Rüblük elmi-praktik jurnal

J, 2016,  3, 53-58                
 
 
1
M mm dh s nov R.M., 
2
V liyeva G. . 
 
QARAC Y R Z D L NM S N N KL N K S MPTOMAT KASININ 
K RL  
D ABET N T P ND N ASILILI I 
 
1
Az rbaycan Tibb Universitetinin Daxili x st likl r kafedras , 
2
Respublika endokrinoloji m rk zi, Bak  
 
Xülas .  M qal d  I v  II tip  k rli diabet ( D) olan x st l rd  qaraciy r z d l nm sinin klinik 
simptomlar n n ara d r lmas na dair t dqiqat i i haqq nda  m lumat verilir. Klinik-laborator meyarlar 
sas nda 156 n f r  D x st si t dqiqata c lb edilmi dir. Müayin  edil nl r iki qrupa ayr lm d r. Onlardan I 
qrupa daxil edilmi  99 n f rd  I tip  D   (63,0%) – x st liyin davametm  müdd ti 15 il  q d r, x st nin orta 
ya  33,2±1,6 il olmu ,  II qrupu t kil ed n II tip  D-li il  57 x st nin  (37,0%) orta ya  46,4±1,5 il, 
x st liyin müdd ti 15 il   q d r olmu dur. X st l rin  ikay tl rinin t hlili  göst rdi ki,  D-nin s ciyy vi 
lam tl ri: a zda quruluq, susuzluq, poliuriya il  yana , x st l rin  ks riyy tind   a r , dispepsiya, 
astenovegetativ sindrom a kar edilmi dir. Qaraciy rin v  öd ifraz  sisteminin d yi iklikl rinin xarakterini, 
öd kis sinin v  öd yollar n n funksional v ziyy tini d qiql dirm k üçün fraksion duodenal zondlama v  ödün 
biokimy vi müayin si, hepatobiliar sistemin ultras s müayin si apar lm d r.  
Açar sözl r:  k rli diabet, qaraciy r patologiyas , klinik  simptomlar 
 
: 
 
, 
 
, 
 
 
Key words: diabetes mellitus, liver pathologies, clinical symptoms 
        
k rli diabet ( D)   geni  yay lm  xro-
nik x st likdir. Ad t n aktiv a karedilm  
zaman  h r bir m lum x st y  x st  oldu un-
dan x b rdar olmayan bir x st  dü ür [1, 2, 
3]. 
k rli diabet  yetkin v  ah l ya larda  
u aq v   g nc ya lara nisb t n xeyli çox rast 
g linir. Son 30 il  rzind  bütün ölk l rd  
x st l nm nin durmadan artmas   n z r  çar-
p r [4, 5, 6]. S naye c h td n inki af etmi  
ölk l rd  bu x st liyin yay lma s viyy si 
müasir dövrd  5-6% t kil edir v   getdikc  
art m meylin  (ilk növb d  40 ya dan yuxar  
ya  qruplar nda) malikdir [7, 8]. Geni  ya-
y lmas , x st l nm nin artmas , tez-tez damar 
a rla malar n n inki af etm si  D x st liyini 
t bab tin apar c  probleml ri s ras na qoyur 
v  onun h rt r fli öyr nilm sini t l b edir. 
T dqiqat i i I v  II tip  k rli diabet olan 
x st l rd  qaraciy r z d l nm l rinin klinik 
simptomlar n   a kar etm k m qs dil  apar l-
m d r. 
T dqiqat i inin material v  metodlar .  Qar ya 
qoyulan m qs d  nail olmaq üçün 2009-2015-ci ill r 
rzind   i l nib haz rlanm  klinik-laborator meyarlar 
sas nda 156 n f r  D x st si c lb edilmi dir. Onlar-
dan I qrupa daxil edilmi  99 n f rd  I tip  D (63,0%), 
x st liyin davametm  müdd ti 15 il   q d r, x st l rin 
orta ya  33,2±1,6 il olmu ,  II qrupa II tip  D-li 57 
(37,0%) x st  daxil edilmi dir. Onlar n orta ya  
46,4±1,5 il, x st liyin müdd ti 15 il   q d r olmu dur. 
Kontrol qrupu bir-biri il  ya a v  cinsiyy t  gör  
müqayis  olunan 42 sa lam 
xs t kil etmi dir ki, 
onlar n  trafl  müayin si daxili orqanlar n v ziyy tin  
t sir göst r n h r hans  göz  çarpan d yi iklikl ri 
istisna etm y  imkan vermi dir. A rl q d r c sin  
uy un olaraq x st l r a ag dak  qruplara bölünmü dür: 
I tip  D: orta d r c li 81 n f r, a r d r c li – 18 n f r; 
II tip  D: yün ül d r c li – 12 n f r, orta d r c li 45 
n f r.  
T dqiqata c lb edil n x st l rin ham s nda müalic -
d n  vv l v  12 h ft  sonra müayin  apar lm d r: 
qanda qlükozan n dinamikas  (laborator v  özün n -
zar t m lumatlar na  sas n), qan n ümumi analizi, 
sidiyin ümumi analizi, EKQ, qaraciy rin ultras s müa-
yin si. Müayin  zaman  x st l rin ham s nda qaraciy -
rin v ziyy tini s ciyy l ndir n   sas biokimy vi göst -
ricil r öyr nilmi dir. Fermentl rd n alaninamintransfe-
raza (AlAT), aspartatamintrasnferaza (AsAT), qamma-
qlütamiltranspeptidaza (QQT), q l vi fosfataza (QF) 
f all  t dqiq edilmi dir.  
Flüoroqrafiyan n n tic l ri v  endokrinoloq, qastro-
enteroloq, nevroloq, oftalmoloq, kardioloq, ginekoloq 
(qad nlar üçün) t r find n apar lan müayin   m lumat-
lar  qeyd  al nm d r. Qaraciy rin v  öd kis sinin 
ultras s müayin si (USM) apar l b. Qaraciy rin müayi-
n si zaman   a a dak lar öyr nilmi dir: sa   v  sol 
paylar n ölçül ri v  qal nl , onlar n s rh dl ri, k nar-
lar , exostrukturu, exogenliyi, qaraciy rdaxili v  qara-
ciy rd nk nar öd axarlar n n, venalar n v ziyy ti, da-
mar  kli. Öd kis sinin t dqiqi zaman  h mçinin ümu-
mi öd axarlar n n  ölçül ri, eni, divar n n qal nl , 
formas , öd kis sinin möht viyyat  t dqiq edilmi dir.  
Al nan n tic l r a a dak  variasion-statistik metod-
larla i l nmi , göst ricil rin qiym tinin orta x tas  he-

54
sablanm , göst ricil rin aras ndak   f rql rin statistik 
etibarl l  Styudent meyar  (t) üzr  qiym tl ndirilmi -
dir; p<0,05 olduqda f rql r  etibarl  hesab edilmi ir. 
T dqiqat n n tic l ri v  onlar n müza-
kir si. I v  II tip  D-li x st l rin klinik müa-
yin si zaman  qaraciy rin funksional v ziy-
y tinin pozulmas  il   laq dar  ikay tl ri 
ara d r lm d r.    1-ci  c dv ld   daha çox rast 
g lin n  ikay t v  simptomlar t qdim edil-
mi dir ki, onlar  x st liyin a rl q d r c sin-
d n as l  olaraq I tip  D-li x st l rd  qara-
ciy rin patoloji proses   c lb edilm sini 
göst rir.   
1-ci c dv ld n göründüyü kimi, qaraciy -
rin z d l nm sinin simptomlar   I tip  D-nin 
orta v   a r d r c l rind  mü ahid  edilir. 
X st l rd   sas etibaril   a a dak   lam tl r 
a kar edilmi dir: orta a rl q d r c sind  sa  
qab r aalt nda a rl q hissi   36 (45,0±5,2%) 
x st d , x st liyin a r gedi ind  is    6 
(34,0±11,2%) x st d ; küt xarakter  malik 
a r lar    x st liyin orta v   a r d r c sind   
müvafiq olaraq  3 (25,0±11,3%) v  17 
(38,0±7,2%; t=4,29; p<0,001). x st d , daimi 
a r  sindromu   7 (9,0±3,0%) v  2 
(12,0±7,6%) x st d , sa  qab r aalt nda dövri 
a r lar    x st liyin orta v   a r d r c sind  
müvafiq olaraq 25 (31,0±4,6%) v  4 
(23,0±9,9%; t=4,74; p<0,001)  x st d . 
Dispepsiya  lam tl ri aras nda orta v  a r 
gedi li x st l rin ham s nda 100%  dövri 
olaraq a zda quruluq mü ahid  edilmi dir. 
Orta d r c d  tez-tez a zda ac l q 
(24,4±4,7%) v  
i tahan n azalmas  
(19,0±4,3%), diabetin  a r gedi ind  is    
ür kbulanma (17,0±8,8%) v   h mçinin 
i tahan n azalmas  (17,0±8,8%) olur. 
2-ci c dv ld n göründüyü kimi, qaraciy r 
z d l nm sinin simptomatikas   II tip  D-nin 
yüngül v  orta d r c sind  mü ahid  edilir. 
 
C dv l 1.  I tip  D-li x st l rd  qaraciy rin z d l nm sinin x st liyin a rl q d r c l ri üzr  simptomatikas  
 
ikay tl r A rl q d r c si C mi (n=99) 
Orta (n=81) 
A r (n=18) 
Müt. 
% Müt. 
% Müt. 
% 
Dispeptik  lam tl ri: 
A zda quruluq 
 
81 
 
100 
 
18 
 
100 
 
99 
 
100 
tahan n azalmas  
15 
19,0±4,3 
3 
17,0±8,8 
18 
19,0±4,0 
A zda ac l q 
19 
24,0±4,7 
2 
12,0±7,6 
21 
22,0±4,2 
Ür kbulanma 
17 
21,0±4,6 
3 
17,0±8,8 
20 
21,0±4,1 
A r lar n xarakteri:  
Daimi 
 
7 
 
9,0±3,3 
 
2 
 
12,0±7,6 
 
9 
 
9,0±3,0 
Sa  qab r aalt nda a rl q 
36 
45,0±5,2 
6 
34,0±11,2 
42 
43,0±5,0 
Dövri  
25 
31,0±4,7 
4 
23,0±9,9 
29 
30,0±4,7 
Sa  qab r aalt nda küt a r lar 
55 
68,0±5,2 
9 
50,0±5,4 
64 
65,0±4,8 
 
C dv l 2. X st liyin a rl q d r c sind n as l  olaraq II tip  D-li x st l rd  
qaraciy r z d l nm l rinin simptomatikas  
 
ikay tl r A rl q d r c si C mi (n=57) 
Yüngül (n=12) 
Orta (n=45) 
Müt. 
% Müt. 
% Müt. 
% 
Dispepsiya poz unluqlar :  
A zda quruluq  
 
12 
 
100 
 
45 
 
100 
 
57 
 
100 
tahan n azalmas  
3 
25,0±11,5 
13 
29,0±6,7 
16 
28,0±6,0 
Göyn m  
2 
17,0±10,8 
8 
18,0±5,6 
10 
18,0±5,1 
Ür kbulanma 
2 
17,0±10,8 
11 
25,0±6,4 
13 
23,0±5,6 
A zda ac l q 
4 
34,0±13,6 
13 
29,0±6,7 
17 
30,0±6,2 
A r lar n xarakteri: 
Daimi 
 
2 
 
17,0±10,8 
 
8 
 
18,0±5,6 
 
10 
 
18,0±5,1 
Sa  qab r aalt nda a rl q 
7 
59,0±14,2 
29 
65,0±7,1 
36 
64,0±6,4 
Dövri  
4 
34,0±13,6 
9 
20,0±6,0 
13 
23,0±5,6 
Sa  qab r aalt nda küt a r lar 
3 
25,0±11,2 
17 
38,0±7,2 
20 
35,0±6,3 
  

55 
X st l rd   sas n sa  qab r a alt nda 
a rl q hissi: x st liyin  yüngül d r c sind    
7 (59,0±14,2%),  orta d r c sind  is     29 
(65,0±7,1%) x st d ; sa  qab r a alt nda küt 
a r lar müvafiq olaraq   3 (25,0±11,3%) v  
17 (38,0±7,2%) x st d  mü ahid  edilmi ; 
daimi a r  sindromu 2 (17,0±10,8%) v  8 
(18,0±5,7%; t=3,02; p<0,01) x st d   a kar 
edilmi dir. Sa  qab r a alt nda dövri  a r lar – 
x st liyin yüngül v  orta gedi ind  müvafiq 
olaraq 4 (34,0±13,6%) v  9 (20,0±6,0%; 
t=3,46; p<0,001) x st d   qeyd edilmi dir. 
Dispepsiya  lam tl ri aras nda daha çox 
x st liyin yüngül v  orta gedi i olan bütün 
x st l rd  a zda dövri  kild  quruluq mü a-
hid  edilmi dir. Yüngül d r c  zaman   tez-
tez a zda quruluq  (34,0±13,1%) v  i tahan n 
azalmas  (25,0±11,5%) olmu dur, diabetin 
orta gedi ind  is  ür kbulanma (25,0±6,4%), 
i tahan n azalmas   v   a zda quruluq b rab r 
sayda (29,0±6,7%) x st l rd  mü ahid  edil-
mi dir. 
H mçinin  D-nin tipind n as l  olaraq 
qaraciy r z d l nm l rinin klinik simpto-
matikas  da t hlil edilmi dir. Göründüyü kimi, 
II tip  D-li x st l rd  tez-tez a r lar v  sa  
qab r a alt nda a rl q hissi 43,0±5,0% v  
64,0±6,4% (t=11,8; p<0,001) olmu , diabetin 
h r iki tipind  bütün x st l rd   a zda 
quruluq mü ahid  edilmi dir. I v  II tip  D 
zaman  dispepsiya pozulmar  aras nda  daha 
çox i tahan n azalmas    müvafiq olaraq 
19,0±4,0 % v  28,0±6,0% (p<0,001), ür kbu-
lanma   21,0±4,1% v  23,0±5,6%; p<0,001), 
a zda quruluq   22,0±4,2% v  30,0±6,2% 
(p<0,05) mü ahid  edilmi dir. II tip  D 
zaman  18,0±5,1% x st d  göyn m  hissi 
n z r  çarpm d r. 
Biz x st l rin sor usunun v  müayin sinin 
n tic l rini t hlil etmi ik.   Müayin  olunan 
x st l rin qeyd etdikl ri   ikay tl rin t hlili  
göst rdi ki,  D-nin s ciyy vi  lam tl ri: 
a zda quruluq, susuzluq, siyim nin tezl m -
si il  yana , x st l rin  ks riyy tind   a r , 
dispepsiya, astenovegetativ sindrom a kar 
edilmi dir (c dv l 3).   
 
 
C dv l 3.   k rli diabeti olan  x st l rd  h zm orqanlar n n z d l nm sini göst r n  ikay tl rin tezliyi 
ikay tl r 
I tip  D  (n=99) 
II tip  D (n=57) 
 
 Müt. 
% Müt. 
% 
 
 
 
 
 
A r lar 
Sa  qab r a alt nda  
64 
65,0±4,8 
20 
35,0±6,3 
Sol qab r a alt nda 
11 
11,0±3,1 
12 
21,0±5,5 
Epiqastriyada 
18 
18,0±3,8 
14 
25,0±6,3 
Qalça çuxuru nahiy sind  
1 
1,0 
3 
6,0 
Göb k nahiy sind  
3 
3,0 
2 
4,0 
D qiq lokalizasiyas  yoxdur 
2 
2,0 
2 
4,0 
Ür kbulanma v  qusma 
20 
21,0±4,1 
13 
23,0±5,6 
Qarn n köpm si 
24 
25,0±4,3 
23 
41,0±6,5 
H çq rma 
23 
24,0±4,3 
19 
34,0±6,3 
Göyn m  
0 
0 
10 
18,0±5,1 
A zda quruluq 
21 
22,0±4,2 
17 
30,0±4,2 
tahan n azalmas  
18 
19,0±4,0 
16 
28,0±6,0 
Tüpürc k ifraz  
14 
15,0±3,6 
12 
21,0±5,5 
A zda quruluq 
99 
100 
57 
100 
Ba rsa n 
bo almas n n 
pozulmas , o 
cüml d n: 
Diareya 
12 
13,0±3,4 
7 
13,0±4,4 
Qeyri-münt z m n cis 
9 
9,0±1,0 
10 
18,0±5,1 
Ba rsa n tam bo alma-
mas  hissi 
11 
11,0±3,1 
9 
16,0±4,8 
Q bizlik 
16 
17,0±4,0 
24 
43,0±6,5 
Südü h zm ed  bilm m si 
12 
13,0±3,4 
9 
16,0±4,8 
Subfibrilitet 
9 
9,0±1,0 
2 
4,0 
Astenovegetativ sindrom 
87 
88,0±3,3 
42 
74,0±5,8 
Allergik reaksiyalar 
8 
8,0±1,0 
4 
7,0 
                                                                                                           

56
3-cü c dv ld n göründüyü kimi, geni  
yay lm  subyektiv simptomlardan  qar nda 
a r larla ba l   ikay tl r I tip  D il  
x st l rd  daha çox sa  qab r aalt nda 
(65,0±4,8%) v  epiqastral nahiy d    
 
18,0±3,8 %, II tip  D il   x st l rd  is  
müvafiq olaraq 35,0±6,3% v  25,0±6,3% 
halda  lokalizasiya etmi dir (p<0,001). Dis-
pepsiya simptomokompleksi I tip  D il  
x st l rd  ür kbulanma v  qusma 
(21,0±4,1%), a zda ac l q hissi  (22,0±4,2%), 
h çq rma (24,0±4,3%), meteorizm 
(25,0±4,3%)  klind , II tip  D-li x st l rd   
is  müvafiq olaraq 23,0±5,6%, 30,0±4,2%, 
34,0±6,3% v  41,0±6,5% hallarda  mü ahid  
edilmi dir (c dv l 4). 
Astenovegetativ sindrom I tip  D il  87 
(88,0±3,3%) x st d     v  II tip  D il  42 
(74,0±5,8%) x st d  mü ahid  edilmi dir. 
N bzin v  arterial t zyiqin  labilliyi  I tip  D 
il  37 (38,0±4,8%) x st d   v  II tip  D il  
24(43,0±6,5%) x st d   a kar edilmi dir. 
X st l rin obyektiv müayin si zaman  xronik 
qeyri-kalkulyoz xolesistit  lam tl ri  I tip  D 
il  19 (19,0±4,0%) x st d   v  II tip  D il  12 
(21,0±5,5%) x st d  qeyd edilmi dir.  I tip 
D il  8 (8,0±1,0 %) x st d   v  II tip  D il  
4 (7,0%) x st d   d ri v  selikli qi alarda 
allergik  lam tl r n z r  çarpm d r. X st -
l rin  ks riyy tind  qan n göst ricil rind   
kobud d yi iklikl r mü ahid  edilm mi dir. 
Qaraciy rin v  öd ifraz  sisteminin d yi ik-
likl rinin xarakterini, öd kis sinin v  öd yol-
lar n n funksional v ziyy tini d qiql dirm k 
üçün biz fraksion duodenal zondlama v  ödün 
biokimy vi müayin sini, hepatobiliar sistemin 
USM-ni, x st l rin bir qismind  is  göst ri  
olduqda qaraciy rin d rid n punksion biopsi-
yas n  h yata keçirmi ik.  
k rli diabet zaman  qaraciy r z d l n-
m l rinin diaqnostikas na dair kompleks ya-
na man n t tbiq olunmas na böyük ehtiyac 
vard r, çünki bu,  D zaman   x st liyin gedi-
inin a rl q d r c sini v  a rla malar n inki-
af proqnozunu t yin ed n amill rd n biri 
say l r. 
 
C dv l 4.  k rli diabeti olan x st l rd  hepatobiliar sistemin z d l nm sinin  
obyektiv simptomlar n n xarakteristikas  
 
Simptomlar 
I tip  D  (n=99) 
II tip  D (n=57) 
Müt. 
% Müt. 
% 
Palpasiya 
zaman  a r  
Sa  qab r aalt nda 
58 
59,0±5,0 
24 
43,0±6,5 
Epiqastriyada 
14 
15,0±3,6 
9 
16,0±4,8 
Sol qab r aalt nda 
9 
9,0±1,0 
10 
18,0±5,1 
Göb k traf  nahiy d   
2 
2,0 
2 
4,0 
Yo un ba rsaq boyunca 
2 
2,0 
3 
6,0 
Xronik xolesistitin simptomlar  (qovuqcuq, 
 
seqmentar) 
19 
19,0±4,0 
12 
21,0±5,5 
Meteorizm 
24 
25,0±4,3 
23 
41,0±6,5 
Bradikardiya 
8 
8,0±1,0 
4 
7,0 
Taxikardiya 
18 
18,0±3,8 
12 
21,0±5,5 
Subfebrilitet 
9 
9,0±1,0 
2 
4,0 
D ri v  selikli qi alarda allergik  lam tl r  
8 
8,0±1,0 
4 
7,0 
Dilin  rpl  örtülm si 
12 
13,0±3,4 
19 
34,0±6,3 
AT v  ÜYT-nin labilliyi 
37 
38,0±4,8 
24 
43,0±6,5 
Arterial hipertenziya 
16 
17,0±4,2 
7 
13,0±4,4 
Arterial hipotoniya 
11 
11,0±3,1 
3 
6,0 
                                             
D B YYAT 
1. M mm dh s nov R.M. Endo rinologiya. D rslik. Bak , Adilo lu n riyyat ,  2006, 240 s h. 
2.
  . . 
 
   
 
: 
   
 
 // 
 
, 
2007,   1,  .7 -18 
3.
 
. ., 
  . . 
 
   
 
-
 
: 
 
   
 // 
 
   
 
,  2010,    6,  . 41–
45  
4.
  .  . 
 
 
   
 
  // 
 
, 

57 
2011,  3,  . 6—11. 
5.
,  . . 
   
 
 2 
: 
   
 // 
 
, 2011, 
 3,  .30 – 35.  
6. Amos A.F. The rising global burden of diabetes and its complications: estimates and projections to the year 2010 // 
Diabet Med., 2007, Vol. 25,  2, P. 14-18 
7. Kozak G.P. Diabetic Coma. In GP Kozak, Clinical Diabetes Mellitus // Philadelphia: Saunders,  2009, Vol. 12, P. 
109-110 
8. Zimmet P.Z. The global epidemiology of non-insulin-dependent diabetes mellitus and the metabolic syndrome // 
Diabetes Complications., 2007, Vol. 35, P. 11-60 
 
 
1
  . ., 
2
  .  . 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
1
 
 
-3 
 
 
, 
2
 
 
, 
 
 
.   
 
 
 
, 
   
   
 
 
 
 
    
    
 
  (
) I   II  
. 
 
 
 
 I   II 
, 
 
, 
   
 
 
 
. 
 
 
   
 
 
, 
 
 
 
 
: 
 
 
, 
, 
 
-
,   
 
 
 
, 
, 
 
. 
 
 
 
 
   
   
, 
 
, 
 
   
 
 (65,0 ±4,8%)   
 –   18,0±3,8 % 
   
 
 I 
     35,0±6,3%   25,0 ±6,3% 
   
 
 II 
  ( <0,001). 
 
,   
 
   
 (21,0±4,1%), 
 
 
 
 (22,0±4,2%), 
 (24,0 ±4,3%), 
 (25,0±4,3%), 
   
 
 I 
   
   
23,0±5,6%, 30,0±4,2%, 34,0±6,3%   41,0±6,5% 
   
 
 II 
. 
 
 
   87(88,0±3,3%) 
 
 I 
     42 (74,0±5,8%) 
 
 II 
. 
 
   
 
 
   37 (38,0±4,8%) 
 
 I 
     
24(43,0±6,5%) 
 II 
 
.  
 
 
 
 
 
 
 
 
   19 (19,0±4,0%) 
 
 I 
     12 (21,0±5,5%) 
 
 II 
.   8 (8,0±1,0 %) 
 
 I 
   4 (7,0%) 
 
 II 
 
 
 
   
 
   
.  
 
 
1
Mammadhasanov R.M., 
2
Valiyev G.A. 
 
CLINICAL SYMPTOMATOLOGY OF DAMAGE OF A LIVER DEPENDING ON 
DIABETES TYPE 
 
1
Department of Internal Diseases-3, Azerbaijan Medical University, 
2
Republican Endocrinology Centre, Baku 
 
Summary. The article presents the results of a study conducted to identify clinical symptoms of liver 
damage in patients with diabetes mellitus (DM) I and type II.  
Clinical examination diabetes type I and II, revealed the complaints related to violation of the functional 
state of the liver. Analysis complained examined patients showed that in addition to the typical 
manifestations of DM: dry mouth, thirst, frequent urination, the majority of patients detected pain, dyspeptic, 
asthenovegetative syndrome. Common symptoms are subjective complaints of pain in the abdomen, most 
often, they were located in the right upper quadrant (65,0±4,8%) and epigastric – in 18,0±3,8% of cases in 

58
patients with diabetes type I and 35, 0±6,3% and 25,0±6,3% of cases in patients with type II diabetes (p 
<0.001). Dyspeptic symptom, such as nausea and vomiting (21.0±4,1%), bitterness in the mouth 
(22,0±4,2%), regurgitation (24.0±4,3%), flatulence (25,0±4,3%), were observed in patients with diabetes 
type I and respectively 23,0±5,6%, 30,0±4,2%, 34,0±6,3% and 41,0±6,5% of patients with diabetes type II. 
Asthenovegetative syndrome was observed in 87 (88,0±3,3%) patients with diabetes type I and 42 
(74,0±5,8%) patients with diabetes type II. Lability of pulse and blood pressure were detected in 37 
(38,0±4,8%) patients with diabetes type I and 24 (43,0±6,5%) patients with type II diabetes. An objective 
examination of the patients showed signs of chronic cholecystitis non kalkulezis in 19 (19,0±4,0%) patients 
with diabetes type I and 12 (21,0±5,5%) patients with diabetes type II. In 8 (8,0± 1,0%) patients with 
diabetes type I and 4 (7,0%) patients with diabetes type II marked allergic reactions of the skin and mucous 
membranes.  
 
 
E-mail:  [e-mail] 
 
 
R yçi:  biol.e.d., prof. A.M. f ndiyev  

59 
J, 2016,  3, 59-62                
 
 
M mm dov E. . 
 
DÖ  Q F S  C RRAH YY S ND  BORULU TORAKOSTOM YA METODLARININ 
EFFEKT VL Y N N  MÜQAY S S  
 
Ege Universiteti Tibb Fakült sinin Dö  Q f si c rrahiyy si bölm si,  zmir, Türkiy  
   
 
Xülas . Dö  q f si c rrahiyy sind  borulu toracostomiya texnikalar n n effektivliyinin mü yy n edilm si 
m qs dil   t dqiqat apar lm d r. Bu m qs dl  Ege Universiteti Tibb fakült si Dö   q f si c rrahiyy si 
bölm sind  2010-cu ilin yanvar ndan dekabr na kimi müxt lif s b bl rd n borulu torakostomiya t tbiq 
olunan v  yekunla d r lm  40 x st   t dqiqata c lb olunmu dur. Borulu torakostomiyan n yekunla d r l-
mas ndan sonra t dqiq olunan a ciy r qrafikl rind ; n f sverm   v   n f salman n sonunda h r qrupda 1, 
Valsalva v  Müller manevrl ri zaman   ç kil n x st l rd  is   h r qrupda 2 x st d  ekspansiya qüsurunun 
oldu u mü ahid  edilmi dir. T dqiqata c lb olunmu   x st l rin f rqli üsullarla borulu torakotomiya 
yekunla d r ld qdan sonra inki af ed n a rla malara gör  texnikalar aras nda statistik dürüst f rq a kar 
edilm mi dir (p=0,85). H r bir texnikan n ekspansiyada qüsur tör tm  d r c si bir-birin  yax n olmu dur.    
Açar sözl r: dö  q f si, borulu torakostomiya, Valsalve v  Müller manevrl ri 
 
: 
 
, 
 
c
, 
 
   
 
Keywords: chest, tubular thoracostomy, Müller and Valsalva maneuvers 
 
 
Dö  q f si c rrahiyy si qapal  sualt  drenaj 
sisteminin “Dr. Gotthard Bulau” ixtira olun-
mas ndan (1891)  vv lki v  sonrak  dövrl r  
ayr l r. Bu ixtiradan  vv l c rrahlar parietal 
plevran n aç lmamas na diqq t göst rirdil r.  
Divaral n n  m liyyatlar  üçün Larrey aral -
ndan istifad   v  yaxud da a ciy r  m liy-
yatlar n n atmosfer t zyiqi a a  olan otaqlar-
da (barokamera) apar lmas  kimi misallar bu 
ixtiran n  h miyy tini göst rir. Borulu torako-
tomiyan n  m liyyat zaman  parietal plevraya 
“imkan verm si” il  yana , dö  q f si c rra-
hiyy sind  bir s ra yeni suallar g tirmi dir: 
Borulu torakotomiya haradan v   n  vaxt 
t tbiq edilm lidir? Nec   t tbiq edilm lidir? 
Neç  gün saxlan lmal d r? N  vaxt yekunla -
d r lmal d r? 100 ild n çox vaxt keçm sin  
baxmayaraq, bu suallar n b zil ri h l   d  
müzakir  mövzusudur.   
Torakotomiya, a ciy r toxumas na c rrahi 
müdaxil l r, dö   q f sinin travmas   v  müx-
t lif s b bl rd n plevra bo lu unda toplanan 
maye/qan v  havan n bay ra ç xar lmas , dö  
q f si bo lu unda m nfi t zyiqin yenid n 
yarad lmas   m qs dil  plevradaxili bo lu a 
yerl dirilmi  drenaj borular ndan v  atmosfer 
t zyiqin  qapal  maye t b q sind n ibar t 
sistem  qapal  drenaj sistemi deyilir.   
Borulu torakostomiya – dö  q f si c rrah-
lar n n  n çox istifad  etdikl ri müdaxil -
l rd n biridir. Bir çox m nb l rd  borulu 
torakostomiyaya göst ri l r v  t tbiqil   laq -
dar t dqiqatlar n olmas na baxmayaraq, onun 
yekunla d r lmas  texnikas  il   laq dar bil-
gil r çox azd r.                       
Dö   q f sinin daxilind ki t zyiql r; d rin 
n f salmada -5 il  -10 mmHg aras nda, tam 
n f sverm d n sonra is  -2 il  -5 mmHg 
aras nda d yi ilir. Müller manevri (q rtlaq 
qapa  qapal   v ziyy td   n f salma) zaman  
bu t zyiq -40 mmHg,Valsalva manevri 
(q rtlaq qapa  qapal  v ziyy td  n f sverm ) 
zaman  is  +40 mm il  +50 mmHg aras nda 
t r ddüd ed  bilir [1-3].                                             
Bu göst ricil r   saslanaraq, borulu tora-
kotomiyanin dö   q f sinin daxilind ki t zyi-
qin  n “müsb t nöqt y ” çatd  vaxt, Val-
salva manevri zaman  yekunla d r lmas  m n-
tiqli hesab olunur. Buna baxmayaraq, bu 
prosedur b z n postoperativ a r , ümumi 
v ziyy tin pozulmas   v  ya x st nin Valsava 
manevrini tam ba a dü m m si il   laq dar 
t tbiq oluna bilmir [4,5].   
Bunun  v zind  b zi c rrahlar borulu tora-

60 
kotomiyan  n f sverm nin sonunda yekunla -
d rma a üstünlük verirl r. D rin n f sverm -
d n sonra borulu torakotomiyan n yekunla -
d r lmas n  müdafi  ed n c rrahlar, bu iki 
üsulun müqayis  edildiyi azsayl  m qal l rd  
h r hans  bir f rq  rast g linm diyini 
vur ulay rlar [6-8].   
Bu t dqiqatda, borulu torakotomiyan n 
t n ffüsün f rqli fazalar nda yekunla d r l-
mas  zaman   x st l rin n tic l ri qiym tl n-
diril r k  d biyyat m lumatlar  il  müqayis  
edilmi dir.