Qərib Məmmədov

§ 1. Təbii törəmə kimi torpağın ümumi xüsusiyyətləri 
 
1. Torpağın bizim planetimizdə xüsusi yeri vardır. O, yer qabığının qalın olmayan səth horizontudur 
(V.İ.Vernadskiyə görə “Yerin nəcib pas örtüyüdür”).
 
Torpağın məkan baxımından bu cür ciddi şəkildə 
hüdudlanması onunla müəyyən olunur ki, yer qabığının bu hissəsində biosfer komponentlərinin – atmosfer, 
litosfer, bitki və heyvan orqanizmlərinin sıx və daha fəal qarşılıqlı  təsiri üçün şərait yaranır, yəni 
torpaqəmələgəlmənin məlum amillərinin birgə fəaliyyətinin mümkünlüyü reallaşır. Buradan nəticə çıxır ki, həm 
məkan, həm də öz mənşəyinə, həyatına, təkamülünə görə torpaq daha mürəkkəb təbii sistemlərin – 
biogeosenozların, ekosistemlərin və bütövlükdə biosferin komponentidir. Biogeosenoz – yer səthinin 
mikroiqlim, geoloji quruluş, relyef, torpaq və su rejiminə görə  səciyyəvi xüsusiyyətlərinə malik müvafiq 
sahəsində bitki, heyvan və mikroorqanizmlərin birliyidir. Bu təyinat “yerüstü ekosistem” anlayışına daha 
yaxındır. Ekosistem – canlı orqanizmlər və onların yaşadığı mühitin birgə yaratdığı vahid təbii kompleksdir. 
2. Torpaq – Yerdə  həyatın yaranması  və  təkamülünün və  səthə  çıxmış dağ süxurlarının biotla müxtəlif 
qarşılıqlı  təsirlərinin daha iri miqyaslı qlobal nəticəsidir. Dağ süxurlarının çöküntüləri ilə müqayisədə qalın 
olmayan quru səthinin bu münbit qatı, biosferdə  cərəyan edən və  ekosistemlərin fəaliyyəti və canlı 
orqanizmlərdə maddələr mübadiləsi ilə bağlı olan maddələrin transformasiyası və  miqrasiyasının bütün müasir 
proseslərində iştirak edir.
 
Planetimizdəki yaşıl bitkilərin əsas hissəsi torpaqda inkişaf edir. Onlar
 
planetimizin 
qalan canlıları üçün əsas ilkin qida və bioenergetik material rolunda çıxış edir. Yaşıl bitkilər atmosferdə 
oksigenin normal səviyyədə saxlanmasını təmin edir.
 
Yerdəki yerüstü yaşıl bitkilərin illik enerji məhsuldarlığı 
planetimizin qazıntı halında çıxarılan yanacaqla işləyən sənaye energetikasının illik həcmindən təqribən 10 dəfə 
çoxdur.
 
Torpaqda külli miqdarda ölüb getmiş biokütlə transformasiyaya uğrayır və qaz şəklinə düşənə kimi 
oksidləşir və bununla da atmosferin təbii tərkibinin, həmçinin torpağın münbitliyinin sabitliyi və ya torpağın 
təbii təkamülünün dayanaqlığı  təmin edilir.
 
Torpaq təkcə quruda deyil, okeanda yaşayan canlıları da qida ilə 
təmin edir. Dəniz mikroorqanizmlərinin, bitki və heyvanların tərkibinə daxil olan mineral qidalanmanın biofil 
elementləri (karbon, azot, fosfor, kalium, kalsium, dəmir və s.) səth (torpaq) suları  və çay axınları vasitəsilə 
okeana daxil olur. Okeana daxil olmamışdan  əvvəl bu elemetlərin böyük hissəsi dəfələrlə quru bitkilərinin 
torpaq qidalanmasında iştirak edir. Bu, torpaq vasitəsilə biosferi təşkil edən müxtəlif strukturlar arasında əlaqəni 
yaradan və biosferin normal fəaliyyətini təmin edən çoxsaylı miqrasiya axınlarından biridir. 

 
28
3. Torpağın yaranması və həyatı ilə bağlı proseslər Yerdə maddə və enerjinin mürəkkəb dövranı ilə bağlı 
geoloji, bioloji və biogeokimyəvi proseslərin tərkib hissəsidir.  
Maddələrin geoloji dövranı adlanan hadisə zaman və  məkan daxilində öz miqyasına görə daha 
möhtəşəmdir. V.A.Kovdaya görə, “torpaqşünaslıq nöqteyi-nəzərindən maddələrin geoloji dövranı yer 
qabığının, maqmatik və çökmə dağ süxurlarının və mineralların yaranması, onun stratifik horizontlarının, 
aşınma qatının və relyef formalarının ayrılması, denudasiya və su, bərk və kimyəvi axınların formalaşması, 
yerüstü və yeraltı sular və eol vasitələrlə  gətirilmiş maddələrin sedimentasiyası  və akkumulyasiyası 
proseslərinin məcmusudur”.
 
Geoloji dövran torpaqəmələgəlmə ilə bağlı olan proseslərin iştirakı olmadan da baş 
verə bilər. Lakin biosfer və torpağın mövcudluğu  şəraitində onlar səth və yeraltı axınların formalaşmasında, 
çökmə, səth və dib çöküntülərinin yaranmasında və s. əhəmiyyətli rol oynayırlar. Biosfer və torpaqların 
yaranması və fəaliyyəti proseslərində bioloji və biogeokimyəvi dövranlar formalaşmışdır. 
Bioloji dövran anlayışına V.A.Kovda “mühitlə bitki və heyvan orqanizmlərinin məcmusu arasında maddə 
və enerji mübadiləsinin tsiklik proseslərinin cəmi” anlayışını əlavə etmişdir. Bioloji dövranın sxemi şəkil 1- də 
verilmişdir.  
 
 
 
 
Şəkil 1. Bioloji dövranın sxemi 
Əgər mühitlə torpaq və ya biot arasında mübadilədə  iştirak edən ayrı-ayrı elementlərin zəncir boyunca 
ardıcıl çevrilmə  və miqrasiyasını izləsək, məsələn, izotop nişanlama metodu ilə, bütün torpaqlarda və onun 
funksional fəaliyyətinin bütün mərhələlərində elementin həm bioloji, həm də abiotik prosesləri  əhatə etməklə 
tam transformasiya-miqrasiya tsiklinin şahidi olarıq. Məsələn, meşə döşənəyi vasitəsilə elementin torpaq səthinə 
düşməsindən,  sonradan bitki kökləri vasitəsilə udulmasına qədərki dövrdə o, torpaq profili boyunca hərəkət edə 
bilər. Bu zaman həmin prosesin intensivliyi, istiqaməti təkcə biota ilə deyil, iqlim amilləri, torpağın su-fiziki və 
başqa xassələri ilə  də müəyyən olunacaqdır. Torpaqda maddələrin transformasiya və  hərəkətinin bioloji və 
abiotik prosesləri eyni zamanda vahid biogeokimyəvi dövranla da bağlıdır. Maddələrin biogeokimyəvi dövranı 
maddələrin transformasiya və miqrasiya axınlarının torpağın cansız fazasında və ya biotda ardıcıl olaraq məkan 
və zaman daxilində hərəkətinin  uyğunlaşdırılmış sistemindən ibarətdir. Bioloji və biokimyəvi dövranın iki əsas 
xüsusiyyətini qeyd etmək lazımdır. Birinci, orqanizmlərin torpaqdakı maddələrə qarşı  seçicilik qabiliyyətidir. 
İkinci, Yer səthinə günəş radiasiyasının düşməsi ilə  əlaqədar  dövrilikdir. Bu dövrilik əsasında bitkilərin də 
inkişafında dövrilik baş verir. Biogeokimyəvi dövranın sxemi və orada bioloji dövranın yeri və geoloji dövranla 
əlaqəsi şəkil 2-də verilmişdir. 
 

 
29
 
 
Şəkil 2. Biogeokimyəvi dövranın sxemi, bioloji dövranın yeri. Maddələrin geoloji dövrana qoşulması  və 
maddələrin torpağa kənardan daxil olması   
Qeyd etmək lazımdır ki, torpaq yerdə müxtəlif həyat formalarının, ilk növbədə bitkilərin yaranması, 
yayılması  nəticəsində yaranmışdır. Lakin biosferin təkamülü prosesində o təkcə  nəticə deyil, yerdə  həyatın 
sonrakı mövcudluğu və inkişafı üçün zəruri şərt olmuşdur. 
4. Torpaq – unikal mürəkkəb tərkibə malik təbiət cismidir. Bu, torpağı digər təbiət obyektlərindən 
fərqləndirən xüsusiyyətlərindən biridir. Əgər dağ süxuru bir neçə mineral birləşmədən ibarətdirsə, istənilən 
torpağın tərkibi bitki və mikroorqanizmlərin mürəkkəb bioüzvi birləşmələrindən, onların transformasiyası  və 
humuslaşması  nəticəsində yaranmış birləşmələrdən, həmçinin üzvi və mineral komponentlərin qarşılıqlı  təsiri 
nəticəsində törəmiş  məhsullardan ibarətdir. Bu minlərlə müxtəlif birləşmələr deməkdir ki, onların çoxu hələ 
öyrənilməyibdir. 
Torpaqların xassəsi, onların bioməhsuldarlığı  və münbitliyi torpaqdakı ayrı-ayrı birləşmələrin tərkibi ilə 
müəyyən olunur. Torpağın maddi tərkibinin tam öyrənilməsi sahəsində müəyyən uğurlar olsa da müasir dövrdə 
çox çətin məsələdir. Bununla belə,  əksər torpaqların mineral tərkibi və  bəzi üzvi birləşmələr (şəkər, amin 
turşuları, vitaminlər, fermentlər, bir sıra yağlar və s.) yaxşı öyrənilmiş, kompleks xassəyə malik mineral-üzvi 
birləşmələrin tərkibi və xassələri haqqında məlumat toplanmışdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, torpaq birləşmələri
 
yalnız torpaq məhlulunda molekulyar səviyyə kimi dispersləşmişdir. Ona görə  də maddələrin 
transformasiyasının və qarşılıqlı kimyəvi təsiri proseslərinin əsas hissəsi torpaqda maye fazanın və ya nəmliyin 
kifayət qədər olması şəraitində baş verir. Torpağın bərk fazasındakı birləşmələrin əsas hissəsi müxtəlif ölçülü 
aqreqatlarda birləşmişdir.  
İstənilən torpağın səciyyəvi cəhəti - tərkibində müxtəlif mineral-humus birləşmələrinin mürəkkəb 
sisteminin olmasıdır. Bu birləşmələr bioloji mənşəli məhsullarla dağ süxurları komponentlərinin qarşılıqlı 
təsirinın nəticəsi kimi ortaya çıxmışdır. Torpaqların maddi tərkibi onların uzun müddət fəaliyyəti və təkamülü 
nəticəsində formalaşır. 
Beləliklə, torpaqəmələgəlmənin  ən  əhəmiyyətli xüsusiyyəti - torpağın bərk fazasına daxil olan bütün 
torpaqlar üçün səciyyəvi spesifik birləşmələrin toplanmasıdır. Bu birləşmələrin bir hissəsi öz kimyəvi 
strukturuna görə mürəkkəb olub, nisbətən sabit mürəkkəb molekulyarüstü strukturlar (kolloidlər, aqreqatlar, 
mikroaqreqatlar) yaradır. Bu strukturlar ayrı-ayrı genetik horizontların morfoloji əlamətlərinin formalaşmasında 
ümdə rol oynayırlar. 
5. Bütün torpaqlar üçün mürəkkəb ərazi təşkili və həmçinin əlamət, xassə və proseslərin differensiasiyası 
səciyyəvidir. Torpaqların struktur təşkilinin aşağıdakı  səviyyələri ayrılır: atomar səviyyə, kristal – molekulyar 
səviyyə, aqreqat səviyyəsi, horizont səviyyəsi, torpaq profili və yaxud torpaq səviyyəsi və  nəhayət, torpaq 
örtüyü səviyyəsi. 
Torpağın maddi sistem kimi təşkilinin struktur səviyyələrindən danışarkən, birinci struktur səviyyə kimi 
onun  atomar  səviyyəsi götürülə bilər. Müasir torpaqşünaslıqda torpağın atomar struktur səviyyəsi haqqında 
danışılanda onun təbii və süni radioaktivliyi başa düşülür. Bütün təbii radioaktiv elementlər 3 qrupa bölünür: 
birinci qrup – xüsusi radioaktiv elementlərin izotopları (U
238 
, U
235
, Th
232 
Ra
226
, Rn
2222,220
), ikinci qrup – 

 
30
radioaktivlik xassəsinə malik olan kimyəvi elementlər ( K
40
, Rb
87
, Sm
147
, Ca
48
, və s.),  üçüncü qrup – kosmik 
şüaların təsiri ilə  əmələ  gələn radioaktiv izotoplar ( H
3
, Be
7
, C
14
 ). Süni radioaktivlik atom və istilik nüvə 
partlayışları, həmçinin atom sənayesinin təsirilə  əmələ  gəlir. Bu partlayışlar zamanı  ağır nüvənin 
parçalanmasından külli miqdarda süni izotoplar (U
238 
, U
235
, Pu
235 
) yaranır. Bunlar tədricən atmosferdən yerə 
çökərək lokal şəkildə torpaqda radioaktiv mənbələr yaradır.  
Atomar struktur səviyyənin  əsas cəhəti ondan ibarətdir ki, torpaqda qeyd edilən kimyəvi elementlərin 
izotopları elementar hissəcikləri  və ya atom nüvələrini azad etməklə başqa  elementlərin izotoplarına çevrilir. 
Məlumdur ki, torpaq qatında maddə və enerjinin çevrilməsi ilə müşahidə edilən proseslər torpaqəmələgəlmədə 
əhəmiyyətli dərəcədə rol oynayır. Lakin radioaktiv elementlərin parçalanması  və çevrilməsi  mürəkkəb poses 
olub, xarici amillərə bağlı deyildir və torpaqəmələgəlmə amillərindən asılı olmadan bir istiqamətdə inkişaf edir. 
Bununla yanaşı torpağın radioaktivliyi həm torpağın enerji balansında, həm də torpaqdakı  mineralların 
aşınmasında və bioloji proseslərdə əhəmiyyətli rol oynayır. 
Torpağın təşkilinin ikinci struktur səviyyəsi kristal-molekulyar səviyyədir. Bu səviyyə atomar səviyyədən 
kəskin şəkildə fərqlənir. O, torpaqda əsas
 
maddələrin çevrildiyi və kimyəvi reaksiyaların baş verdiyi səviyyədir. 
Bu səviyyə üçün səciyyəvi olan torpaqdakı üzvi və mineral komponentlərin molekulyar və kristal – molekulyar 
qarşılıqlı əlaqəsi  torpaqşünaslıq elmində xüsusi sahə olan torpaq kimyası və mineralogiyasının predmetidir. 
Torpaqdakı kristallar və molekullar ayrı-ayrılıqda mövcud deyildir. Onlar aqreqatlarda, əvvəlcə müxtəlif 
bərklikli mikroaqreqatlarda, sonra struktur hissələrdən ibarət makroaqreqatlarda  birləşir. Torpaq aqreqatlarını 
torpağın “hüceyrələri” də adlandırsaq səhv etmərik. Bu aqreqatlar birləşib horizontları, “toxumaları” törədir. 
Torpağın aqreqat halı torpağın təşkilinin növbəti struktur səviyyəsidir.  
Yaxşı məlumdur ki, torpaq aqreqatlarının daxili hissəsi onun xüsusi plyonka ilə örtülmüş səth hissəsindən 
fərqlənir. Hazırda torpaq aqreqatları daxildə, aqreqatların səthində və aqreqatlararası fəzada baş verən proseslər 
haqqında elmdə demək olar ki, məlumat yoxdur. Güman etmək olar ki, torpaqəmələgəlmənin vacib hissəsi olan 
maddələrin çevrilməsi,  əksər biokimyəvi və kimyəvi proseslər aqreqatdaxili mühitdə baş verir. Bunu əksər 
kökcüklərin aqreqatların səthində  və aqreqatlararası  fəzada deyil, aqreqatların daxilində yerləşməsindən də 
görmək mümkündür. 
Torpağın təşkilinin dördüncü struktur səviyyəsi torpaq horizontudur. Torpağın üç ölçülü xüsusi qatı kimi 
“torpaq horizontu” anlayışı elmə V.V.Dokuçayev və onun şagirdlərinin tədqiqatları nəticəsində daxil edilmişdir. 
Torpaqəmələgəlmə nəticəsində ana süxurun genetik baxımdan müxtəlif keyfiyyətli qatlara differensiasiyası və 
torpaq horizontlarının  əmələ  gəlməsi genetik torpaqşünaslıqda xüsusi tədqiqatın predmetidir. Nəzərə almaq 
lazımdır ki, torpaq horizontu hüdudunda bu və ya digər horizontu əmələ  gətirən və formalaşdıran maddə  və 
enerjinin axını prosesi təkcə şaquli deyil, üfüqi (laterial) istiqamətdə də baş verir. Ona görə də hər bir torpaq 
horizontu müəyyən mərhələdə onun morfologiyası, tərkibi, genezisi baxımından torpaq profilinə bağlanılmadan 
müstəqil sistem kimi tədqiq oluna bilər. Bu metodiki baxımdan da özünü
 
doğruldur, belə ki, hər bir maddi 
sistemin təşkilinin istənilən struktur səviyyəsi həm müstəqil formada, həm də öz kompleks metodları vasitəsilə 
öyrənilə bilər.  
Ayrı-ayrı torpaq horizontlarının qanunauyğun şəkildə birləşməsi və ya əlaqələnməsi torpaq profilini və ya 
“torpaq”  adlanan təbiətin xüsusi maddi sistemini yaradır. Nəticədə biz torpaq təşkilinin növbəti struktur 
səviyyəsini  əldə edirik. Şərti olaraq onu beşinci struktur səviyyə  də adlandıra bilərik. Bu struktur səviyyədə 
sistemin əsas aparıcı komponenti kimi torpağın özünün çıxış etməsi təbiidir. Çünki daha yüksək təbii struktur 
səviyyələrlə müqayisədə torpaq bu sistemlərin (torpaq örtüyü, biosfer) komponenti kimi çıxış edir. 
Torpaq -  üç ölçülü təbiət cismi və ya maddi sistemdir. Bütün təbiət cisimləri kimi onun da məkanda 
tutduğu yeri, həcmi və sərhədləri vardır. 
Torpağın aşağı  sərhədi, torpağın torpaqəmələgəlmə prosesi nəticəsində onun dağ süxurundan təbiətin 
xüsusi varlığına (biokos sistemə) çevrildiyi dərinlikdə yerləşmişdir (P.S.Kossoviç). Lakin tarixi 
torpaqşünaslıqda torpağın aşağı sərhədi ilə bağlı vahid fikir olmamışdır; V.V.Dokuçayev torpağın aşağı sərhədi 
kimi humuslu qatların – A və B horizontlarının aşağı sərhədini, P.A.Kostıçev yalnız bitki köklərinin yayıldığı 
dərinliyi (rezosferi), Q.N.Vısotskiy isə atmosfer sularının filtrasiya nəticəsində nəmləşdirdiyi torpaq qatını aşağı 
sərhəd kimi götürməyi təklif etmişdir. 
Müasir torpaqşünaslıqda Dokuçayev-Kossoviç prinsipinə uyğun olaraq torpağın  O, A, B horizontları 
torpaq,  C, D, R horizontları isə torpaqaltı horizontlar kimi qəbul olunmuşdur. Torpağın  yuxarı  sərhədi kimi, 
torpağı atmosfer qatından ayıran hissəsi, yəni yerin səthi götürülür. Torpaq bətninin yan sərhədlərinə gəldikdə 
isə onu naturada ayırmaq çox çətindir. Çünki torpaqların bir-birinə keçidi tədrici olub, nəzərəçarpmaz, yəni 
diffuziya şəklindədir. Lakin bu o demək deyildir ki, torpaqlar arasında sərhəd yoxdur. Hazırda torpaqşünaslıq 
elmində torpaqların yan sərhədi kimi torpaq individiumları arasındakı  sərhədlər götürülür. Torpaq 
individiumlarının sərhədləri ilə hüdudlanmış torpaq ərazisi elementar torpaq arealı adlanır. Elementar torpaq 
arealı kimi, adətən, torpağın  ən aşağı taksonomik vahidi götürülür. Beləliklə  də, torpağın təşkilinin  beşinci 
struktur səviyyəsini elementar torpaq arealı da adlandırmaq mümkündür. 
Təbiətdə müxtəlif torpaq individiumları müxtəlif birləşmələr və ya komplekslər yaratmaqla, torpaq 

 
31
örtüyünü  və  ya  torpaq  təşkilinin altıncı skruktur səviyyəsini formalaşdırır.
 
Yerin digər təbəqələri – litosfer, 
atmosfer, hidrosfer ilə sərhəddə yerləşən və daim onlarla qarşılıqlı əlaqə və təsirdə olan torpaq örtüyü, xüsusi 
geosfer – pedosfer yaratmaqla bu yer geosferlərinin mürəkkəb sistemində özünəməxsus rol oynayır. Lakin 
pedosferin qalınlığı planetimizin hər yerində eyni deyildir. Qitələrin ayrı- ayrı ərazilərinin iqlim və relyefindən, 
bitki örtüyü və ana süxurların xarakterindən və digər amillərdən asılı olaraq onun qalınlığı bir neçə santimetrdən 
(Arktika və tundra zonasında) on-on beş metr  (rütubətli ekvatorial meşələrdə) arasında dəyişir. 
6. Bütün torpaqların ümumi və ən əhəmiyyətli xassəsi - münbitliyidir. Genetik torpaqşünaslıq nəzəriyyəsinə 
görə, münbitlik torpağı  əmələ  gəldiyi dağ süxurundan ayıran  ən vacib xassəsi, onun keyfiyyət göstəricisi, 
atributudur (atribut - predmetin, cismin, və ya sistemin elə xassəsidir ki, bunsuz predmet nə mövcud ola bilər, nə 
də fikrə  gətirilə bilər). Yəni torpaqsız münbitlik mövcud olmadığı kimi, munbit olmayan  torpaq da (nisbi 
götürdükdə) mövcud deyildir. Çünki münbitlik torpağın atributu, yəni ona məxsus ayrılmaz xassəsidir. 
Torpaqdan başqa heç bir maddi sistem bu xassəyə malik deyildir. Necə ki fotosintez  xassəsi yalnız xlorofilin 
atribut xassəsi hesab olunur, münbitlik də torpağın atribut xassəsidir. 
Nəzəri hesablamalar göstərir ki, ərazinin təbii  şəraitindən asılı olaraq 1 sm-lik münbit torpaq qatının 
formalaşmasından ötrü torpaqəmələgətirən amillərin 100 ildən 300 ilə kimi “fəaliyyəti” tələb olunur. Bu o 
deməkdir ki, təbiətdə münbitliyin müəyyən səviyyədə sabitləşməsi də zaman amilindən asılıdır.  
Beləliklə, münbitlik torpağın bitkini qida elementləri və su, onun  kök sistemini hava və istiliklə təmin 
etmək qabiliyyətidir.  Təbii biogeosenozlar altında mövcud olan torpağın münbitliyi avtotrof bitkilərin həyat 
(funksional) fəaliyyətini təmin etməyə yönəlmiş bioloji, kimyəvi və fiziki proseslərin kompleks təsiri kimi 
səciyyələndirilə bilər. Lakin insanın təsərrüfat fəaliyyəti və  təbii komplekslərə  məqsədyönlü müdaxiləsi 
nəticəsində bu proseslər ardıcıl və planlı  şəkildə  dəyişdirilərək, bitkinin ekoloji tələbinin daha dolğun 
ödənilməsinə
 
yönəldilir. Bununla da ictimai istehsalın bir forması olan kənd təsərrüfatı bitkilərinin istehsalı 
prosesində torpağın təbii münbitliyi dəyişdirilərək, süni münbitlik və yaxud mədəni münbitlik şəklində  çıxış 
edir.  İnsanın təbii münbitliyə müsbət və ya mənfi təsiri, eyni zamanda mədəni və yaxud süni münbitliyin 
səviyyəsi mövcud məhsuldar qüvvələrin, o cümlədən elm və  kənd təsərrüfatı texnologiyalarının inkişaf 
səviyyəsindən bilavasitə asılıdır.  İndiki dövrdə insanın təbiətə, o cümlədən torpaq örtüyünə müdaxiləsini 
azaltmaq və ya stabilləşdirmək mümkün deyildir. Əksinə, bəşəriyyətin daim artan ehtiyaclarını ödəməkdən ötrü 
təbiətdən istifadənin yeni formaları  tələb olunur. Bu zaman onu da nəzərə almaq lazımdır ki, insanın təbiətə 
müdaxiləsi özlüyündə mütərəqqidir, lakin torpaqların formalaşma xüsusiyyətləri və xassələri nəzərə 
alınmayanda bu müdaxilə böyük dağıdıcı qüvvəyə çevrilə bilər.   
 
§ 2. Torpaqəmələgəlmənin mərhələləri və ümumi sxemi 
 
Torpaqəmələgəlmənin ümumi sxemi torpağın formalaşmasının mürəkkəb və ardıcıl mərhələlərindən 
ibarətdir. Torpaqəmələgəlmə prosesinin əsas elementləri qeyd edildiyi kimi, aşağıdakılardan ibarətdir:
 
torpağın 
əmələ  gəldiyi dağ süxurları minerallarının çevrilməsi (tranformasiyası);
 
üzvi qalıqların toplanması  və onların 
tədrici  transformasiyası; mineral və üzvi maddələrin qarşılıqlı  təsiri və mineral-üzvi birləşmələrin mürəkkəb 
sisteminin yaranması;
 
torpağın üst hissəsində bir sıra biofil elementlərin, ilk növbədə qida elementlərinin 
toplanması (akumulyasiyası); torpaqəmələgəlmə məhsullarının torpaq profilində və onun səthində nəm axınları 
vasitəsilə hərəkəti və s. 
İstənilən torpağın genezisi minimum üç ardıcıl mərhələdən ibarətdir: 
1. Torpaqəmələgəlmənin başlanğıcı, bəzən ilkin torpaqəmələgəlmə prosesi adlanan mərhələ. 
2.  Torpağın inkişaf mərhələsi,  bu mərhələdə ana süxurun tərkibi tədricən torpağın səciyyəvi  əlamətlərini 
əldə edir.  
3.  İnkişaf etmiş (yetkin) torpaq mərhələsi, bu mərhələdə tsiklik dönən proseslər üstünlük təşkil edir. Bu 
mərhələdə  həmçinin torpaq xassələri və uyğun biosenozların bioməhsuldarlığının səviyyəsi, torpağın mühit 
amilləri ilə yaratdığı müvazinət nəticəsində, nisbətən sabit olur. 
Bu mərhələlərin hər birini ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək. 
Torpaqəmələgəlmənin başlanğıcı  (ilkin torpaqəmələgəlmə prosesi) ilkin yerüstü ekosistemlərin 
(biogeosenozların) funksional fəaliyyətə başlanması ilə üst-üstə düşür. Bu proses beş torpaqəmələgəlmə amili 
ilə eyni zamanda və qarşılıqlı bağlılıqda baş verir. İlkin torpaqəmələgəlmə prosesi, məsələn, dənizin reqressiyası 
və dib çöküntülərinin səthə  çıxması  və ya buzlaqların geri çəkilməsi ilə qurunun azad olması, dağ süxurları 
üzərində orqanizmlərin məskən salması nəticəsində baş verə bilər. 
Ekosistemlərin funksional fəaliyyətinin başlanğıc mərhələsində  bioloji dövranın  və onun üçün səciyyəvi 
olan biokütlənin yaradılması, üzvi qalıqların ana süxurların səth qatlarına daxil olması və parçalanması, mineral 
qida elementlərinin ilkin substratdan bioloji seçiciliklə udulması  və biosenozları  təşkil edən avtotrof və 
heteretrof canlıların iştirakı ilə baş verən başqa proseslərin hərəkətə  gəlməsi səciyyəvidir.
 
Lakin 
torpaqəmələgəlmənin həmin mərhələsində bioloji dövranın səciyyəvi cəhəti ilkin yerüstü ekosistemlərin  aşağı 
bioloji məhsuldarlığı və əsasən də ibtidai bitki növlərindən (göbələklər, bakteriyalar, yosunlar, şibyələr) ibarət 

 
32
olması ilə əlaqədar onun kiçik həcmidir. 
Bioloji dövran çərçivəsində baş verən proseslərlə yanaşı, torpaqəmələgəlmənin ilkin mərhələlərində qeyri-
bioloji təbiətli, fiziki, fiziki-kimyəvi, kimyəvi proseslər də baş verir. Bu proseslər əsasən, atom-ion, molekulyar 
və kolloid səviyyələrində, məsələn, həllolma – çökmə, buxarlanma – kondensasiya, sorbsiya, diffuziya, 
kompleksyaranma və s. formasında təzahür edir.  Bu tip proseslər təkcə torpaqda deyil, istənilən təbii mühitdə 
baş verə bilər.  Ona görə də onları xüsusi torpaq proseslərinə aid etmək olmaz, çünki onlardan hər biri ayrılıqda 
götürüldükdə, nadir hadisələri çıxmaqla, xüsusi torpaq xassələrini formalaşdırmır, halbuki bütün torpaqlarda  və 
torpaqəmələgəlmənin bütün mərhələlərində onlar geniş təmsil olunmuşlar. Maddələrin çevrilməsi və daşınması 
ilə bağlı elementar aktların baş verdiyi bu qrup proseslər mikroproseslər (termin A.A.Rodenindir) və ya birinci 
sıra elementar torpaq prosesləri (termin İ.P.Gerasimovundur) adlandırılmışdır. 
Torpaqəmələgəlmənin başlanğıc mərhələlərində bu proseslər, mümkündür ki, bir-birindən təcrid olunmuş 
şəkildə baş verir. Onlar biogeokimyəvi dövranı  təşkil edən proseslərin vahid sistemində birləşməmişlər. Sual 
olunur, torpaq əmələgəlmənin başlanğıc mərhələsində hansı proses daha çox səciyyəvidir və onun başa 
çatmasının meyarı  nədir? Bu suala cavab vermək çətindir, çünki torpaq proseslərinin formalaşmasının 
kinetikasını və spesifik torpaq proseslərinin inkişafını təsvir edən səciyyələndirici əyrilər eksperiment yolu ilə 
əldə edilməmişdir.
 
Ona görə  də  məqsədəuyğun olardı ki, substratın bərk fazasında onu torpaq hesab etməyə 
imkan verən səciyyəvi əlamətlərin olmadığı şəraitdə, torpaqəmələgəlmənin başlanma mərhələlərinin səciyyəvi 
cəhəti kimi torpaqlar üçün bioloji dövran çərçivəsində spesifik olan maddələrin transformasiyası və aparılması 
ilə bağlı proseslər götürülsün.
 
Bu torpaqqabağı hazırlıq mərhələsi kimi də götürülə bilər. Həmin dövrün sonuncu 
mərhələsində bioloji dövrana daxil olan proseslərlə elementar abiotik mikroproseslər arasında tədricən uzlaşma 
və qarşılıqlı  əlaqə  həyata keçirilir.
 
Sistemdə torpaq üçün səciyyəvi olan maddələrin biogeokimyəvi dövranı 
formalaşır.
 
Torpaq mikroprosesləri məkan və zaman daxilində uyğunlaşma və    təşkilatlanmanın müəyyən 
səviyyəsinə çatanda spesifik torpaq əlamətlərini formalaşdıran proseslərin keyfiyyətcə yeni qrupunu əmələ 
gətirir. Bu əlamətlərin ortaya çıxması ilə torpağın inkişafı yeni mərhələyə keçir. 
Torpağın inkişaf mərhələsi. Həmin mərhələyə keçilməsində  əsas səbəb yerüstü ekosistemlərin 
bioməhsuldarlığının və ali bitkilərin fəaliyyətinin miqyasının genişlənməsi nəticəsində bioloji dövranın 
həcminin xeyli artmasıdır. Orqanizmlər tərəfindən maddələrin bioloji udulması və tranformasiyası nəticəsində 
elementlər ilkin süxurda olmayan keyfiyyətcə başqa birləşmələr  şəklində torpağa qayıdır.
 
Bu birləşmələrin 
xassələri, ilk növbədə  həllolma xassəsi onları torpaq canlıları  və bitkilərin növbəti nəsli üçün daha asan 
mənimsənilən edir. Bu da həmin mərhələdə bioloji dövranın həcminin genişlənməsi üçün əsas yaradır. 
Torpaqəmələgəlmənin indiki mərhələsində qeyri-sabit maddələrdən ibarət müəyyən fond formalaşır. Bu 
fond  rezerv fondu adlanır. Həmin fondda orqanizmlər üçün əlçatan elementlərin miqdarı bu elementlərin 
mübadilə fondu adlanan biotdakı (həmin zaman kəsiyində) miqdarından bir neçə  dəfə çox olur. Müxtəlif 
biogeosenozlarda və torpaqlarda fondlararası öz nisbəti səciyyəvidir. 
 
Cədvəl 1 
 
Torpaqəmələgəlmə zamanı bəzi element birləşmələrinin transformasiyasının nəticələri 
(İ.S.Kauriçyev, 1989) 
Element 
Dağ süxurlarında, atmosfer 
(C, N) və təbii sularda ilkin 
birləşmələr 
Birləşmələrin yeni 
formaları 
 
1 2 
3 
Karbon (C) 
Atmosferdə CO
2
 
Kartbon torpağın humus 
birləşmələrinin, həmçinin or-
qanizmlərin üzvi qalıqlarının 
tərkibində 
Azot (N) 
əksər dağ süxurlarında yoxdur. 
Atmosferdə molekulyar (N
2
) 
azot. Təbii sularda amonyak, 
nitrat və 
bəzi başqa 
birləşmələrin izləri 
Azot torpağın humus birləş-
mələrinin tərkibində. Fərdi 
təbiətli azot-tərkibli üzvi bir-
ləşmələr (amin turşuları  və 
s.), nitratlar. Torpaq nəminin 
tərkibində  həllolan azot bir-
ləşmələri 
Fosfor (F) 
Çətin həll olan fosforit və apatit 
tipli fosfatlar, fosforun dəmir, 
alüminium və  bəzi başqa 
elementlərlə  əmələ  gətirdiyi 
Fosfor humus birləşmələrinin 
tərkibində. Az miqdarda 
fosfor qeyri-spesifik üzvi 
birləşmələrin tərkibində. Həll 

 
33
1 2 
3 
çətin həll olan birləşmələri olma 
dərəcəsinə görə bir-
birindən fərqlənən Ca, Al, Fe, 
Mg fosfatlarının amorf 
birləşmələri. Torpağın bərk 
fazasında udulmuş fosfatlar. 
Torpaq məhlulundakı fosfatlar  
Kalium (K) 
Slyuda, hidroslyuda, çöl şpatı 
və başqa mineralların kristal 
qəfəsinin tərkibində 
çətin 
mənimsənilən formada. 
Torpağın uducu komplek-
sində kalium ionu mübadiləli 
formada, torpaq məhlulunda 
həll olan kalium duzu 
şəklində 
 
Kalsium (Ca) 
Əsasən çətin həll olan mineral 
birləşmələr – karbonatlar, fos-
fatlar, nadir hallarda ftoridlər 
(flyuorid) və başqa birləşmələr 
şəklində 
Torpağın uducu kom-
pleksində kalsium ionu 
mübadiləli formada. Kalsiu-
mun torpağın üzvi kompo-
nentləri ilə kompleks 
birləşməsi, Ca
2+
  və  həll olan 
kompleks birləşmələr torpaq 
məhlulunda 
 
Cədvəl 1-də nümunə olaraq beş biofil elementin birləşmələrinin torpaqəmələgəlmə prosesində 
transformasiyasının nəticələri verilmişdir. Torpaqda azot birləşmələrinin bioloji transformasiyasının  ən iri 
miqyaslı nəticəsi – azot tərkibli humus təbiətli üzvi birləşmələr fondunun formalaşmasıdır.
 
Bu zaman
 
torpaqda 
ümumi azotun müəyyən hissəsini təşkil edən azotun mineral formalarının az miqdar olması da şərtdir. 
Dağ süxurlarını  təşkil edən fosfatların bioloji transformasiyası  nəticəsində torpaq fosfatlarının ilkin 
formalardan fərqli bitki tərəfindən daha asan mənimsənilən mineral və mineral-üzvi birləşmələr fondunun 
formalaşmasıdır. 
Torpaq minerallarının transformasiyası və müxtəlif metalların, o cümlədən azot kationunun bioloji dövrana 
cəlb olunması  nəticəsində  tərkibində kalium, kalsium, ammonium, manqan və bitkilər üçün zəruri olan digər 
mikro- və makro- elementlərin mübadilə olunan kationlarından ibarət fond formalaşır. 
Bu mərhələdə baş verən proseslərin məcmusu torpağın təkcə maddi təkibini deyil, onun fiziki xassələrini də 
dəyişir.
 
Bitkilərin kök sisteminin, torpaq faunasının, mikroorqanizmlərin torpağın təzə  əmələ  gəlmiş 
birləşmələri ilə birgə fəaliyyəti nəticəsində torpağın bərk fazasının müəyyən aqreqatlığı, spesifik yeni törəmələr 
və s. yaranır.  
Beləliklə, torpağın inkişaf mərhələsində
 
bioloji dövranın miqyası artır. Maddələrin bioloji dövranı bu 
mərhələdə maddələrin transformasiyası və daşınmasının bioloji və abiotik proseslərini özündə birləşdirən daha 
mürəkkəb biogeokimyəvi dövranın ən əhəmiyyətli tərkib hissəsi kimi çıxış etməyə başlayır.
  
Həmin mərhələdə 
torpaq  mikroprosesləri, müəyyən kəmiyyət səviyyəsinə çataraq, məkan və zaman daxilində nizamlanaraq, öz 
aralarında birləşərək və qarşılıqlı  təsirə girərək torpağın spesifik əlamətlərini formalaşdıran keyfiyyətcə yeni 
proseslər -  torpaq mezoproseslərini və makroproseslərini yaradır. 
Torpaq mezoprosesləri (A.A.Rodeyə görə) və ya ikinci sıra elementar torpaq prosesləri (İ.P.Gerasimova 
görə) torpağın ayrı-ayrı spesifik xassələrini formalaşdırır.
 
Bu qrupa podzollaşma, humus akkumulyasiyası, 
lessivaj, torfəmələgəlmə, aqreqatyaranma və başqa proseslər aiddir. Torpaq mezoproseslərinin təsiri nəticəsində 
torpağın xüsusi maddi tərkibi və fiziki xassələri formalaşır, həmçinin  aqreqat (mikroaqreqat) və horizont 
səviyyəsində xassə və proseslərin məkan daxilində differensiasiyası yaranır. 
Torpaq makroprosesləri (A.A.Rodeyə görə) nəticəsində ayrı-ayrı xüsusi torpaq əlamətləri və ayrı-ayrı 
torpaq horizontları deyil, müəyyən torpaq tipləri və onlara məxsus genetik horizontlar sistemi yaranır, məsələn, 
qara torpaqlar, podzollu torpaqlar və s.
 
Torpaq makroprosesləri biogeokimyəvi dövranın spesifik təzahürü 
şəraitində torpaqda müəyyən mezoproseslərin birgə fəaliyyəti nəticəsində formalaşır. Torpağın maddi tərkibinin 
və xassələrinin profilboyu differensiasiyası torpağın mikro- və mezoproseslərinin məkan baxımından bir-
birindən ayrılması  və maddələrin akkumulyasiyası, həll olması  və çökməsi, oksidləşmə-bərpa prosesləri, 
humusəmələgəlmə, üzvi maddələrin minerallaşması, torpağa üzvi qalıqların daxil olması  və s. səbəbdən baş 
verir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, torpağın formalaşma mərhələsində ali bitkilərin iştirakı ilə baş verən bioloji dövran 
torpağın başlanğıc mərhələsində ibtidai bitkilərin iştirakı ilə baş verən bioloji dövrandan fərqli  olaraq torpaq 
profilinin differensiasiyası üçün ilkin şərait yaradır.
 
Beləliklə, istənilən bitki torpağın müxtəlif horizontlarından 
əsas biofil və başqa mənimsənilən elementləri torpağın üst horizontuna çəkib gətirir. Bu zaman bu yerdəyişmə 

 
34
antiqravitasion istiqamətə malik olur.
 
Bu prosesin miqyası torpaqda fəal uducu köklərin və ölmüş bitki 
qalıqlarının lokallaşmasının xarakterindən asılıdır. Bu yerdəyişmə meşə ekosistemlərində daha yüksək dərəcədə 
özünü göstərir.  
Torpaqəmələgəlmənin ümumi sxemində torpaq proseslərinin inkişaf sürəti və torpaq əlamətlərinin zaman 
daxilində formalaşması ilə bağlı məsələlər əhəmiyyətli yer tutur.
 
Torpaqların inkişafının başlanğıc mərhələsində 
bioloji dövranın həcminin və torpaq proseslərinin təzahürünün genişlənməsi nəticəsində hər hansı bir əlamətin 
kəmiyyət səviyyəsi, məsələn, profilin müəyyən hissəsində humusun miqdarı,  əvvəlcə  əyri xətt üzrə  tədricən 
artacaq, sonra onun toplanmasının sürəti aşağı düşərək, daha sonra müəyyən səviyyədə, həmin  əlaməti 
formalaşdıran amillərin müvazinətinə uyğun olaraq sabitləşəcəkdir.
 
Əgər torpaq əsas  əlamətlərinə (humusun 
ayrı-ayrı horizontlarda miqdarına, horizontların qalınlığına və s.) görə müvazinət halına çatıbsa - tarazlaşıbsa, 
həmin torpaq öz həyatında növbəti mərhələyə - yetkinlik və ya klimaks mərhələsinə çatmışdır. Lakin nəzərə 
almaq lazımdır ki, torpaq profilinin müxtəlif  hissələrində müxtəlif əlamətlərin müvazinət əldə etməsi müxtəlif 
vaxtlarda baş verir (şəkil 3). 
Məsələn, torpağın 5-10 sm-lik qatında humusun tarazlaşmış miqdarı bir neçə onillik ərzində əldə edildiyi halda, profilin 
həmin hissəsində silikatların parçalanması və parçalanmış məhsulların toplanması yüz illər ərzində davam edə bilər.  
Torpağın formalaşma mərhələsi yüz, min və daha çox illər  ərzində baş verir.
 
Bu müddət  ərzində 
torpaqəmələgətirən amillər, məsələn, iqlim də  əhəmiyyətli dərəcədə  dəyişə bilər.
 
Belə halda ayrı-ayrı 
əlamətlərinə görə klimaks halına çatmış torpaq, bu əlamətlərə görə yenidən tarazsızlıq halına keçərək, şəraitin 
dəyişməsi səbəbindən yenidən inkişaf fazasına qədəm qoyacaqdır.
 
Bu zaman əvvəlki torpaqəmələgəlmə 
şəraitindən yeni şəraitə tamamilə uyğun gəlməyən bəzi  əlamətlər də qala bilər.
 
Buna torpağın  poligenetikliyi 
deyilir. Bütün əkin torpaqları poligenetikdir, belə ki, onların kənd təsərrüfatında mənimsənilməsi ilə  təbii 
torpaqəmləgəlmə şəraitindən tamamilə fərqli olan və torpağı əsaslı şəkildə dəyişdirən torpaqəmələgəlmənin yeni 
şəraiti fəaliyyətə başlayır. 
Beləliklə, torpağın uzun və mürəkkəb inkişaf mərhələsi praktiki olaraq sonsuz davam edir və yalnız Yerdə 
həyatın məhv olması ilə kəsilə bilər. Lakin torpaqəmələgətirən amillərin uzun sabitliyi şəraitində torpaqlar xarici 
amillərlə tarazlığa yaxın  vəziyyət  əldə edə bilərlər.
 
Bu da özünü torpağın xassə  və rejimlərinin nisbi 
sabitliyində göstərir. Bu halda elə hesab etmək olar ki, torpaq növbəti inkişaf fazasına – yetkinlik halında 
fəaliyyət mərhələsinə qədəm qoymuşdur. 
Yetkin torpaqlar (3-cü mərhələ) üçün təbii biogeosenozlarda hər tsikli özündən  əvvəlki tsikli təxminən 
təkrarlayan bioloji dövranın olması  səciyyəvidir. Bu zaman dövrana əvvəllər bioloji dövrandan keçmiş 
birləşmələr və elementlər cəlb olunur. Bu mərhələdə torpaqəmələgətirən süxurların minerallarından ayrılan 
elementlər bioloji dövrana cəlb olunursa da, bu, kiçik miqyasda baş verir. 
 
Şəkil 3. Formalaşma prosesində torpağın ayrı-ayrı əlamətləri üçün müvazinətin yaranma vaxtı: 1- a əlamət 
üçün klimaks halı 
1
∞
t
, 2 – a əlamət üçün klimaks halı 
2
∞
t
- zamınında çatır, 3 – halı üçün klimaks halı 
yaranmır. 
 
Qeyd etmək lazımdır ki, bioloji tsikllərin tam dönərliyi, qapalılığı mövcud deyildir. Hansısa elementin bir 
hissəsi bu və ya digər yollarla (məkan baxımından və ya transformasiya vasitəsilə) dövrandan  çıxa bilər.
 
Məsələn, meşə döşənəyindən elementlərin bir hissəsi geri qaytarılmadan səth axınları vasitəsilə senozlardan 
kənar olur.
 
Lakin bu itkilər mineralların tərkibindən defisit elementlərin bioloji dövrana cəlb edilməsi hesabına 
kompensasiya olunur.  
Torpaqların tarazlaşmış funksional fəaliyyəti mərhələsində  bütün qruplardan olan proseslər (mikro-, mezo 
1
2
3
1
∞
t  
2
∞
t  
  
Яламятин
 юзц
нц
 эюстя
рмя
 ся
-
виййяси

 
35
– və makroproseslər, bioloji, abiotik və s.) realizə olunur. Əvvəlki mərhələdə olduğu kimi onlar məkan və 
zaman daxilində uzlaşaraq, məcmu halda biogeokimyəvi dövranı  təşkil edirlər. Bu mərhələdə biogeokimyəvi 
dövran təbii ekosistemlərin və onların vacib komponenti olan torpağın xassələrinin təkrar istehsalına səbəb olur. 
Bu təkrar istehsal torpaqların tarazlaşmış funksional fəaliyyəti mərhələsində onların nisbi sabitliyini təmin edir. 
Torpaqlardan kənd təsərrüfatı istifadəsi şəraitində bu tarazlıq pozulur. Bu da onların dəyişkənliyinə gətirib 
çıxarır.
 
Torpaq örtüyündən torpaqəmələgəlmənin qanunlarını  və onların  konkret şəraitdə  təzahürünü nəzərə 
almaqla səriştəli istifadə, yüksək mədəni kənd təsərrüfatı istehsalı  şəraitində xüsusi torpaqyaxşılaşdırıcı 
tədbirlərin görülməsi torpaq münbitliyinin geniş təkrar istehsalına gətirib çıxarır.