ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Duxa Qoca oğlı Dəli Domrul.
- Uğur, Uğurlu.
|
Çələbi. Bu antroponim əsl şəxs adı kimi az işlənir, famili- yalarımızda mühafizə olunmuşdur. XVI əsrdə antroponim kimi işlənməsi məlumdur. Məsələn, Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi. ―XIV-XV əsrlərdə Türkiyədə bir çox alimlərin və şahzadələrin də çələbi titulu daşıdığı məlumdur. Azərbaycan şairi Qasım Ən- vərin dediyinə görə,‖çələbi‖ sözü sufi təriqətində ―sevilmiş‖, yəni ―allah‖ demək imiş. Lakin ―Xülaseyi-Abbasi‖də bu söz Язизхан Танрыверди 62 ―yazıçı‖, ―şair‖, ―bilici‖ və s., ―Ləhcəyi- osmaniyədə‖ oxumağı bilən adam mənasında izah edilmişdir (118 – 75). V.Radlovun lüğətində ―çələbi‖ osmanlı və cığatay dilləri- nə aid edilir və beş əsas mənası göstərilir: 1. божественный, принц, крови; 2. господин (титул, даваемый, европейцамь); 3. хозяин дома; 4. писатель, стихотворец, ученный; 5. хо- рошо воспитанный, образованный, любезный, элегантный (141 – 12). Yuxarıdakı qeydlərə əsasən deyə bilərik ki, ilk dəfə titul kimi işlənən ―çələbi‖ sözünün sonralar antroponim kimi işlən- məsinə səbəb onun yazıçı, şair, bilici, xeyirxah, lütfkar və s. mənaları ifadə etməsidir. Duxa Qoca oğlı Dəli Domrul. ―Duxa‖ ―Kitabi-Dədə Qorqud‖un antroponimikasına daxil olan, lakin müasir antro- ponimikamızda işlənməyən adlardandır. Bu antroponimik va- hiddən bəhs edən Ş.Cəmşidov və E.Əlibəyzadə onun formalaş- masında zahiri səslənmə - alliterasiya, yaxud poetiklik yaratma keyfiyyətlərini əsas götürmüşlər (189 – 260), (80 – 264). ‖Domrul‖ antroponimi Mirəli Seyidov, Tofiq Hacıyev, Arif Acalov, Osman Mirzəyev və başqa müəlliflərin diqqətini cəlb etmişdir. Onun leksik-semantik xüsusiyyətləri, antroponimik vahid kimi formalaşmasında ―nəsil verən‖, ―həyat başlanğıcı‖ kimi keyfiyyətin əsas olması həmin müəlliflər tərəfindən təsdiqlənmişdir (122 – 69). ―Duxa Qoca‖ antroponimik vahidi isə araşdırmalardan kənarda qalmışdır. Mövcud tədqiqatlarda ―Duxa‖ antroponiminin yalnız yunanlarda olan ―Duka‖ şəxs adından olduğu iddia edilir (75 – 110). Göründüyü kimi, ―Duxa‖ antroponiminin leksik-semantik xüsusiyyətləri, tarixi-linqvistik baxımdan araşdırılmamış, həm- çinin həmin sözün adyaratma üçün seçilmə, yaxud motivləşmə səbəbləri müəyyənləşdirilməmişdir. S.Əliyarov göstərir ki, Duxa Qoca ilkin şəkildə ―Dukak‖ və ya ―Tokak‖ variantında işlənmişdir (82 – 262). ―Tokak‖ Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 63 variantı daha qədimdir. Çünki cingiltiləşmə, konkret desək, ―d‖laşma, yaxud ―t‖nın ―d‖ ilə əvəzlənməsi türk dillərinin nisbətən sonrakı inkişafı ilə bağlıdır. Zahirən elə görünə bilər ki, ―tokak‖ vahidi ―toxtaq‖ sözündən törəmədir və semantik cə- hətdən ―Qoca‖ antroponimini təyin edir. Lakin türk dillərində bu cür quruluşlu vahidlərdə ―t‖nın düşməsi müşahidə olunmur. Deməli, Tokak-Dukak, Toxa-Duxa antroponiminin formalaş- ması üçün əsas olan vahidin ilk hissəsi müəyyənləşdirilərkən ―tok-tox‖ fonetik variantlı söz əsas götürülməlidir. M.Kaşğarinin lüğətində ―tok‖ sözü ―tokı‖ (vur, döy) mə- nalarında işlənmişdir (70 – 268). Y.Məmmədov ―tok‖ sözünü Azərbaycan dilində də asemantikləşmiş, ancaq qədim türk yazılı abidələrində ayrıca lüğət vahidi kimi işlənən sözlər sıra- sında qeyd etməklə bərabər, onun ―toqquş‖, ―toqquşma‖ vahid- lərində izinin qaldığını da göstərir (416 – 33). ―Tok‖ sözünün məna çalarları barədə S.Cəfərov yazır: ―Toxmaq, toxu(maq), toqquş(maq), toxun(maq), toxa sözlərinin kökü vurmaq məna- sında işlənmiş olan tox(maq) sözü olmuşdur ki, həmin mənada çuvaş dilində indi də işlənməkdədir‖ (191 – 152). O.Mirzəyev qəhrəmanlıq dastanlarımızın dilində ―tox‖ sözünün vur, vurmaq mənalarında işləndiyini göstərir və fikrini ―...nərə çəkib özünü düşmən ləşkərinə toxudu‖ nümunəsi ilə təsdiqləyir (122 – 220). Qeydlərdən belə məlum olur ki, ―tok-tox‖ sözünün se- mantikasında igidlik çalarları vardır. Bizcə, Tokak – Dukak, Toxa – Duxa antroponiminin ilk hissəsi vurmaq, döymək an- lamlı ―tok‖ felidir və onun şəxs adı kimi motivləşməsində igid- lik keyfiyyəti əsas olmuşdur. Əlavə edək ki, M.Adilov və O.Mirzəyev də ―Tokay‖, ―Tokər‖ antroponiminin yaranmasın- da vurmaq, döymək anlamlı ―tok‖ vahidini əsas götürürlər (11- 46), (122-220). ―Tok‖ əsaslı antroponim Orxon-Yenisey abidə- lərində də müşahidə olunur. Məsələn, Tok bögüt (51-44). Qeyd etdik ki, ―Kitab‖da ―Duka‖ şəklində olan antropo- nimin ilkin forması ―Tokak‖dır və onun ilk hissəsi ―vur‖, ―döy‖ Язизхан Танрыверди 64 anlamlı asemantik ―tok‖ felidir. Bu şərhlərlə yanaşı, ―Tokak‖ antroponiminin son hissəsi olan –ak sözdüzəldici şəkilçisinə də diqqət yetirmək lazımdır. Məlum olduğu kimi, -aq, -ək şəkilçisini fel köklərinə artırmaqla xasiyyət və keyfiyyət bildirən sifətlər düzəlir: qorxaq (adam), ürkək (at) (178–84). Həmin şəkilçi barədə S.Cəfərov yazır: -aq, -ək, -q, -k şəkilçisi öz mənşəyi etibarı ilə ən qədim şəkilçilərdəndir. Bu şəkilçi va- sitəsilə substantiv və ya atributiv isimlər əmələ gətirilir. Məsə- lən, yataq, çataq, qaçaq, ürkək və s. (191–178). Buradan belə nəticəyə gələ bilərik ki, ―Tokak‖ antroponiminin sonundakı –ak şəkilçisi semantik cəhətdən xasiyyət, keyfiyyət funksiyasını yerinə yetirir. Tokak – Dukak antroponiminin sonundakı ―k‖ səsi düş- müş, örtülü – qapalı hecadan örtülü – açıq hecaya keçid olmuş və beləliklə, Toka – Toxa, Duka – Duxa variantı formalaşmış- dır. Bu da dilimiz, o cümlədən digər türk dillərinin tarixi inki- şafı baxımından xarakterik haldır. Müqayisə üçün bir neçə nü- munəyə diqqət yetirək: qoruq//qoraq – qora, ayrıq – ayrı, ayıq – ayı və s. ―Tokak‖ antroponiminin ―Duxa‖ şəklinə düşməsində, yə- ni fonetik tərkibcə dəyişməsində bir neçə fonetik hadisənin baş verdiyi müşahidə olunur. Bunu belə ümumiləşdirmək olar: t→d, o→u, k→x səs əvəzlənmələri və söz sonunda ―k‖ səsinin düşməsi. Yuxarıda qeyd etdik ki, bir sıra müəlliflər Duxa Qoca oğlı Dəli Domrul antroponiminin formalaşmasında zahiri səslən- məni – alliterasiyanı əsas götürmüşlər. Lakin burada ata adı ilə oğul adı arasında zahiri səslənmə oxşarlığı ilə yanaşı, ata adının semantik tutumu ilə oğul adının semantik tutumu arasında da yaxınlıq vardır. Belə ki, hər iki adın, yəni ―Qoca‖ və ―Domrul‖ antroponimlərinin əvvəlində işlənən ləqəblər (―Duxa‖ və ―Dəli‖) igidlik, məğrurluq, qorxmazlıq rəmzlərini daşıyır. Deməli, ―Duxa Qoca oğlı Dəli Domrul‖ antroponimik Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 65 modelində ata adı ilə oğul adı həm zahiri səslənmə, ahəngdar- lıq, həm də semantik tutum baxımından bir-birini tamamlayır. Bu, ―Kitab‖dakı ―Baybörə oğlı Bamsı Beyrək‖ antroponimik modelində də müşahidə olunur. Burada ata adı ilə oğul adı ara- sında zahiri səslənmə oxşarlığını yaradan ―b‖ cingiltili sami- tidirsə, onların arasında semantik tutum yaxınlığını yaradan ―börü‖ (qurd, canavar) leksik vahididir. ―Baybörə‖ antroponi- minin ―bay‖ və ―börə‖ (börü) leksik vahidi əsasında formalaş- masını sübut etməyə ehtiyac yoxdur. ―Beyrək‖ antroponiminin isə ―börü‖ leksik vahidindən yaranması S.Əlizadə tərəfindən əsaslandırılmışdır (81–29). Dirsə xan. Müasir antroponimikamızda müşahidə edil- mir. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanının antroponimikasına da- xildir. Bu antroponim V.V.Bartold, K.Rifət, O.Şaiq, M.Ergin və H.Araslı tərəfindən ―Dirsə xan‖ kimi oxunmuşdur. Ş.Cəm- şidov isə həmin yazılış formalarını ―Dursa xan‖ kimi oxumuş- dur (188–47). Türkologiyada sübut olunmuşdur ki, ―Kirab‖da ―sad‖ türk mənşəli sözlərdə qalın saitdən əvvəl, ―sin‖ hərfi isə incə saitdən əvvəl işlədilmişdir (92–29). Drezden və Vatikan əlyazmalarında haqqında söhbət gedən antroponimin yazılışın- da ―sad‖ hərfindən deyil, ―sin‖ hərfindən istifadə edilmişdir. Deməli, həmin yazılış formasının ―Dursa xan‖ kimi yox, ―Dirsə xan‖ kimi oxunması düzgündür. ―Dirsə‖ antroponimi ―dir‖ və ―sə‖ hissələrindən ibarətdir. F.Cəlilovun araşdırmalarına görə, ―tur‖, ―tir‖, ―tür‖, ―tör‖ və s. fonetik variantlarda işlənmiş ―tar‖ teonimi allah anlamlıdır, ―ölüb-dirilmə‖ anlayışı ilə bağlıdır (187-93-101). ―Dirsə‖ antro- poniminin ―dir‖ hissəsi ―tar‖ teoniminin fonetik tərkibcə dəyişmiş variantıdır - ehtimalını söyləmək olar (t―d səs dəyiş- məsi dilimiz üçün qanunauyğun haldır). Etruskların əfsanəvi ulu əcdadının ―tirsen‖ adı ilə tanıdığını nəzərə alsaq (41-10), ―Dirsə‖ antroponiminin ilk hissəsi ―dir‖in ―tir‖ teoniminin fo- netik tərkibcə dəyişmiş variantı olduğu bir daha təsdiqlənər. Язизхан Танрыверди 66 Türkologiyaya bəllidir ki, müxtəlif fonetik variantlarda işlənən sun, sın, zun, sin, si, sə hissəciyi ―adam‖ anlamlı vahid funksiyasında işlənmiş və müasir türk dillərində arxaikləşmiş- dir. ―Dirsə‖ antroponiminin ―sə‖ hissəsini də həmin sistemə aid etmək olar. Yəni ―Dirsə‖ antroponiminin sonundakı ―sə‖ adam anlamlı vahiddir – fikrini irəli sürmək mümkündür. Deməli, ―Dirsə‖ antroponimi ―allah adam‖, ―diri adam‖ mənasını bildi- rir və onun apelyativi arxaikləşmişdir qənaətinə gəlmək müm- kündür. Türk antroponimikasında işlək adlardan olan Baxşı adının ―baq‖ teonimi və adam anlamlı sı, şı hissəciyindən ibarət olma faktını da əsas götürsək (187-95), deyə bilərik ki, sın, sun, sin, se, sə, sı, şı və s. variantlı ―adam‖ anlamlı morfemin teonim sonunda işlənməsi türk dillərində sistem şəklindədir. Gögəş. Müasir antroponimlərimiz sistemində ―Göyüş‖ kimi işlənir. Q.Zakirin yaradıcılığında isə ―Gögəş‖ (g-y, ə-ü səs keçidi mümkündür) variantında müşahidə edilir (42-269). ―Gög//göy‖ sözü Orxon-Yenisey abidələrində ―gök‖ kimi işlənmişdir (200-185). Qax və Zaqatala şivələrində ―gök‖ şək- lindədir (179-19). Altaylarda hidronimik vahid kimi ―Koqoş‖ şəklində müşahidə olunur (126-36). E.Sevortyan ―göy‖ sözünün ―göquş‖ variantını da rəng anlamlı ―göy‖, ―göy kimi‖ izah edir (156-171). N.A.Baskakov Ş (-aŞ ~ - Şa) - Şe şəkilçisinin türk xalqla- rında əzizləmə mənasında işləndiyini göstərir (bala + Ş (30-96). Tofiq Hacıyev – ş şəkilçisindən bəhs edərkən göstərir ki, -ş şəkilçisinin etnik-sosioloji damğası Anaş, Ataş, Dadaş, Babaş kimi antroponimlərdə qalmışdır (172-135). Deməli, ―Gögəş‖ antroponiminin gög hissəsi (müasir ədəbi dilimizdə göy) türk mənşəli rəng anlamlı vahiddir, -əş isə əzizləmə mənalı şəkilçi- dir. Əlavə edək ki, əzizləmə çalarlı antroponimik vahidlər başqırd və tükmən dillərində də üstünlük təşkil edir. Məsələn, Atac, Babiş, Karas, Karaş (113-41). Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 67 Güzəməli. Q.Zakirin əsərlərindən götürdüyümüz ―Güzə- məli‖ (Güzəməli Şeytan) (42-216) antroponimi müasir antropo- nimikamızda müşahidə edilmir. Türk xalqlarından yalnız qırğız antroponimləri sistemində ―Ҝүзембаy‖ şəklində işlənir (104-6). ―Güzəməli‖ antroponimi iki hissədən ibarətdir: ―Güzəm‖ Azərbaycan (türk) mənşəli, Əli ərəb mənşəli antroponimlərdir. ―Güz‖ sözü ―Kitab‖da (―güz almasına bəŋzər al yanaq- lım‖) (103-35) və M.Kaşğarinin lüğətində payız mənasında verilmişdir (70-327). ―Güz‖ sözü müasir ədəbi dilimizdə işlən- mir. Lakin dialektlərimizdə ―güz‖ sözü həm payız (17-224), həm də payız otlağı (16-271), bununla bərabər, ―güzəm‖ – pa- yızda qırxılan yun (15-186) mənalarında işlənməkdədir. Ə.Dəmirçizadə ―güz‖ sözündən bəhs edərkən yazır: ―Güz‖ – payız, ―güzdək‖ – payızlıq taxıl, ―güzəm‖ – payızda qırxılmış yun sözlərində öz izini saxlamaqdadır‖ (69-124). Yazda doğulana Bahar, Novruz bayramında doğulana Novruz, orucluqda doğulana Oruc, qurbanlıqda doğulana Qur- ban, yaxud məhərrəmlikdə doğulana Məhərrəm adının verilmə- sinin xalqımızın adət-ənənəsi və məişəti ilə bağlı olduğunu əsas götürsək və müasir antroponimikamızda ―Payız‖ antroponi- minin, az da olsa, işlənməsini nəzərə alsaq, ―Güzəm‖ adının payızda – qoyun qırxılan zaman doğulan uşağa verildiyini söyləmək olar. ―Güzəməli‖ hibrid antroponimdir. ―Güzəm‖ sözünün so- nundakı ―Əli‖ antroponimi dini səciyyə daşıyır, antroponimi- kamıza ərəb dilindən islam dini vasitəsilə birbaşa ad kimi daxil olan antroponimlər sırasına daxildir. Dinlə bağlı olan ərəb mən- şəli antroponimlərin türk mənşəli antroponimlərin əvvəlində və ya sonunda işlənməsi etnoqrafiyamız üçün xarakterik haldır. Musa Adilovun dediyi kimi, kimin adı çoxsa, o daha zəngin, nüfuzlu sayılırdı (9-9). Səgrək. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖dakı antroponimlər siste- minə daxil olan arxaik adlardandır. Bu antroponimin əsasını Язизхан Танрыверди 68 təşkil edən ―səgmək‖, ―səgirmək‖, ―səgirtmək‖ vahidləri ―Ki- tab‖da ümumi söz kimi də işlənmişdir. Məsələn, Güni gəldi, ağ meydanda səgirdərin, səniŋ içün (103-70). ―Səgirmək‖ vahidi ―Kitab‖ın dilində, həm də müasir dilimizdə eyni mənanı – səkən, səyirdən, sıçrayan mənalarını ifadə edir. Lakin müasir ədəbi dilimizdə ―səgirmək‖ kimi deyil, ―səyirmək‖ fonetik variantında işlənir (13-441). Həmin sözün əsası ―sək‖ felidir. Ə.Dəmirçizadə ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanındakı birhecalı fellərdən bəhs edərkən ―sək‖ felini də həmin sistemə aid etmişdir (69-132). Türkologiyada sübut olunmuşdur ki, k―g―y səs keçidi türk dilləri üçün xarakterik hadisədir və bu qanuna yalnız türk mənşəli vahidlər tabe olur (120-28-29). Buradan bir daha aydın olur ki, ―sək‖, ―səg‖, ―səy‖ (səyirmək) vahidi türk mənşəlidir. ―Səgrək‖ antroponiminin sonundakı -ək hissəciyi feldən sifət düzəldən şəkilçidir. ―Səgirmək‖ felindən ―səgrək‖ sifəti yaranmışdır. Bu xüsusiyyət dilimizin qədim, həm də müasir dövründə müşahidə edilir. Məsələn, yügürmək-yügrək (arxaik sözdür, cəld, sürətli, iti mənalarını ifadə edir) – Kəsər gündə sərçeşmə yügrək yaxşı (―Kitab‖) (103-96), ürkmək-ürkək, qaçmaq-qaçaq, qorxmaq-qorxaq və s. ―Səgrək‖ apelyativinin semantikasındakı səyirdən, sıçra- yan, çapan və s. kimi igidlik çalarlı mənalar onun antroponim kimi formalaşmasına səbəb olmuşdur ki, bu da türk mənşəli kişi adları üçün xarakterikdir. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında son hissəsi ―-rək‖, ―- nək‖ hissəciyi ilə bitən bir neçə antroponim müşahidə edilir: Beyrək, Əgrək, Yegnək. ―Səgrək‖ antroponimi də bu sistemə daxildir. Buradakı alliterasiya ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dasta- nında bir sistem təşkil edir. Digər tərəfdən, ―Kitabi-Dədə Qor- qud‖ dakı antroponimik vahidlərin poetikliyi qəhrəmanların dilində də müşahidə edilir. Məsələn, ―Səgrək ayıtdı: ―Mərə, qardaşımıŋ adı nədir? Ayıtdı: ―Əgrəkdir‖. Ayıtdı – emdi: Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 69 ―Əgrəkə Səgrək yaraşur, qardaşım sağmış, qayurmazam; qardaşsız Oğuzda turmazam. Qaraŋlu gözüm aydını qardaş!‖ deyü ağladı‖ (103-111). Lakin alliterasiya müşahidə olunan antroponimlərdəki eyni səs kompleksində (-rək, -nək) müxtəlif xüsusiyyətlər müşahidə edilir. Belə ki, Səgrək antroponimi üçün tətbiq etdiyimiz qayda ilə ―Əgrək‖ antroponiminin etimo- logiyası (əgirmək – əgrək, əyən, əyri hala salan) açılırsa, həm də bu, igidlik mənasını ifadə edən türk mənşəli kişi adları ilə bir xətdə birləşirsə, digər antroponimlər (Beyrək, Yegnək) bu qayda ilə izah oluna bilmir. Məsələn, yuxarıdakı sistemə daxil olan Beyrək antroponimini S.Əlizadə ―Bəryek-//Beryek ―Yegnək‖ antroponimini M.Ergin ―Yigenek‖, H.Araslı isə ―Yeynək‖ kimi oxumuşdur. Bizcə, ―Yegnək‖ antroponiminin ilk hissəsi yaxşı anlamlı arxaik ―yeg‖ vahididir, -nək hissəciyi isə sifətin çoxaltma dərəcəsinin şəkilçisi olan ―rak 2 şəkilçisinin fonetik variantı ola bilər. –rak şəkilçisi dilimizin qədim dövründə keyfiyyətin çoxluq dərəcəsini ifadəetmə ilə yanaşı, obyektə qarşı bir növ əzizləmə, incə münasibət də ifadə etmişdur (121-94). ―Yeg‖ sifətinin ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ da -rək şəkilçisi ilə birlikdə işlənməsi də müşahidə edilir: Atamdan yegrək qayın ata. Anamdan yegrək qayın ana (103-112). Deməli, ―Yegnək‖ antroponimi yaxşı, gözəl anlamlı ―yeg‖ (-nək) vahidi əsasında yaranmışdır. Bu da antroponimi- kamızda sifətin çoxaltma dərəcəsi müşahidə edilən Ağca, Qara- ca kimi adlarla səsləşir. Tarxan. Müasir antroponimikamızda az təsadüf olunan ―Tarxan‖ antroponiminin işlənmə tarixi ilə bağlı maraqlı fikir- lər vardır. Tarixi mənbələrdə ilk dəfə VI əsrdə işləndiyi göstərilir (74-372). S.M.Şapşala görə, ―tarxan‖ VII əsrdə xəzərlərdə antroponim kimi işlənmişdir. Məsələn, Çorban – Язизхан Танрыверди 70 Tarxan (196-260). X əsr ərəb müəllifi İbn Fadlanın verdiyi mə- lumata görə, Tarxan oğuzların qoşun başçılarından biri ol- muşdur (106-129). Z.Bünyadov ərəb müəllifi ət-Təbəriyə istinad edərək yazır ki, 836-cı ilin qışında xürrəmilər sərkərdə- lərindən birini – məğrur türk Tarxanı itirdilər (37-260). M.Kaşğari ―tarxan‖ sözünün bəy mənasında işləndiyini göstərir (70-436). ―Tarxan‖ sözünün mənası ilə bağlı T.Hacıyevin fi- kirləri də maraqlıdır: ―Tərxan‖, ―ərköyün‖, ―sərbəst‖, ―lovğa» mənalarındadır ki, bu da qədim rütbə məfhumunun sözdə daşlaşmasıdır (172-135). Qeydlərə əsasən deyə bilərik ki, semantikasında bəy, feodal, imtiyazlı silk və s. mənaları ifadə edən ―tarxan‖ sözü əvvəlcə türk xalqlarında hakim titul funksiyasını yerinə yetirən vahid kimi işlənmiş, sonra isə həmin müsbət motivli mənala- rına görə antroponim kimi formalaşmışdır. Uğur, Uğurlu. XV əsrdə Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Hə- sənin oğlu bu adı (Uğurlu) daşıyıb. Həmin antroponim müasir şəxs adlarımız tərkibində işlənməkdədir. ―Uğur‖ sözü ―Ki- tab‖da―uğrun açıq olsun‖ – yəni yolun açıq olsun mənasında işlənmişdir. Müasir ədəbi dilimizdə ―uğur‖ sözü öz ilkin məna- sını ―uğurlu yol‖, ―uğurlar olsun‖ ifadələrində saxlamışdır. E.V.Sevortyan ―uğur‖ sözünün Azərbaycan (türk) və başqa türk dillərində təsadüf, səbəb, tale, xoşbəxtlik, yol, zaman və s. mənalarda işləndiyini göstərir (157-565). Yeri gəlmişkən, müasir ədəbi dilimizdə ―uğur‖ sözünün sinonimi kimi ərəb mənşəli ―müvəffəqiyyət‖ sözü işlənir. Amma ―uğur‖ sözü müvəffəqiyyət‖ sözündən daha intensivdir. Məsələn, ―Azərbay- can müəllimi‖ (18 avqust 1988-ci il) qəzetindən götürdüyümüz iki cümləyə diqqət yetirək: 1. Arzu edərdik ki, gənc rejissor bundan sonra da orijinal repertuar yaratmaq işində yeni uğurlar əldə etsin. 2. Uğurlarımız da var, çətinliklərimiz də... Qeyd olunan cümlələrdə ərəb dilinə məxsus ―müvəffəqiyyət‖ sözü Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 71 əvəzinə, dilimizə məxsus ―uğur‖ sözü işlənmişdir ki, bu da dediklərimizi arqumentləşdirir. Göründüyü kimi, müasir ədəbi dilimizdə türk mənşəli ―uğur‖ sözü və həmin söz əsasında formalaşan Uğur və Uğurlu antroponimləri işlənməkdədir. Uğur və uğurlu sözlə- rinin antroponimə çevrilməsinə səbəb onların xoşbəxtlik, bəxt, səadət, gözəl tale və s. mənaları ifadə etməsidir. Ümid//Umud. Azərbaycan antroponimləri sistemində iki fonetik variantda kişi adı kimi işlənən ―Ümid‖ antroponimi türk xalqları antroponimikasında həm kişi, həm də qadın adı kimi işlənməkdədir. Məsələn, qazax antroponimləri sistemində Υмитай, Υмитжан və s., qırğız antroponimləri sistemində Υмүтай, Υмүтжан cə s. kimi antroponimlər qadın adı kimi işlənməkdədir. ―Ümid‖ sözü mənşəyinə görə, bəzən Azərbaycan dilinə (83-659), bəzən də ərəb dilinə məxsus söz kimi izah edilir (20- 244). ―Kitab‖da ümid sözü umud şəklində işlənmişdir. Məsələn, Qalın Oğuz bəgləri Beyrək içün əzim yas tutdular. Umud üzdilər (103-58). Buradakı ―umud üzdülər‖ frazeoloji birləşmə- si müasir ədəbi dilimizdə ―əl üzmək‖, ―ümidi olmamaq‖ şəklin- də işlənir. Məsələn, əlim üzüldü, ümidim yoxdur, ümidim gəlmir, ümid etmirəm, ümid ola bilmirəm və s. Göründüyü ki- mi, qeyd olunan vahidlərin semantikasında həsrət, intizar, birin- dən nə isə gözləmək, nə isə istəmək mənaları vardır. ―Ümid‖ sözünün mənşəyi barədə V.Aslanov yazır: ―Dili- mizdə işlənən ən qədim fellərdən ikisi də ummaq və yağmaq felləridir. Birinci feldən –ut şəkilçisi ilə düzələn umut sözü, ikinci feldən düzələn yağı və yağma sözləri, çox güman ki, X əsrdən xeyli əvvəl farscaya keçmiş və orada ommid, yağı, yəğma şəklində möhkəmlənmişdir‖ (23-82). B.Abdullayev də ―Ümid‖ antroponiminin apelyativi olan ―ümid‖ sözünün um- maq felindən yarandığını göstərir (4-54). Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələrində ―ümid‖ sözü ―umut‖ kimi, Язизхан Танрыверди 72 ümidli olmaq isə ―umutdu olmax‖ (mutdu olmax) şəklində iş- lənir. Qeydlərə əsasən deyə bilərik ki, ―ümid‖ sözünün kökü türk mənşəli ummaq/umut sözüdür. Bu sözün antroponim ya- radıcılıığında işlənməsinə səbəb isə onun övlad istəmək, övlad arzulamaq, övladın dünyaya gələcəyinə inanmaq kimi hissləri ifadə etməsidir. Türk mənşəli Azərbaycan antroponimlərini leksik-seman- tik xüsusiyyətlərinə görə təhlil etməzdən əvvəl Azərbaycan antroponimlərinin yaranma və inkişaf tarixi ilə bağlı tədqiqat- çıların fikirlərinə münasibət bildirmək lazım gəlir. Bu barədə ilk dəfə bəhs edən V.A.Qordlevski olmuşdur. O, türk dilində işlənən antroponimlərin əmələ gəlməsi və inkişafını iki tarixi dövrlə əlaqələndirir: islamiyyətə qədərki adlar; islamiyyətdən sonrakı adlar (49-132). A.Qurbanov Azərbaycan antroponimlə- rinin inkişaf tarixini aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmişdir: 1. Qədim dövrlərdə Azərbaycan antroponimləri (XII əsrin sonuna qədər); 2. XIII-XVIII əsrlərdə Azərbaycan antroponimləri; 3. XIX əsrdə Azərbaycan antroponimləri; 4. XX əsrdə Azərbaycan antroponimləri; a) XX əsrin əvvəllərində antroponimlər; b) Sovet dövründə antroponimlər (60-260). Y.Yusifov isə Azərbaycan antroponim və toponimlərinin yaranma və inkişaf tarixini müəyyənləşdirərkən aşağıdakı böl- günü əsas götürür: 1. Protoazərbaycan (b.e.əv. III-I minillik); 2. Qədim Azərbaycan (b.e.əv. V əsrdən – X əsrə qədər); 3. Orta Azərbaycan (XI-XVII əsrlər); 4. Yeni Azərbaycan (XVIII-XX əsrlər); 5. Sovet dövrü (99-145). Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 73 Göründüyü kimi, eyni problemə müxtəlif istiqamətlərdən yanaşılmış və antroponimlərin inkişafı tarixi şərti olaraq müəy- yən dövrlərlə əlaqələndirilmişdir. Göstərilən tarixi dövrlərdən hər hansı birinə əsaslanaraq, Azərbaycan antroponimlərini leksik-semantik baxımdan təhlil etmək mümkündür. Lakin antroponimlərin inkişafı ilə bağlı dövrləşmə tarixlərinin şərtiliyini, digər tərəfdən, müəyyən qrup türk mənşəli Azərbaycan antroponimlərinin göstərilən tarixi dövrlərin, demək olar ki, əksəriyyəti üçün səciyyəvi olduğunu əsas götürərək, onların yaranma və inkişafı tarixinin yalnız yeri gəldikcə göstərilməsini məqbul hesab edirik. Araşdırmalarda türk mənşəli Azərbaycan antroponimlə- rinin arxaikləşməsi, apelyativin arxaikləşməsi, apelyativin dialekt və şivələrdə yaşaması və apelyativin eynilə müasir ədə- bi dildə işlənməsi kimi məsələlərə geniş şəkildə münasibət bildirilməmişdir. Elə buna görə də türk mənşəli Azərbaycan an- troponimlərinin leksik təhlilində aşağıdakı sistemi əsas götür- məyi məqsədəuyğun bilirik: Arxaik antroponimlər; b) Apelyativi arxaikləşən antroponimlər; c) Apelyativi müasir ədəbi dildə işlənən antroponimlər. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|