Qərib Məmmədov

§ 23. Süxur və torpaqlarda kimyəvi elementlərin miqdarı 
 
Ayrı-ayrı kimyəvi elementlərin litosfer və torpaqda miqdarı böyük ölçülərdə dəyişir (cədvəl 17). 
Cədvəl 17 
 
Litosferdə və torpaqda kimyəvi elementlərin miqdarı (%) 
 
Element Litosfer  Torpaq Element  Litosfer  Torpaq 
 
1 2  3 4  5 6 
O 
47,2 49,0 Mg 
2,10 0,63 
Si 
27,6 33,0  C 
0,10 2,00 
Al 
8,8 7,13  S 
0,09 0,085 
Fe 
5,1 3,80  P 
0,08 0,08 
Ca 
3,6 1,37 Cl 
0,045 0,01 
Na 
2,64 0,63 Mn 
0,09 0,085 
K 
2,60 1,36  N 
0,01 0,10 
 
Litosferin yarısı oksigendən (47,2%), dörddə bir hissəsi (27,6%) silisiumdan ibarətdir, qalanları isə 
alüminium (8,8%), dəmir (5,1%), kalsium, natrium, maqneziumdan (2-3%-ə kimi) ibarətdir. Bütövlükdə adı 
çəkilən elementlər litosferin ümumi kütləsinin 99%-i təşkil edir. Bitki qidasında böyük əhəmiyyət kəsb edən 
karbon, azot, kükürd, fosfor onda bir, yüzdə bir hissə təşkil edir. Yer qabığında daha az yer mikroelementlərin 
payına düşür ki, onlar haqqında sonrakı bölmələrdə ətraflı məlumat veriləcək. 
Torpağın mineral hissəsi dağ süxurlarının kimyəvi tərkibindən asılı olduğu üçün ayrı-ayrı kimyəvi 
elementlərin nisbi miqdarına görə torpaqla litosfer arasında oxşarlıq vardır. Həm litosferdə, həm də torpaqda 
birinci yerdə oksigen, ikinci yerdə silisium, sonra alüminium, dəmir və s. gəlir. 
Lakin torpaqda litosferlə müqayisədə karbon 20 dəfə, azot isə 10 dəfə çoxdur. Bu elementlərin torpaqda 
toplanması orqanizmlərin həyat fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Onlarda  karbon 18 %, azot 0,3 % təşkil edir. 
Litosferlə müqayisədə torpaqda oksigen, hidrogen (suyun elementi kimi), silisiumun miqdarı çox, 
alüminium, dəmir, kalsium, maqnezium, kalium və başqa elementlər azdır.  Bu da aşınma  və torpaqəmələgəlmə 
prosesləri ilə əlaqədardır. 
Dağ süxurlarının aşınma prosesi, aşınma nəticəsində yaranmış məhsulların çökdürülməsi quru səthinin çox 
hissəsini örtən və  əsas torpaqəmələgətirən süxur rolunda çıxış edən müxtəlif tərkibli yumşaq süxurların 
yaranmasına gətirib çıxarır. Bu süxurların üst horizontunda torpaqlar formalaşır. 
Yumşaq süxurların kimyəvi tərkibinə həm ilkin dağ süxurlarının aşınma məhsullarının kimyəvi tərkibi, həm 
də çökmə zamanı  aşınma məhsullarının məruz qaldığı  dəyişikliklərin təsiri olur. Bəzi torpaqların və 
torpaqəmələgətirən süxurların ümumi kimyəvi tərkibi cədvəl 18-də verilmişdir.  
 
Cədvəl 18 
 
Topraq və torpaqəmələgətirən süxurların ümumi kimyəvi tərkibi 
  
Torpaqlar 
və onların 
əmələgəldiyi 
süxurlar 
Dərin
-lik, 
sm 
Miqdarı, %-lə 
SiO
2
 Al
2
O
5
 Fe
2
O
5
CaO MgO K
2
O Na
2
O 
P
2
O
5 
Çimli-şiddətli 
podzollu 
(lentvari 
5-10 
80-
90 
75,58 
65,25 
13,36 
18,88 
4,30 
7,27 
0,90 
1,35 
1,27 
2,34 
2,94 
3,50 
1,17 
1,42 
0,10 
0,01 

 
78
gillər) 
Torflu podzol 
(qum ) 
10-
20 
95-
100 
86,68 
87,27 
8,63 
7,78 
0,55 
1,24 
0,69 
0,92 
0,05 
0,18 
2,24 
2,09 
1,02 
1,37 
0,38 
0,04 
Tipik 
qaratorpaq 
(lössvari 
gillicə) 
0-10 
190-
200 
78,97 
76,96 
10,67 
11,42 
4,30 
4,90 
1,96 
1,56 
1,14 
1,36 
2,29 
2,34 
0,81 
1,40 
0,37 
0,08 
Qırmızı 
torpaq 
(qırmızı 
aşınma 
qabığı) 
10-
25 
100-
150 
59,14 
53,37 
22,54 
31,27 
14,13 
12,05 
0,41 
0,09 
1,22 
1,08 
- 
- 
- 
- 
1,47 
0,57 
Maqmatik 
süxurlar 
- 59,12 
15,34 
6,88 
5,08 
3,49 
3,13 
3,84 
0,30 
 
Silisiumun yumşaq süxurlarda miqdarı maqmatik süxurlardan həmişə çoxdur. Lakin torpaqəmələgətirən 
süxurların genetik tipindən, onun qranulometrik tərkibindən asılı olaraq tərəddüd edir. Silisiumun miqdarının 
artması  aşınma zamanı  həmçinin aşınma məhsullarının çökdürülməsi və çeşidlənməsi prosesində yumşaq 
süxurların kvarsla zənginləşməsi hesabınadır. 
Kvarsla zənginləşmə  təkcə başqa mineralların parçalanması  nəticəsində deyil, həmçinin silisiumdan törəmə 
mineralların yaranması zamanı da baş verir. 
Qumlu torpaqlarda silisiumun miqdarı 90%-ə çatır. Gillicəli və gilli torpaqlarda onun miqdarı 50-70%-ə 
kimi azalır, bu zaman Al
2
O
5
, Fe
2
O
3
 və başqa oksidlərin miqdarı artır. 
Yumşaq süxurlarda sərbəst olmayan silisium maqmatik süxurlarla müqayisədə xeyli azdır. Belə ki, o 
aşınma prosesində qismən yuyulmaya məruz qalır. Az mütəhərrik dəmir və alüminiumun biryarım oksidləri 
yumşaq süxurlarda toplanır. 
Sərbəst olmayan silisiumun itirilməsi (desilikasiya) və alüminium və dəmir oksidlərinin toplanması torpaq 
və süxurun lil fraksiyasının SiO
2 
: Al
2
O
3 
və ya SiO
2
:R
2
O
3
 molyar nisbətində özünü göstərir. SiO
2
: R
2
O
3
 
nisbətinin seçilməsi özünü xüsusən  o zaman doğruldur ki, dəmirin aşınma qatında nisbi və mütləq 
akkumulyasiyası mövcud olur. 
S.B.Zonn (1969) lil fraksiyasında SiO
2
: R
2
O
3
 molekulyar nisbətinə görə  aşınma qatının aşağıdakı 
bölgüsünü təklif etmişdir:  
1. Allitli (SiO
2
: R
2
O
3
< 2,5). Allitli də öz növbəsində üç qrupa -  allitli (Al
2
O
3
 kəskin şəkildə Fe
2
O
3
 –dən 
çoxdur), ferrallitli (Al
2
O
3
 qismən Fe
2
O
3
 –dən çoxdur) və  ferritliyə (Fe
2
O
3
  SiO
2
  və Al
2
O
3
 –dən təkcə lil 
fraksiyasında deyil, bütövlükdə aşınma qatında çoxdur) bölünür. 
2. Siallitli (SiO
2
: R
2
O
3 
> 2,5). Siallitli də öz növbəsində iki qrupa – siallitli və ferrsiallitliyə bölünür.  
Aşınma məhsulları içərisində  bəsit duzlar daha mütəhərrik hesab olunur; onların ionlarının valentliyi nə 
qədər aşağı olarsa, həllolması bir o qədər  yüksək olur. Ona görə  də  əsasların miqdarı yumşaq süxurlarda və 
torpaqda litosferlə müqayisədə azdır. Rütubətli iqlim şəraitində yumşaq süxurlarda əsaslar az olur, quru iqlim 
şəraitində isə əksinə bu süxurlarda əsasların toplanması baş verir. 
Qələvi - torpaq və  qələvi  əsasların miqdarına görə torpaqəmələgətirən süxurlar  üç qrupa  (şorlaşmış, 
karbonatlı və yuyulmuş) bölünür. Antipov-Karatayevə görə, yuyulmuş süxurlarda kalsium, maqnezium, natrium 
və kalium oksidlərinin miqdarı 1-3 %-dən çox deyildir. Karbonatlı süxurların tərkibində kalsium karbonatların 
(CaCO
3
) miqdarı 15-20% qədərdir. Şorlaşmış süxurlarda kalsium karbonatla yanaşı NaCl, MgCl, NaSO
4 
və s. 
duzlar da vardır. 
Torpaqəmələgətirən süxurun kimyəvi tərkibi onun qranulometrik və mineraloji tərkibi ilə sıx əlaqədardır. 
Kvarsla zəngin qumlu süxurlar əsasən silisiumdan ibarətdir. Süxurun qranulometrik tərkibi ağır olduqca,  onda 
yüksək dispers törəmə minerallar çox olacaqdır. Bununla da həmin süxurda silisium az, biryarım alüminium, 
dəmir, kimyəvi birləşmiş su çox olacaqdır. Siallit tipli süxurlarda da kalium və maqnezium oksidləri çox olur. 
Torpaq torpaqəmələgətirən süxurun geokimyəvi xüsusiyyətlərini özündə saxlayır. Süxurun silisiumla 
zənginliyi torpaqda da özünü göstərir. Karbonatlı süxurlar - löss üzərində formalaşmış torpaqlarda kalsiumun 
miqdarı çox olur. Torpaqəmələgətirən süxurların  şoranlığı torpaqda şorlaşmanın mənbəyidir və s. 
Torpaqəmələgəlmənin tipindən asılı olaraq kimyəvi elementlərin torpaq profilində miqdarında və 
paylanmasında dəyişikliklər baş verir. Hər torpaq tipi müəyyən kimyəvi tərkibə malik horizontların səciyyəvi 
differensiasiyasını  əldə edir.  Torpaqəmələgətirən süxurlarla müqayisədə çimli-podzollu torpaqların yuxarı 
horizontları silisiumla zəngin olub, üç valentli dəmir və alüminium oksidləri ilə  zəif təmin olunmuşdur. Üç 
valentli oksidlərin üstünlük təşkil edən tərkibi qaratorpaqlar üçün demək olar ki, dəyişməzdir. Süxurlardan fərqli 

 
79
olaraq bütün torpaqlar üçün üst horizontlarda üzvi qalıqların və onunla bağlı olan bioloji əhəmiyyət kəsb edən 
elementlərin – karbon, azot, fosfor, kükürd və kalsiumun  akkumulyasiyası  səciyyəvidir. Bu da torpağın, onu 
dağ süxurlarından fərqləndirən müstəqil kimyəvi təbiətə malik olduğunu göstərir. 
Dağ süxurlarının məruz qaldığı dəyişikliklərin xarakteri və miqyası torpaqəmələgətirən amillərdən asılıdır. 
Torpağın kimyəvi tərkibi aşınma və torpaqəmələgəlmə proseslərinin fasiləsizliyi ilə əlaqədar daim dəyişir. 
 
§ 24. Torpaqda kimyəvi element birləşmələrinin formaları və onların bitkilər tərəfindən mənimsənilməsi 
 
Torpaqda kimyəvi elementlər müxtəlif birləşmələr şəklində olur. 
Oksigen. Oksigen əksər ilkin və törəmə mineralların tərkibində iştirak edir. O, üzvi maddələrin və suyun 
əsas elementlərindən biridir. 
Silisium. Silisiumun torpaqda ən geniş yayılmış birləşmələrindən biri kvarsdır (SiO
2
). Silisium silikatların 
da tərkibinə daxildir. Onların aşınma və torpaqəmələgəlmə nəticəsində parçalanması zamanı silisium orto - və 
metasilisium turşularının anionları [(SiO
4
)
4- 
və (SiO
3
)
2-
] formasında, həmçinin natrium və
 
kaliumun silikatları 
formasında məhlula daxil olur. Həllolmuş silisiumun bir hissəsi torpaqdan yuyulur, qalan hissəsi (turş reaksiya 
şəraitində) isə gel (SiO
2
· n H
2
O) – amorf çöküntülər  şəklində çökür,  suyu itirməklə törəmə  mənşəli kvarsa 
çevrilir. 
Alüminium torpaqda ilkin və törəmə mineralların tərkibində üzvi mineral komplekslər formasında və 
udulmuş vəziyyətdə (turş torpaqlarda) olur. Tərkibində alüminium olan ilkin və törəmə minerallar parçalanan 
zaman onun hidroksidləri azad olur. Onların xeyli hissəsi aşınma zamanı öz yerində qalır və yalnız qismən kül 
şəklində  məhlula daxil olur. Zəif qələvi reaksiya şəraitində alüminium hidroksidi kolloid çöküntüləri – gel  
(Al
2
O
3
·nH
2
O) formasına keçir. Bu çöküntülər kristallaşma nəticəsində hibbsitə (Al
2
O
3
·3H
2
O) və bemitə 
(Al
2
O
3
·H
2
O) çevrilirlər. 
Turş mühitdə (pH<5) alüminium hidroksidi daha mütəhərrik olur və alüminium torpaq məhlulunda ionlar 
formasında [Al(OH)
2
+
, Al(OH)
2+
] ortaya çıxır ki, onlar da bitkinin normal inkişafına mənfi təsir göstərir. 
Suda həll olan və kolloidli alüminium hidroksidi üzvi turşularla qarşılıqlı  təsirdə mütəhərrik kompleks 
birləşmələr yaradır. Bu birləşmələr də profilboyu sərbəst hərəkət etmək qabiliyyətində olurlar. 
Dəmir  bitkinin həyatı üçün zəruri elementdir. Onsuz xlorofilin yaranması mümkün deyildir. Torpaqda  
dəmirə ilkin və törəmə mineralların – silikatların tərkibində hidrooksidlər və oksidlər formasında, bəsit duzlar 
şəklində, udulmuş halda,  həmçinin üzvi mineral komplekslərin tərkibində təsadüf olunur. 
Tərkibində dəmir olan mineralların aşınması nəticəsində onun az mütəhərrik birləşməsi – dəmir hidrooksidi  
azad olaraq amorf gel formasına (Fe
2
O
3
·nH
2
O) keçir. Bu birləşmə isə kristallaşma nəticəsində hetit (Fe
2
O
3
·H
2
O) 
və hidrohetitə (Al
2
O
3
·3H
2
O) çevrilir. 
Yalnız çox turş mühitdə (pH< 3) dəmir hidrooksidlərinin mütəhərrikliyi artır və torpaq məhlulunda Fe
3+
 
ionları  əmələ  gəlir. Reduksiya şəraitində üç valentli dəmir oksidləri bitki tərəfindən mənimsənilən həll olan 
birləşmələr yaratmaqla [FeCO
3
, Fe(HCO
3
)
2
, FeSO
4
] iki valentli dəmir oksidlərinə çevrilir. Oksidləşmə 
prosesinin  aydın ifadə olunduğu neytral və qələvi torpaqlarda bitki dəmir qıtlığından əziyyət çəkə bilər ki, bu da 
xloroz xəstəliyinin yaranmasına gətirib çıxarır. 
Dəmir və alüminium hidrooksidləri üzvi turşularla birləşib torpaq profilində sərbəst hərəkət edən kompleks 
birləşmələrin mütəhərrik formalarını yaradır. 
Azot bütün zülal maddələrinin tərkibinə daxildir. O həmçinin xlorofilin, nuklein turşularının fosfatidlərin 
və canlı toxumanın çoxlu başqa üzvi maddələrinin tərkibində vardır. Torpaqdakı azotun çox hissəsi üzvi 
maddələrin tərkibində  cəmləşmişdir. Azotun miqdarı ilə torpaqdakı üzvi maddələrin, ilk növbədə humusun 
miqradı arasında sıx korrelyativ əlaqə mövcuddur. Əksər torpaqlarda bu maddə humusun 1/40 -1/20 hissəsini 
təşkil edir. Azotun torpaqda toplanması onun atmosferdəki bioloji akkumulyasiyası ilə  şərtlənir. 
Torpaqəmələgətirən süxurlarda azot olduqca azdır. 
Bitkilər azotun əsasən ammonium, nitrat və nitrit formalarını  mənimsəyir. Bu birləşmələr isə azotlu üzvi 
maddələrin parçalanması  nəticəsində yaranır. Nitritlər torpaqda demək olar ki, yoxdur. Ammonium və nitrat 
azotu bitkinin mənimsədiyi əsas azot birləşmələridir. 
NH
+
4
 ionu torpaq tərəfindən asanlıqla udulur və qismən mübadiləsiz hala keçir. NO
-
3
 ionu əsasən torpaq 
məhlulunda olur və bitki tərəfindən asanlıqla mənimsənilir. Rütubətli rayonlarda, xüsusən də herik sahələrində 
nitratlar yuyulmaya məruz qalırlar. 
Bitkinin azotla təminatı üzvi maddələrin parçalanma sürətindən asılıdır. Lakin təbii azot ehtiyatlarını 
səfərbər etmək hesabına hətta humusla zəngin torpaqlarda belə yüksək məhsuldarlıq  əldə etmək mümkün 
deyildir. Bitkilər azotu külli miqdarda mənimsəyirlər. Miqdarına görə torpaqdan mənimsənilən qida elementləri 
içərisində bitkinin tərkibində o birinci yerdə durur. Ona görə  də bitkinin azota olan tələbatı onun torpaqda 
ehtiyatının daim artırılmasını tələb edir. 
Fosfor bir çox üzvi birləşmələrin tərkibinə daxildir. Onsuz canlıların həyat fəaliyyəti mümkün deyildir. 
Bitki tərəfindən udulmaqla fosfor torpağın üst horizontlarında toplanır. Qara torpaqlarda onun ümumi miqdarı 

 
80
0,35% təşkil edir. 
Fosfor torpaqlarda üzvi (fitin və nuklein turşuları, nukleoproteidlər, fosfatidlər və s.) və mineral (kalsium, 
maqnezium, dəmir və alüminium duzları)  birləşmələrin tərkibindədir. Fosfor torpaqda apatitin, fosforitin və 
vivianitin tərkibinə daxildir. O, həmçinin udulmuş halda fosfat-anionu şəklində müşahidə olunur.  Apatitə bir 
çox maqmatik süxurlarda rast gəlinir və yer qabığındakı fosforun 95%-i təşkil edir. 
Torpağın mineral birləşmələrində fosforun əsas hissəsi az mütəhərrik formadadır. Kalsium, maqnezium, 
alüminium və  dəmir fosfatlarının həll olma qabiliyyətinin azalması onların qələviliyinin artması ilə  tərs 
mütənasibdir. 
Turş torpaqlarda dəmir və alüminiumun kimyəvi fəal formaları daha çox üstünlük təşkil edir və fosfor 
burada əksər hallarda dəmir və alüminium fosfatları şəklindədir. 
Dəmir və alüminium fosfatları içərisində torpaqda varissit (AlPO
4 
· 2H
2
O) və strenqit (FePO
4 
·2H
2
O) daha 
tez-tez təsadüf olunur. Bu fosfatlar orta duzlar sinifinə aid edilirlər. Aşınma prosesinə  məruz qalaraq  onlar 
tədricən daha sabit formalara, məsələn, auqelit [Al
2
 (OH)
3 
· PO
4
], vavellit [Al
3
(OH)
3
·(PO
4
)
2
] və s. transformasiya 
olunurlar. 
Zəif turş, neytral və zəif qələvi torpaqlarda kalsium fosfatlar üstünlük təşkil edir. Kalsium fosfatın bir qədər 
sabit və az həll olan forması hidroksilapatitdir [Ca
10
(OH)
2
·(PO
4
)
6
]. Həllolma sırasına görə üçkalsiumfosfat 
[Ca
3
(PO
4
)
2
], oktakalsiumfosfat [Ca
8 
H
2
(PO
4
)
2
·5H
2
O], monetit (CaHPO
4
), bruşit (CaHPO
4
·2H
2
O) gəlir. 
Kalsiumla zəngin torpaqlarda həll olan kalsium fosfatları daha çox qələviləşərək  az həll olan 
hiqroksilapatitə çevrilirlər. 
Fosfatlar bitki üçün fosforun əsas mənbəyidir. Üzvi maddələrin tərkibindəki fosfor minerallaşmadan sonra 
bitki tərəfindən mənimsənilir. 
Bitkilər tərəfindən fosfat ionların mənimsənilməsindən ötrü mühitin ən əlverişli reaksiyası zəif turşdur (pH 
6-6,5). Bütün torpaqlarda fosfor gübrələrinin tətbiqi məqsədəuyğun hesab olunur. 
Kükürd zülal maddələrinin və efir yağlarının tərkibinə daxildir. Bitkinin ona olan tələbi fosforla 
müqayisədə azdır. Kükürdün torpağın üst horizontlarında bioloji akkumulyasiyası torpaqəmələgəlmə şəraitindən 
asılıdır. Torpağın üst horizontlarında SO
3
-un miqdarı böyük hüdudlarda, 0,01 –dən 2% və daha çox arasında 
dəyişir. 
Kükürd torpaqda sulfatlar, sulfidlər  şəklində  və üzvi maddələrin tərkibində olur. Üzvi maddələr 
parçalanarkən sulfidlərin oksidləşməsi nəticəsində kükürd birləşmələrinin daha sabit formaları – sulfatlar 
(FeSO
4
 –dən başqa) yaranır. 
Sulfatlar, xüsusən də, kalium, natrium, maqnezium sulfatları suda yaxşı  həll olandırlar. Onlar torpaq 
tərəfindən SO
2-
4 
formasında zəif udulurlar və yalnız quru iqlim şəraitində torpaqda toplanırlar. Adətən, bitkinin 
tələbini ödəməkdən ötrü torpaqda kifayət qədər sulfatlar olur. 
Kalium orqanizmdə    əhəmiyyətli fizioloji funksiyaları  həyata keçirir. Bitkilər, xüsusən də, kartof, 
kökyumrular, ot və tütün tərəfindən böyük miqdarda mənimsənilir. 
Torpaqda kaliumun (K
2
O) ümumi miqdarı nisbətən yüksəkdir. Ağır qranulometrik tərkibə malik 
torpaqlarda onun miqdarı 2% və daha çoxdur. Kaliumun yüngül torpaqlarda miqdarı azdır. 
Torpaqdakı kaliumun əsas hissəsi ilkin və törəmə mineralların kristal qəfəsində, bitki üçün əlçatmaz 
formada toplanmışdır. Bu minerallardan bəziləri, məsələn, biotit və muskovit kaliumu asanlıqla verdiyinə görə  
mənimsənilən kalium üçün mənbə rolunda çıxış edir. 
Kalium torpaqda həmçinin udulmuş halda (mübadilə olunan və mübadilə olunmayan) və  bəsit duzlar 
formasında da olur. Bu formada o, bitki tərəfindən asanlıqla mənimsənilir. Lakin torpaqda onun miqdarı 
nisbətən azdır.  Bitki üçün kaliumun əsas mənbəyi mübadilə olunan kaliumdur. Torpağın mübadilə olunan 
kaliumla doyma dərəcəsinin yüksəkliyindən asılı olaraq bitki tərəfindən mənimsənilməsi də yüksək olur. 
Mübadilə olunmayan kalium bitki üçün əlçatmazdır. Lakin mübadilə olunan və mübadilə olunmayan kalium 
arasında torpaqda müəyyən müvazinət vardır. Mübadilə olunan kalium mənimsənildikcə onun ehtiyatı mübadilə 
olunmayan kaliumun hesabına yenidən bərpa olunur.  
Kalsium və maqnezium bitkinin qidalanmasında əhəmiyyətli elementlərdir. Kalium kimi bu elementlər də 
bir çox fizioloji proseslərin həyata keçməsində  iştirak edir. Maqnezium xlorofilin tərkibinə daxildir. Kalsium 
torpaqda bitki üçün əlverişli fiziki, fiziki-kimyəvi və bioloji xassələrin formalaşmasında iştirak edir. 
Torpaqda kalsium və maqnezium mineralların kristal qəfəsində, mübadilə olunan-udulmuş halda və  bəsit 
duzlar  şəklində (xloridlər, nitratlar, karbonatlar, sulfatlar və fosfatlar) olur. Udulmuş  əsaslar içində kalsium 
əksər torpaqlarda birinci, maqnezium isə ikinci yerdə durur. Kalsium və maqnezium ionları torpaq məhlulunda 
üstünlük təşkil edir. CaCO
3
  və MgCO
3
 duzları  zəif həll olan birləşmələr kimi torpaqlarda kalsium və 
maqneziumun əsas mənbəyi kimi çıxış edirlər. Karbon qazı ilə qarşlıqlı təsirdə suda həll olan karbonatlar daha 
asan həll olan bikarbonatlara çevrilirlər: 
 
CaCO
3
 + CO
2
 + H
2
O = Ca (HCO
3
)
2
; 
MgCO
3
 + CO
2
 + H
2
O = Mg (HCO
3
)
2
; 

 
81
 
Bitkilər, adətən, kalsium və maqneziumun çatışmazlığından  əvəziyyət çəkmir. Lakin bir çox torpaqlarda 
onların fiziki xassələrin yaxşılaşdırılmaq üçün əhəngləşdirməyə və gipsləndirilməyə ehtiyacı vardır.  
Bitki üçün kalsium çatışmazlığına şorakətləşmə səbəb ola bilər. Bununla da torpaqda udulmuş natriumun 
çoxluğu səbəbindən kalsiumun bitkiyə daxil olmasının qarşısı alınır. Maqneziumun çatışmazlığı qumlu və 
qumsal çimli-podzollu torpaqlarda müşahidə edilir. 
 
 
§ 25. Torpaq mikroelementləri 
 
Torpaq və bioloji obyektlərdə bir çox elementlər çox cüzi miqdardadır (–3
 %). Onlar mikroelementlər 
adı altında xüsusi qrup təşkil edirlər. Mikroelementlərə bor (B), manqan (Mn), molibden (Mo), mis (Cu), sink 
(Zn), kobalt (Co), yod (J), flor (F)  və s. aiddir. 
Mikroelementlərin əhəmiyyəti. Mikroelementlər bitki, heyvan və insanın həyatında çox mühüm fiziloji və 
biokimyəvi rol oynayır. Onlar fermentlərin, hormon və vitaminlərin tərkibinə daxildir. Torpaqda 
mikroelementlərin miqdarı ilə bitkinin vəziyyəti və  məhsuldarlığı, heyvan və insanın sağlamlığı arasında sıx 
əlaqənin olduğu müyyən edilmişdir. Vitaminlərin çatışmamazlığı  və ya izafi çoxluğu orqanizmlərin normal 
fəaliyyətini pozur və müxtəlif xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur. Belə ki, molibdenin çoxluğu podaqranın 
inkişafına, yodun çatışmamazlığı heyvan və insanda zob endemiyası  xəstəliyinin yaranmasına gətirib çıxarır. 
Borun izafi çoxluğunun müşahidə edildiyi otlaqlarda mal-qaranın otarılması pnevmaniyanı, əsəb pozğunluğunu 
və s. törədir. 
Mikroelementlərin (B, Mn, Zn, Cu, Co və başqaları ) torpaqda çatışmaması bitkinin məhsuldarlığını  və 
keyfiyyətini aşağı salır. Hazırda torpaqşünaslıq, aqrokimya, fiziologiya, təbabət və başqa elm sahələrində torpaq 
və canlı orqanizmlərdə mikroelement birləşmələrinin tərkib və  formalarının öyrənilməsinə, onların canlı 
orqanizmlərin inkişafına təsirinin araşdırılmasına və torpaqda mikroorqanizmlərin tənzimlənmə yollarının 
tədqiqinə böyük diqqət yetirilir. 
Biogeokimyəvi  əyalətlər. Torpaqəmələgətirən süxurların tərkib xüsusiyyətləri, müxtəlif mədən yataqlarının 
mövcudluğu, elüvial və akkumulyativ proseslərin inkişafı ilə əlaqədar bu və ya digər mikroelementlərin çox və ya az 
olduğu ərazilər qeyd edilir. Bu cür rayonları A.P.Vinoqradov biogeokimyəvi əyalətlər adlandırmağı təklif etmişdir. 
Biogeokimyəvi  əyalət daxilində mikroelementlərin çatışmazlığı  və ya izafi çoxluğu səbəbindən bitki, heyvan və 
insanlarda maddələr mübadiləsinin pozulmasının qeyd edilən təzahürləri baş verə bilər ki, bu da spesifik xəstəliyin – 
biogeokimyəvi endemiyanın yaranması ilə  nəticələnə bilər. Məsələn, Böyük Qafqazın cənub yamacında yodun 
çatışmaması əhali arasında zob endemiyasının və diş xəstəliklərinin geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. 
Ayrı-ayrı ərazilərdə mikroelementlərin anomaliyası  təkcə təbii səbəblərdən deyil, antropogen səbəblərdən 
də, məsələn, sənaye müəssisələri, xüsusən də əlvan metallurgiya və dağ-mədən sənayesi müəssisələri tərəfindən 
ətraf mühitə çirkləndiricilərin atılması, pestisid və bəzi gübrə növlərinin izafi tətbiqi nəticəsində baş verə bilər.  
Mikroelementlərin torpaqda miqdarı. Torpaqda mikroelementlərin miqdarı ilk öncə onların 
torpaqəmələgətirən süxurdakı miqdarı və torpaqəmələgətirən proseslərin onların sonrakı paylanmasına təsiri ilə 
müəyyən edilir. Humusun fəal akkumulyasiyası zamanı mikroelementlər profilin üst qatında toplanır. Lakin 
elüvial proseslərin (podzollaşma, lessivaj və s.) intensiv inkişaf etdiyi torpaqlarda, əksinə, üst horizontlardan 
mikroelementlərin yuyulması müşahidə olunur. 
Cədvəl 19-dan göründüyü kimi, tayqa-meşə, meşə-bozqır və bozqır zonasının  əsas torpaqəmələgətirən 
süxurlarında Zn, Co, Cu və Mo eyni miqdardadır. Qum və qumsal süxurlarda onların miqdarı xeyli azdır. Hər 
iki qrup süxurlardan fərqli olaraq gilli şistlərin tərkibində Zn, Co və Cu miqdarı daha çoxdur. 
 
Cədvəl 19 
Torpaqəmələgətirən süxurların tərkibində mikroelementlərin miqdarı, mq/kq 
 
Süxur Zn 
Co 
Cu 
Mo 
 
1 2 
3 
4 
5 
Örtük gillicələri 51,0 
10,5 
20,4 
3,4 
Valun gillicəli 50,4 
10,3 
20,0 
2,9 
Flüvioqlasial qumlar və qumsallar 
12,3 
1,5 
5,6 
1,1 
Löss və lössşəkillli gillicələr 81,1 
8,0 
24,3 
3,6 
Yura dövrünün gilli şistləri 138,0 
18,0 
37,0 
3,0 
Yura dövrünün əhəng daşlarının 
elüvisi 
73,0 4,5 17,5 5,9 
Andezit-bazalt porfiritlərinin 98,0 
7,,0  56,0  5,4 

 
82
1 2 
3 
4 
5 
elüvisi 
 
Torpağın ayrı-ayrı mikroelementlərlə  zənginləşməsi faydalı qazıntı yataqları  ətrafında və vulkanların 
fəaliyyəti zonalarında müşahidə edilir. Ayrı-ayrı mikroelementlər qeyd edildiyi kimi, torpağa gübrə verilməsi, 
pestisidlərin tətbiqi və  ərazinin texnogen çirklənməsi nəticəsində daxil ola bilər. Məsələn, Abşeron 
yarımadasında Qaradağ sement zavodu,  Sumqayıt superfosfat və  Gəncə alüminium zavodları, həmçinin 
Daşkəsəndə filiz yataqlarının istismar olunduğu sahələrin  ətrafında bəzi mikroelementlərin miqdarı normadan 
artıqdır. 
 Texnogen  çirklənmə zamanı mikroelementlərin torpaq tərəfindən udulmasına qranulometrik tərkibi, 
reaksiyası, humus və karbonatların miqdarı, udma həcmi və su rejimi şəraiti də təsir göstərir. 
Torpaqlarda mikroelementlər müxtəlif formalarda olur: mineralların kristal qəfəsində amorf aşqarlar 
şəklində, duzlar və oksidlər formasında, üzvi maddələrin tərkibində, torpaq məhlulunda ion mübadiləsi halında 
və həll olmuş formada. 
Mikroelementlərin davranışına və torpaqda birləşmələrinin formasına oksidləşmə-reduksiya  şəraiti, mühitin 
reaksiyası, CO
2
 konsentrasiyası və üzvi maddələrin miqdarı təsir göstərir. Torpaqda oksidləşmə-reduksiya şəraitinin 
dəyişməsi dəyişkən valentli mikroelementlərin davranışına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Belə ki, oksidləşmə 
nəticəsində manqan həll olmayan formaya keçir (Mn
2+
→Mn
4+
), xrom (Cr
3+
 →Cr
6+
) və vanadium (V
3+
 → V
5+
) isə 
əksinə mütəhərrik formaya keçərək miqrasiya edir. 
Turş reaksiyada Cu, Zn, Mn, Co mütəhərrikliyi artır və Mo, Fl, əksinə mütəhərrikliyi azalır. Yod həm turş , 
həm də qələvi mühitdə mütəhərrikdir. 
Torpaq məhlulunda CO
2
 konsentrasiyasının artması Mn, Ni, Ba-un mütəhərrikliyinin artmasına gətirib 
çıxarır. Buna səbəb həmin elementlərin karbonatlarının bikarbonatlara keçməsidir. Humus maddələri və qeyri-
spesifik təbiətə malik üzvi maddələr (qarışqa turşusu, limon turşusu və başqa turşular) mikroelementləri 
bağlayaraq həm həll olan, həm də bitki tərəfindən çətin mənimsənilən birləşmələr əmələ gətirə bilər. 
Torpağın tərkib və xassələrinin və torpaqəmələgəlmə prosesinin xüsusiyyətləri ilə  əlaqədar müxtəlif 
torpaqlarda mikroelementlərin həm ümumi miqdarının, həm də mütəhərrik formalarının paylanmasında 
müxtəliflik müşahidə edilir. Bunu çimli-podzollu və qara torpaqların müqayisəsindən də görmək mümkindür. 
Çimli-podzollu torpaqlarda elüvial proseslərin intensiv inkişafı nəticəsində yuxarı horizontlarda Zn, Co, Mo, və 
Cu –n azalması  və bu mikroelementlərin ana süxurda maksimal miqdarı müşahidə edilir. Qara torpaqlarda 
humuslu-akkumulyativ proseslərin uzun müddətli inkişafı  səbəbindən, mikroelementlərin maksimal miqdarı 
humus horizontunda müşahidə edilir və profilboyu humus azaldıqca mikroelementlərin miqdarı da tədricən 
azalır və bu göstərici ana süxurda ən minimal həddə olur. 
Bu qanunauyğunluqlar mikrogübrələrin tətbiqi, üzvi gübrələrin sistematik verilməsi və  bəzi proseslərin  
(şorakətləşmə, eroziya və s.) inkişafı nəticəsində pozula bilər. 
Bitkinin mikroelementlərə olan tələbini düzgün qiymətləndirməkdən ötrü onların mütəhərrik formalarının 
miqdarının təyin edilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Mikroelementlərin mütəhərrik formalarının miqdarı 
torpaqda böyük ölçülərdə tərəddüd edir (cədvəl 20). Bu həm torpaqların genetik xüsusiyyətləri, həm də onların 
mədəniləşdirilməsinin intensivliyi ilə izah edilir. Bitkilərin mikroelement qidalanmasını mikrogübrələr 
vasitəsilə yaxşılaşdırmaq mümkündür. 
 
Cədvəl 20 
Torpaqlarda mikroelementlərin mütəhərrik formalarının miqdarı, mq/kq 
 
Torpaqlar Cu Zn Mn Co Mo 
Su 
çəkimində 
 
1 2 
3 
4 
5 
6 7 
Podzollu: 
         minimal 
        maksimal 
 
0,1 
6,7 
 
0,05 
26,0 
 
2 
300 
 
0,1 
3 
 
0,02 
0,45 
 
0,02 
0,6 
Karbonatlı: 
          minimal 
        maksimal 
 
2 
10 
 
0,1 
0,6 
 
0,2 
50 
 
0,4 
4 
 
0,05 
1,00 
 
0,3 
1,2 
Qara:   
          minimal 
        maksimal 
 
4 
30 
 
0,06 
0,2 
 
1 
50 
 
1 
2,5 
 
0,05 
0,40 
 
0,4 
1,5 

 
83
1 2 
3 
4 
5 
6 7 
Şabalıdı:  
         minimal 
       maksimal 
 
9,4 
14 
 
0,06 
0,2 
 
1,5 
75 
 
1 
6 
 
0,09 
0,60 
 
0,5 
0,9 
Boz: 
        minimal 
      maksimal 
 
5 
25 
 
0,1 
10,0 
 
1,5 
125 
 
1 
2 
 
0,05 
0,20 
 
0,1 
0,6 
 
 
Mikroelementlərin mütəhərrik formalarının miqdarına (mq/kq) görə qiymət qradasiyası Q.Y.Rinkis 
tərəfindən irəli sürülmüşdür. O, torpaqları mikroelementlərlə təmin olunmasına görə iki qrupa bölmüşdür: çox 
kasıb (Cu<0,3; Zn<0,2; Mn<0,1; Co<0,2; Mo<0,05; B<0,1) və kasıb (Cu<1,5; Zn<1; Mn<10; Co<1; Mo<0,15; 
B<0,2).  Torpaqlar mikroelementlə kasıb və çox kasıb təmin olunduğu şəraitdə mikrogübrələrin tətbiqi yüksək 
nəticələr əldə etməyə imkan verir.