəy), rus antroponimləri siste-
mində isə familiya kimi işlənən ―Кочубей‖ antroponiminin for-
malaşmasında igid, qoçaq anlamlı ―qoçu‖ vahidi iştirak
Язизхан Танрыверди
80
etmişdir. Əlavə edək ki, müasir antroponimikamızdakı Qoçər,
Qoçoğlan, Qoçəli kimi kişi adlarının formalaşmasında da igid,
qoçaq anlamlı ―qoç‖, ―qoçu‖ vahidi əsas olmuşdur.
Qutluq. Orxon-Yenisey abidələri və ―Kitabi-Dədə Qor-
qud‖ dastanında işlənmişdir. Apelyativi tale uğur, bəxt anlamlı
arxaik ―qut‖ vahididir. Qutlu// Qutluq antroponimi müasir an-
troponimikamızda müşahidə olunmur. Bu antroponimik vahid
rus familiyaları sistemində mühafizə olunmuşdur. N.A.Bas-
kakov ―Котлубицкий‖ familiyasının etimoloji təhlilini verər-
kən onun türk mənşəli ―qutlu‖ sözü əsasında formalaşdığını
göstərir (34–186). Qutluq antroponimi Yuxarı Qarabağ abidə-
lərində Xutlubəy fonetik variantında işlənmişdir (99 a–7).
Qoşunəli. Hibrid antroponimdir. Apelyativi türk mənşəli
―qoşun‖ və dilimizə ərəb dilindən birbaşa, antroponim kimi da-
xil olan ali, yüksək, ulu, uca anlamlı, ilk dəfə xilafətin dördün-
cü xəlifəsinin adı kimi işlənən ―Əli‖ vahidləridir. Müasir antro-
ponimikamızda ―Qoşunəli‖ deyil, ―Qoşun‖ və ―Əli‖ antropo-
nimləri işlənməkdədir.
A.Qurbanov Qoşun antroponiminin 1940-cı illərdə yaran-
dığını göstərir (60 – 285). Amma bu antroponim Ə.Haqverdi-
yevin yaradıcılığında ―Qoşunəli‖ şəklində müşahidə edilir. De-
məli, ―Qoşun‖ antroponiminin yaranma tarixini daha qədim
dövrdən götürmək mümkündür.
Kudusun (44-279). ―Kud‖ bəxt, tale, uğur anlamlı arxaik
―qut‖ vahidi ilə bir kökdəndir. Hər ikisi eyni mənanı ifadə edir.
―Kudusun‖ uğurlu, xoşbəxt adam kimi izah oluna bilər.
Daşdı (qadın adı). Qız uşağının çox doğulmasının arzu-
lanmaması ilə bağlı olan Qızbəs, Bəsdi, Yetər və s. kimi adlar
sırasına ―Daşdı‖ antroponimini də əlavə etmək olar. İlk baxışda
elə görünə bilər ki, bu antroponimin apelyativi bərk cisim
anlamlı ―daş‖ sözü və isimdən sifət düzəldən –lı
4
şəkilçisidir
(daşlı-daşdı). Əslində isə ―Daşdı‖ antroponiminin əsasında
daşmaq feli durur. –dı
4
şühudi keçmiş zaman şəkilçisi isə
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги
81
―Daşdı‖ antroponimində morfoloji semantikası donmuş
haldadır. Daşdı, yəni həddindən artıq oldu, çoxaldı mənasını
ifadə edir.
Durğut (Musa Durğut oğlunun Qaraman bəylərindən
olması düşünülür) (21 – 186). Bu antroponimin ―dur‖ hissəsi
allah anlamlı ―tur‖ teoniminin, ―ğut‖ hissəsi isə arxaik, bəxt,
uğur, tale anlamlı ―qut‖ sözünün fonetik variantıdır. Türkiyə
türkcəsində antroponimik vahid kimi işlənir. Məsələn, mərhum
prezident Turqut Özal bu adı daşımışdır.
Erisin (e.ə. I minilliyin yarısında Manna dövlətində
işlənən xarakterik antroponimlərdəndir) (44–35). Bu antropo-
nimin hər iki komponenti arxaikləşmişdir. Birinci komponenti
olan ―er‖ vahidi igid, qəhrəman, qadının həyat yoldaşı mənasını
bildirən vahiddir. Müasir ədəbi dilimizdə yalnız sonuncu
mənada işlənir. ―Erisin‖ antroponimindəki ―er‖ igid, qəhrəman
anlamlıdır, ―-sin‖ morfeminin isə adam anlamlı arxaik vahid ol-
ması türkoloqlarımız tərəfindən təsdiqlənmişdir (əvvəlki səhi-
fələrə bax). Deməli, Erisin antroponimi igid, qəhrəman adam
mənasını ifadə edir.
Erbasan (XII əsr) (35a–182). İgidlik motivi əsasında
formalaşan türk mənşəli antroponimlərdəndir. Er (ər) vahidi,
qeyd etdiyimiz kimi, qəhrəman mənasında işlənmişdir. ―Basan‖
feli sifəti isə məğlub edən mənasını verir. Deməli, ―Erbasan‖
antroponimi igidi, qəhrəmanı məhv edən, məğlub edən kimi
izah oluna bilər.
Ərən. Bu antroponim ilk dəfə I əsrin ortalarında alban
çarının adı (Aran – Ərən) (45-23) kimi işlənmişdir. ―Kitabi-Də-
də Qorqud‖ dastanı (Yeynək oğlu Alp Ərən) və Orxon-Yenisey
abidələrində də müşahidə edilir (Ərən Uluğ). Apelyativi igid,
döyüşçü, qorxmaz, qəhrəman anlamlı arxaik ―ərən‖ sözüdür.
İşbay, İşbak (Midiya hökmdarlarından birinin adı) (44–
305). İki komponentli bu antroponimin birinci hissəsi olan
―iş//eş‖ vahidi arxaikləşmişdir. ―Bay//bak‖ titulu da arxaik va-
Язизхан Танрыверди
82
hidlər sırasındadır. ―İşbay‖ yoldaş, bəy mənasını ifadə edir.
Azərbaycan antroponimikasında arxaikləşən İşbay, İşbak antro-
ponimi müasir tatar və qaraçay-balkar dillərində işlənməkdədir
(44–305).
Yağıbasan (35a–221). XII əsrdə antroponim kimi
işləndiyi müşahidə edilir. ―Koroğlu‖ dastanındakı ―Yağıqıran‖
antroponimi də həmin mənanı verir və həmin model əsasında
da yaranmışdır. ―Yağıbasan‖ antroponiminin hər iki kompo-
nenti arxaikləşmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi, ―yağı‖ düşmən,
―basan‖ isə öldürən, məğlub edən, qalib gələn mənasındadır.
Əlavə edək ki, ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında bir sıra antro-
ponimlərin yaranma səbəblərinin izahı ilə yanaşı, ayrı-ayrı söz-
lərin işlənmə səbəbi, daha dəqiq desək, izahı da müşahidə edilir.
Bu mənada ―yağı‖ sözünün izahı maraqlıdır: Oğlan aydır:
―Yağı deyü, nəyə deyirlər?‖ Qazan aydır: ―Oğul, anuŋçün yağı
deirlər ki, biz anlara yetsəvüz, öldürəriz. Anlar bizə yetsə,
öldürər, - dedi‖ (103–70).
Güzəm. Apelyativi arxaikləşmişdir. Dialektlərimizdə
payız, payızda qırxılan yun mənalarında işlənməkdədir.
Suvar. Antroponimikamızda arxaikləşsə də, Şahsuvar
(hibrid), Xansuvar kimi antroponimlərin tərkibində işlənməkdə-
dir. ―Suvar‖ sözü apelyativ kimi ədəbi dilimizdə işlənmir. Mən-
şəyi məsələsinə gəldikdə isə həm fars (83–543– 57), həm də
türk mənşəli (32–85) söz kimi izah edilir. ―Suvar‖ etnonim
kimi tarixi mənbələrdə Sabir, Sapir, Savir, Savar kimi fonetik
variantlarda işlənmişdir (62 – 32–31). Bizə belə gəlir ki,
Biləsuvar, Qalasuvar kimi toponimik vahidlərin formalaşma-
sında iştirak edən ―Suvar‖ etnonimi ―Suvar‖ antroponiminin
formalaşması üçün də əsas olmuşdur.
Təpər (Süleyman şah ibn Məhəmməd Təpər – XII əsr)
(21–123). Apelyativi vuran, hücum edən anlamlı ―təp‖ vahidi-
dir: təpər–təp (təpmək)+semantikası donmuş olan müzarenin
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги
83
təsdiqi (-ər). ―Təpər‖ antroponimi semantikasında igidlik moti-
vini əks etdirir.
Toğanyürək (XI əsr) (4–4). Mürəkkəb quruluşlu antro-
ponimik vahiddir. Birinci komponenti ―qartal‖ anlamlı arxaik
―toğan‖ zooleksemi, ikinci komponenti isə müasir ədəbi dili-
mizdə ―yürək‖ deyil, ürək fonetik variantında işlənən vahiddir.
―Toğanyürək‖qartal ürəkli mənasındadır. Burada ―Toğanyürək‖
antroponiminin igidlik motivi əsasında formalaşması aydın
şəkildə görünür.
―Toğanyürək‖ müasir antroponimikamızda nə ―Toğan‖,
nə də ―Toğanyürək‖ şəklində işlənir. Lakin Azərbaycan topo-
nimləri sistemində mühafizə olunmuşdur. Məsələn, ―Toğanalı‖
kəndi (Bərdə rayonu). ―Toğan‖ antroponimi rus familiyaları
sistemində fonetik tərkibcə dəyişilmiş şəkildə mühafizə olun-
muşdur. N.A.Baskakov «Огон-Догоновский» familiyasının
etimoloji təhlilini verərkən «догон» apelyativinə bir neçə
prizmadan münasibət bildirmiş və onun türk mənşəli qartal,
şahin anlamlı ―toğan‖ vahidinin fonetik variantı olduğunu
konkret faktlarla təsdiqləmişdir (34–16 –168).
Tutar (XIII əsr). Apelyativi çoxmənalı tutmaq felidir: tut
(tutmaq) + semantikası donmuş olan müzarenin təsdiqi (-ar).
Qəhərmanlıq, igidlik motivi əsasında formalaşmışdır.
Ursi (44–268). Apelyativi vurmaq anlamlı arxaik ―ur‖ və
adam anlamlı arxaik ―si‖ vahididir. İgid adam mənasını ifadə
edir.
Uran (İlək Qoca Dönəbilməz, Dülək Uran – ―Kitabi-
Dədə Qorqud‖). Apelyativi vurmaq, döymək, döyüş harayı
anlamlı arxaik ―urmaq‖ sözüdür. İgidlik, məğrurluq ifadə edən
adlar sisteminə daxildir. İ.Cəfərov göstərir ki, ―uran‖ qıpçaq
tayfalarından birinin adıdır. Semantikasında igidlik motivini
əks etdirir (190–10).
Uruz. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanının antroponimika-
sına daxil olan adlardandır. E.ə. I əsrin 60-cı illərində alban
Язизхан Танрыверди
84
çarı da bu adı (Oroz) daşımışdır (45 – 22). ―Uruz‖ antroponi-
mikamızda az işlənən vahidlərdəndir. Həmin antroponimin
apelyativi hesab olunan xoşbəxt anlamlı ―uruz‖ sözü müasir
ədəbi dilimizdə arxaikləşmişdir.
Dostları ilə paylaş: |