Qərib Məmmədov

§ 3. Torpaqəmələgəlmənin energetikası 
 
Torpağa daxil olan enerjinin əsas və praktiki olaraq yeganə mənbəyi günəş radiasiyasıdır.
 
Bütün Yer səthi il 
ərzində Günəşdən, təqribi hesablamalara görə, 21·10
20
C istilik alır. Bu enerjinin əsas hissəsi quru səthindən və 
okeandan suyun buxarlanmasına və iqlimin formalaşmasına, okean cərəyanlarının hərəkətinə  sərf olunur. 
Fotosintez edən orqanizmlər (yaşıl bitkilər) günəş enerjisinin yalnız 0,5-5% hissəsini mənimsəyir. 
V.R.Volobuyevin nəzərincə, təbii  şəraitlərdə günəş enerjisinin torpaqəmələgəlməyə  sərfi  əsasən 
biogeosenozun radiasiya balansı, nisbi nəmlik (yağıntıların buxarlanmaya nisbəti) və bioloji fəallıqla müəyyən 
olunur. 
Aqrokultura  şəraitində bu göstəriciyə  həmçinin torpağın istilik tutumu, onun faktiki nəmliyi (xüsusən də 
suvarma şəraitində) və kənd təsərrüfatı əkinlərinin məhsuldarlığı  təsir edəcəkdir.
 
Beləliklə, torpağın energetik 
parametri ilə iqtisadi münbitliyin parametri arasında əlaqənin olması güman edilir.
 
Bu onunla müəyyən edilir ki, 
torpağın energetikası  təkcə günəş enerjisinin daxil olması, dəyişdirilməsi və verilməsi ilə  əlaqədar deyildir, o 
həmçinin maddələrin biokimyəvi akkumulyasiyası, miqrasiyası və enerji-kütlə mübadiləsinin başqa formaları ilə 
bağlıdır. 
Enerji-kütlə mübadiləsinə nümunələr gətirək. Canlı maddə  və kristal qəfəsə daxil olan  bir mol su 
(V.R.Volobuyev) özü ilə 1542 C daxili enerji gətirir.
 
Canlı maddədə akkumulyasiya olmuş enerjinin miqdarı 
zonal və yerli torpaq-iqlim şəraitindən asılıdır. Belə ki, bir hektar enliyarpaq meşədə biokütlənin orta illik artımı 
54,5 sentner karbon və ya 22·10
7
 kC/ha, uyğun olaraq 1 hektar çəmən-bozqırda 2,5 sent. və ya 10·10
6
 kC/ha 
təşkil edir. Qurunun biokütləsində enerji ehtiyatı 6,15·10
19
 kC/ha və yerin humus təbəqəsində 5,33·10
19
 kC/ha-
dır. 
Torpaqəmələgəlmə və aşınma zamanı torpağın mineral hissəsində də əhəmiyyətli dərəcədə dəyişikliklər baş 
verir. Bu, ilkin mineralların parçalanması, törəmə mineralların sintezi və ilkin dağ süxurlarının dispers 
dərəcəsinin artması ilə əlaqədardır. 
Torpaqda akkumulyasiya olan enerjinin ümumi ehtiyatı onun əsas komponentlərinin – üzvi və mineral 
maddələrin, torpaq məhlulunun, torpaq havasında və canlı orqanizmlərdə sintez olunmuş enerji ehtiyatlarının 
cəmlənməsi ilə tapılır.  İl  ərzində  nəmlik və havanın, həmçinin üzvi maddənin kütləsi  əhəmiyyətli dərəcədə 
dəyişdiyinə görə, torpağın energetik rejiminə fəsli tsikldə baxmaq lazımdır.
 
Bu,  bioloji dövranın intensivliyinin 
artması ilə səciyyələnən mədəni torpaqəmələgəlmənin energetikasının dərk edilməsində xüsusilə əhəmiyyətlidir.  
V.R.Volobuyev mülayim və subtropik qurşaqların bəzi xam torpaqlarının humus və üzvi maddələrində 
akkumulyasiya olmuş enerji ehtiyatına dair aşağıdakı cədvəldə nümunələr gətirmişdir (cədvəl  2).  
 
Cədvəl 2 
 
Humus və bitki maddəsində enerjinin ehtiyatı (kC/sm
2
) 
(V.R.Volobuyev) 
 
Landşaft zonası və torpaq tipləri 
Humus, sm 
Bitki 
maddəsi 
0-20 0-100 
Səhra, boz torpaqlar 
4920 
13940 
2870 
Quru bozqır, şabalıdı torpaqlar 
11890 
35260 
6150 
Bozqır, qaratorpaqlar 
29520 
94300 
10250 
Cənubi tayqa, çimli-podzollu torpaqlar 
15990 
22140 
58425 
Enliyarpaq meşələr, qonur torpaqlar 
22140 
48380 
- 
Subtropik meşələr, sarı, qırmızı 
torpaqlar 
19270 39770  292125 
Kserofit subtropik meşələr, qəhvəyi 
torpaqlar 
26240 62730 
- 
 
V.A.Kovdanın nəzərincə, humusla bağlı enerji torpaqdakı mineralların kristallik qəfəsindəki ümumi 
enerjinin cüzi hissəsini təşkil etsə də, son dərəcə böyük əhəmiyyət kəsb edir.
 
O yazırdı: “Biosferin komponenti 

 
36
kimi torpaq örtüyü universal akkumulyator və  təbiətdə maddələrin normal mübadiləsi və dövranı üçün zəruri 
olan və həyatın mövcudluğunu təmin edən, humusda toplanmış enerjinin qənaətcil paylaşdırıcısıdır”. 
V.R.Volobuyevə görə,  torpaqəmələgəlmənin energetik balansı  aşağıdakı  kəmiyyətlərdən təşkil 
olunmuşdur:
 
1) fiziki aşınmaya sərf olunan enerji; 2)
 
kimyəvi aşınma prosesində mineralların parçalanmasına 
sərf olunan enerji (ildə 2-62 C/sm
2
);
 
3) biokütlənin illik hasilatına sərf olunan enerji (müxtəlif zonalarda ildə 
103-8200 C/sm
2
), bu enerjinin yalnız cüzi bir hissəsi humusda akkumulyasiya olunur; 4) cəm buxarlanmaya sərf 
olunan enerji (12300 C/sm
2
 –tundra zonasında, 246000 C/sm
2
 rütubətli tropik meşələr zonasında); 5) torpaqdan 
narın torpaq hissəciklərinin və duzların miqrasiyasına sərf olunan enerji; 6) torpaq-atmosfer sistemində istilik 
mübadiləsi prosesinə sərf olunan enerji. 
Beləliklə, təbii landşaftlarda torpağəmələgəlməyə  cəm enerjinin ən az sərfi (8-20 C/sm
2
) tundra və 
səhralıqlarda, orta sərfi mülayim qurşağın humid və semihumid vilayətlərində (40-160 C/sm
2
), ən yüksək sərfi 
isə tropiklərin humid vilayətlərində (246-287 C/sm
2
) müşahidə olunur. V.R.Volobuyevin hesablamalarına görə 
istilik enerjisinin sərfinin torpaqəmələgəlmə zamanı  cəm buxarlanmaya, tsiklik bioloji proseslərə  və 
mineralların dönməz parçalanmasında nisbi paylanması 100:1:0,01 nisbətdə baş verir. Mədəni 
torpaqəmələgəlmənin müxtəlif formalarında bu nisbət aqrokultur şəraitlərdə bioloji proseslərin intensivliyindən 
asılı olaraq, həmçinin su sərfinin tənzimlənməsi səbəbindən başqa cür ola bilər. 
 
§ 4. Torpağın yaranması və təkamülü 
 
Torpaqəmələgəlmə prosesinin yuxarıda təsvir edilən ümumi sxemi onun abstrakt modelidir. 
Torpaqəmələgəlmənin konkret xüsusiyyətləri və sonradan torpağın təkamül və inkişafı məlum təbii amillərdən, 
müasir dövrdə isə antropogen amillərdən, onların zaman və məkan daxilində dəyişməsindən asılıdır. 
Torpaqəmələgəlmə prosesi quru səthində həyatın əmələ gəlməsi və ibtidai orqanizmlərin dağ süxurları ilə 
qarşılıqlı  təsiri ilə başlamışdır. Torpaqəmələgəlmədə  iştirak etmiş ilk orqanizmlər bakteriyalar və yosunlar 
olmuşdur. Onların dağ süxurlarına təsiri ilə ilkin torpaqəmələgəlmə prosesi başlamışdır. 
Məhv olmuş bakteriya və yosunlar aşınmış dağ süxurlarını üzvi maddələrlə  zənginləşdirir və başqa qrup 
orqanizmlərin inkişafı üçün zəruri şərait yaradırdılar.
 
Bakteriya və yosunların arxasınca psolofitlər, göbələklər, 
qıjıkimilər, plaunlar, və nəhayət, örtülü toxumlu bitkilər ortaya çıxmışdır. 
Güclü kök sistemi dağ süxurlarının dərin qatlarını əhatə edən ali bitkilərin yaranması ilə torpaqəmələgəlmə 
prosesi sürətlənmişdir. Bitkilərlə yanaşı torpaqda heyvanlar da məskunlaşırdı. Onlar da öz növbəsində 
torpaqəmələgəlməyə təsir göstərirdilər. 
Bitki və heyvanların həyat fəaliyyəti nəticəsində bitkilərin qidasını  təşkil edən azot və küli elementlərin 
konsentrasiya olunduğu üzvi qalıqların və humusun toplanması baş verirdi. Torpaqda üzvi maddələrin 
toplanması ilə mineral hissənin su rejimi yaxşılaşır, o daha sabit xarakter alır, beləliklə, məhsul verməyən dağ 
süxurundan münbit torpaq yaranırdı. 
Keçmiş geoloji dövrlərin bitki aləminin və coğrafi  şəraitinin öyrənilməsi (bununla paleobotanika və 
paleocoğrafiya məşğul olur) torpaqəmələgəlmə prosesinin inkişafının
 
mümkün yollarını bu və ya digər dərəcədə 
bərpa etməyə imkan verir. Kembri və ordovik dövrlərində torpaqəmələgəlmə prosesi ilkin mərhələdə idi, belə 
ki, həmin dövrlərdə yalnız ibtidai bitkilər – bakteriyalar və yosunlar mövcud idi. Silur, Devon, Daş kömür və 
Perm dövrlərində yeni bitkilərin (psilofitlər, qatırquyruğukimilər və s.) yaranması  və yayılması ilə  əlaqədar 
torpaqəmələgəlmə prosesinin sonrakı inkişafı və mürəkkəbləşməsi üçün şərait yarandı. 
Təbaşir və üçüncü dövrdə quruda iynəyarpaq və enliyarpaq meşələr, çəmən və bozqırlar və onların altında 
uyğun torpaqlar formalaşır. Həmin dövrdə yer kürəsində iqlim qurşaqları yaranır ki, bu da torpaq örtüyünün 
daha çox differensiasiyasına və müxtəlifliyinə gətirib çıxarır. 
Dördüncü dövrdə materik buzlaşması  nəticəsində torpaqəmələgəlmə prosesi qurunun böyük hissəsində 
(təqribən 50-60 %-də) kəsilir. Buzlaqların yayıldığı  ərazilərdə torpaq örtüyü tamamilə  məhv olur. Buzlaqlara 
yaxın buzla örtülməyən  ərazilərdə torpaq örtüyü axıb gələn buzlaq sularının təsiri altında eroziyaya uğramış, 
sonra isə fülvioqlasial və allüvial çöküntülərlə örtülmüşdür. Buzlaşma hadisəsinin baş vermədiyi subtropik və 
tropik vilayətlərdə torpaq örtüyü böyük  ərazilərdə qorunmuşdur. 
Müasir geoloji dövrdə yer səthinə  çıxmış dağ süxurlarında canlı orqanizmlərin məskən salma ardıcıllığı 
Yerdə  həyatın yaranması dövrünün başlanğıcında olduğu kimi deyildir. Konkret fiziki-coğrafi  şəraitdən asılı 
olaraq yumşaq torpaqəmələgətirən süxurlarda mikroorqanizmlər və heyvanlarla birgə bir dəfəyə ali ağac və ot 
bitkiləri də məskən sala bilər. 
Qeyd etmək lazımdır ki, yüksəkdağlıq və səhra (isti və ya soyuq) ərazilərdə müasir geoloji dövrdə də dağ 
süxurları, xüsusən də qayalar üzərində yalnız pioner litofil bitkilərin, mikroorqanizmlərin, şibyə və mamırların 
inkişaf etdiyini görmək mümkündür. Ali bitkilər  əlverişsiz  şərait səbəbindən burada inkişaf etmirlər və 
torpaqəmələgəlmə prosesi özünün ilkin mərhələsindədir. Bioloji fəaliyyətin zəif təzahür etdiyi yerlərdə 
torpaqəmələgəlmə prosesi də zəif gedir və torpağın münbitliyi formalaşmır. 
Beləliklə, təbii-tarixi cisim kimi torpaq həm onun nisbi sabit şəraitlərdə  təbii inkişafı ilə, həm də 

 
37
torpaqəmələgətirən amillərin dəyişikliyi ilə bağlı zaman daxilində müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalır.Yarandığı 
andan bu günə kimi torpaqdakı bütün dəyişkiliklərin məcmusu torpağın təkamülü adlanır. Torpağın təkamülü 
hər səviyyədə, kiçik ərazidən tutmuş Yer kürəsinin torpaq örtüyünə kimi baş verir.  
Torpağın dəyişməsinə səbəb – torpağın xassələri ilə onda baş verən proseslərin uyğunsuzluğudur, hansı ki, 
ekosistemlərin funksional fəaliyyəti və torpaqəmələgətirən amillər ilə bilavasitə bağlıdır. Bu uyğunsuzluq torpaq 
horizontlarında maddələrin daşınması  və akkumulyasiyası, yeni törəmələrin yaranması  və xüsusi torpaq 
birləşmələrinin parçalanması  və s. ilə bağlı proseslərdə balanssızlaşma törədir ki, bu da torpağın dəyişməsinə 
gətirib çıxarır. 
Torpağın ümumi təkamülündə  bəzən  torpağın öz-özünə inkişaf  (yetkinləşmə) mərhələsini  ayırırlar. Bu 
mərhələdə torpaq nisbətən sabit iqlim, geoloji və geomorfoloji amillər şəraitində inkişaf edir. Öz-özünə inkişaf 
fazası yuxarıda torpaqəmələgəlmə prosesinin ümumi sxemində nəzərdən keçirilən üç mərhələyə uyğun gəlir. 
Nəzəri cəhətdən torpağın sabit iqlim, geoloji və geomorfoloji amillər  şəraitində tam öz-özünə inkişafını 
təsəvvür etmək mümkündür. Lakin torpağın istənilən inkişaf mərhələsində  təbii, o cümlədən antropogen 
amillərin torpağa təsirinin bu və ya digər dərəcədə dəyişkənliyi baş verir. Bu da torpaqəmələgəlmə prosesinin 
istiqamətinin dəyişməsinə  gətirib çıxarır. Öz-özünə inkişafdan fərqli olaraq qeyd edilən halda torpağın 
dəyişməsi xarici amillərin təsiri altında baş verir. 
Xarici amillərin təsiri altında torpağın münbitliyi də  həm arta (bu zaman biosenozların məhsuldarlığı 
yüksələcək), həm də azala bilər (bu zaman isə biosenozların məhsuldarlığı,  əksinə, aşağı düşəcək) və ya 
tamamilə məhv ola bilər. İkinci halda torpaqların deqradasiyası baş verir.  
Deqradasiya zamanı torpağın, məsələn,  şiddətli eroziya və ya sel və lava çöküntüləri altında qalması 
səbəbindən təbiət cismi kimi itməsi vacib deyildir. Torpaq səthdə zahiri pozulmalar olmadan da qala, lakin 
torpaq kimi öz funksiyasını itirə bilər, məsələn, biotu məhv edən güclü çirkləndirici maddələr zahirən torpağı 
dəyişdirməsə də, faktiki olaraq onun funksiyasını dayandırır. 
Torpaqəmələgəlmə prosesinin istiqaməti dəfələrlə  dəyişə bilər. Yuxarıda bu hal torpağın poligenetikliyi 
kimi müəyyən edilmişdi. Poligenetikliyi ilə əlaqədar torpaq profilində müasir torpaqəmələgəlmə prosesləri ilə 
əlaqədar olmayan və  əvvəlki inkişaf mərhələsindən “irsən” qalmış  bəzi  relikt  əlamətlər  aşkar etmək olur. 
İstənilən torpaqda ana süxurdan “irsən” keçmiş qalıq əlamətlər, həmçinin müasir torpaqəmələgəlmənin nəticəsi 
kimi ortaya çıxan resent əlamətlər görmək mümkündür . 
Nəzərə almaq lazımdır ki, təbii şəraitin təkamülü, xüsusən də inkişafın bioiqlim tsiklində çox zəif sürətlə 
baş verir. Ona görə  də torpaq örtüyünün çöx hissəsi eroziya prosesi ilə  məhv edilir və pelikt əlamətləri olan 
torpaqlar yalnız relyefin ən qədim ərazilərində qalır. 
Bəzən torpağın təkamül prosesində torpaq profili o qədər tam yenidənqurmaya məruz qalır ki, əvvəlki inkişaf fazası 
ilə bağlı relikt əlamətlər tamamilə silinir və  həmin fazanın olmasını yalnız dolayısı ilə paleoiqlim, paleobotanik və 
paleocoğrafi məlumatlar əsasında müəyyən etmək mümkün olur. 
Torpağın münbitliyi bu və ya digər relikt əlamətlə bağlı olsa da, əsasən torpaqəmələgəlmənin müasir hava, 
hidrotermik və qida rejimi və bitkinin yaşama mühiti kimi torpağın müasir biokimyəvi xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir. 
 
§ 5. Torpaq profilinin morfoloji əlamətləri 
 
Torpaqəmələgəlmə prosesləri nəticəsində ana dağ süxurdan torpaq törəyir. O, bir sıra vacib xassə  və 
əlamətlər  əldə edir, onda torpaqəmələgətirən süxurda olmayan yeni maddələr yaranır. Torpaq genetik 
horizontlara parçalanır və yalnız ona məxsus xarici və ya morfoloji əlamətlər  əldə edir. Beləliklə, torpaq 
torpaqəmələgətirən süxurdan təkcə münbitliyinə görə deyil, morfoloji əlamətlərinə görə də  fərqlənir. Morfoloji 
əlamətlərinə görə torpağı ana süxurdan, bir torpağı başqa torpaqdan ayırmaq, həmçinin torpaqəmələgəlmə 
prosesinin istiqamətini və özünü ifadəetmə dərəcəsini fərqləndirmək mümkündür. 
Torpağın morfologiyası haqqında əsas anlayışlar V.V.Dokuçayev tərəfindən irəli sürülmüş və S.A.Zaxarov 
tərəfindən ətraflı işlənmişdir. 
Torpağın əsas morfoloji əlamətlərinə aşağıdakılar aid edilir: torpaq profilinin quruluşu, torpağın və ayrı-ayrı 
horizontların qalınlığı; rəngi; qranulometrik tərkibi; strukturu; kipliyi; yeni törəmələr və mədxullar. 
Torpaq profilinin quruluşu – torpaq horizontlarının şaquli istiqamətdə aşağıya doğru müəyyən qaydada 
düzüldüyü torpaq profilinin xarici görünüşüdür. 
Horizontlar bir-birindən rənginə, strukturuna, kipliyinə  və başqa morfoloji əlamətlərinə görə  fərqlənir. 
Onların, bir çox hallarda, kimyəvi və qranulometrik tərkibləri də müxtəlif olur və onlarda bioloji proseslər 
müxtəlif  şəkildə gedir. Torpaq bu və ya digər quruluşu təbii torpaqəmələgəlmə proseslərinin və insanın 
təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri altında əldə edir. 
Torpağın profilində bir neçə horizont fərqləndirilir ki, onlar da öz növbəsində yarımqatlara 
(yarımhorizontlara) bölünür. Hər bir horizontun adı  və  hərfi işarəsi (indeksi) vardır. Daha dəqiq 
səciyyələndirməkdən ötrü əlavə hərf və rəqəm indekslərindən istifadə olunur.  
Adətən, torpaq profilində aşağıdakı genetik horizontlar ayrılır: A
o
 – orqanogen horizont.
 
Bu horizont bitki 

 
38
qırıntılarının üzvi qalıqlarından (meşə döşənəyi, çöl döşənəyi) ibarətdir;
 
T – orqanogen torflu horizont;
 
A  –
humuslu-akkumulyativ horizont;
 
A
2
 – elüvial horizont;
 
B – illüvial və ya keçid horizontu;    G – qleyli horizont; 
C – ana süxur; D – döşəmə süxurlar;
 
A
ək
 - əkin qatı, becərilən torpaqlarda əkin qatı. Orqanogen horizontlar A
o
 
və T torpağın  səthində formalaşır. 
Üzvi maddələrin akkumulyasiya horizontu (A) torpaq profilinin üst hissəsində yaşıl bitkilərin biokütləsinin 
çürüməsi nəticəsində yaranır. Xarakterindən asılı olaraq akkumulyasiya horizontunun aşağıdakı növləri ayrılır: 
A – humuslu-akkumulyativ horizont. Bu qat profildə parçalanma və mineral maddələrin yuyulması proseslərinin 
morfoloji baxımdan aydın görünmədiyi torpaqların üst hissəsində ayrılır;
 
A
1
- humuslu-elüvial horizont – 
mineral maddələrin parçalanma və yuyulma proseslərinin morfoloji və ya analitik göründüyü profilin üst 
horizontu.
 
A və A
1 
horizontlarının rəngi başqa horizontlarla müqayisədə tünddür. Bu horizontlarda üzvi (humus) 
və qida elementləri daha çox olur. 
Bütün  əkilən torpaqlarda torpaq profili humus horizontunun və qismən aşağı horizontların  şumlanması 
səbəbindən əkin qatı (A
ək
) ilə başlayır. 
Elüvial horizont (A
2
) torpağın mineral hissəsinin intensiv parçalanması  və parçalanma məhsullarının 
aşağıdakı horizontlara yuyulması prosesi nəticəsində yaranır. O, daha açıq rəngə çalır. Bəzən o A
1
 horizontu 
hüdudlarında, onun aşağı hissəsində  A
1
 A
2
 horizontunu, bəzən isə B horizontunun yuxarı hissəsində A
2
B qatını 
yaradır.  
İllüvial və ya keçid horizontu (B) elüvial və ya humuslu horizont altında formalaşaraq, ana süxura keçid 
rolunda çıxış edir. Elüvial horizontu olan torpaqlarda illüvial horizont da formalaşır ki, yuxarı qatlardan 
yuyulmuş müxtəlif torpaqəmələgəlmə  məhsulları orada qismən toplanır.  İllüvial horizontun aşağıdakı növləri 
fərqləndirilir: B
Fe
 – dəmirli maddələrin toplandığı; B
h
 – humus maddələrinin toplandığı; B
k
 – karbonatların 
toplandığı; B
s
 – sulfat və xloridlərin toplandığı; B
i
 – torpağın narın (lil) hissəciklərinin toplandığı. Mineral 
alüminium-silikat  əsasların yuyulmadığı torpaqlarda ( qara və  şabalıdı torpaqlar) B horizontu illüvial deyil, 
humuslu-akkumulyativ horizontdan ana süxura keçid horizontu rolunda çıxış edir. O, çox vaxt struktur və 
kipliyinin xarakterinə görə B
1
, B
2
 yarımhorizontlara bölünür. 
Qleyli horizont (G) hidromorf torpaqlarda əmələ gəlir.
 
Uzun və ya daimi izafi nəmlik və sərbəst oksigenin 
çatmadığı  şəraitdə torpaqda anayrob-reduksiya prosesləri gedir ki, nəticədə  dəmir və manqanın oksidli 
birləşmələri və alüminiumun mütəhərrik formaları yaranır, aqreqatlar dağılır və qleyli horizont formalaşır. 
Əgər qley prosesinin əlamətləri başqa horizontlarda da əmələ  gəlirsə, həmin horizontların hərfi işarəsinə  “g” 
hərfi əlavə edilir, məsələn, A
2g
, B
g
 və s. 
Ana süxur (C) torpaqəmələgəlmə proseslərinin zəif toxunduğu süxurlardan ibarətdir. 
Döşəmə süxur (D) torpaq horizontları bir süxurdan, sal süxuru isə başqa süxurdan ibarət olanda qeyd edilir. 
Hər torpaq tipi üçün horizontların məxsusi birləşməsi səciyyəvidir. Bu horizontların bəziləri bu və ya digər 
profildə olmaya bilər. 
Torpaq və onun ayrı-ayrı horizontlarının qalınlığı. Torpağın səthindən torpaqəmələgəlmə proseslərinin 
ana süxurun zəif toxunduğu dərinliyinə  qədər olan hissəsi torpağın qalınlığı adlanır. Müxtəlif torpaqlarda 
profilin qalınlığı müxtəlifdir. Onun ölçüləri 40-50 sm-dən 100-150 sm-ə kimi dəyişir. 
Torpağın rəngi torpağın ən əlçatan və gözə daha tez dəyən morfoloji əlamətidir. Bu, torpaqda baş verən 
proseslərin, həmçinin torpağın bu ya digər tipə aid edilməsinin əhəmiyyətli göstəricisidir. 
Torpağın rəngində, onun çalarlarında torpaqəmələgəlmə prosesləri öz əksini aşkar tapmışdır. Ona görə də 
müxtəlif torpaqlarda rəngin və ayrı-ayrı rəng çalarlarının, həmçinin eyni torpağın horizontlarında bu əlamətlər 
üzərində müşahidələrin aparılması torpaqda baş verən proseslərin mahiyyətini dərk etmək və torpağın mənşəyini 
açmaq üçün kifayət qədər informasiya verə bilər. 
Torpağın rəngi böyük aqronomik əhəmiyyətə də malikdir. Dünyanın hər yerində əkinçilər qədim dövrlərdən 
etibarən torpağın rəngi  əsasında onun keyfiyyəti, münbitliyi haqqında  fikir söyləmişlər. Torpağın rəngi onu 
təşkil edən maddələrin rəngi, həmçinin onun fiziki xassələri və nəmliyi əsasında formalaşır.  
Torpağın rəngi üçün aşağıdakı maddələrin  əhəmiyyəti daha böyükdür:               1) humus; 2) dəmir 
birləşmələri; 3) silisium turşusu, əhəng. 
Humus maddəsi qara, tünd-boz və boz rəngi  şərtləndirir. Dəmir oksidlərinin birləşmələri torpağı  qırmızı,  
narıncı  və sarı  rəngə boyayır, dəmirin  ən aşağı oksidləşmə  dərəcəsində bütün torpaqda və onun ayrı-ayrı 
horizontlarında  tünd göy və göyümtül ton yaranır. Məsələn, bataqlı torpaqlarda təsadüf olunan vivanit [Fe
3 
(PO
4
)
2 
· 8H
2
O] həmin torpaqlara yaşılımtıl-mavi çalar verir. 
Silisium (SiO
2
), kalsium karbonat (CaCO
3
) və kaolinit (H
2
Al
2
Si
2
O
8
·H
2
O) torpaqda ağ  və  ağımtıl rəngləri 
törədir. Bəzi hallarda torpaqda ağımtıl çalarların yaranmasında gips (CaSO
4
·2H
2
O) və asan həll olan duzlar da 
(NaCl, Na
2
SO
4
·8H
2
O və s.) əhəmiyyətli rol oynayır. 
Bu üç qrup maddələrin müxtəlif birləşmələri torpaq rənglərinin və çalarlarıının böyük müxtəlifliyini 
müəyyən edir. Bir sıra xarici ölkələrdə etalon standart rənglərdən istifadə olunur. Bu zaman torpaqların rəngi 
müəyyən rəqəmlərlə kodlaşdırılır. 
Qranulometrik tərkib. Çöl və kameral şəraitdə torpağın qranulometrik tərkibi vizual, yəni xarici 

 
39
əlamətlərinə görə  və  əl ilə yoxlanılmaqla müəyyən edilir. Torpağın qranulometrik tərkibinin dəqiq müəyyən 
edilməsindən ötrü laboratoriya metodlarından istifadə edilir. 
Torpağın strukturu. Torpağın bölünə bildiyi hissələrə (aqreqatlara) torpağın strukturu deyilir. Onlar öz 
aralarında birləşmiş mexaniki elementlərdən ibarətdir. Struktur elementlərin forması, ölçüləri və keyfiyyət 
tərkibi müxtəlif torpaqlarda, həmçinin eyni torpağın müxtəlif horizontlarında eyni deyildir. 
Strukturun üç əsas tipi fərqləndirilir: kubşəkilli, prizmaşəkilli və plitəşəkilli. Hər üç tip müxtəlif ölçülü daha 
kiçik vahidlərə ayrılır. 
Struktur aqreqatları ölçülərindən asılı olaraq aşağıdakı qruplara bölünürlər:  kəltənli – 10 mm-dən çox; 
makrostruktur – 10-0,25 mm; kobud mikrostruktur – 0,25- 0,1 mm; narın mikrostruktur – 0,01 mm-dən kiçik. 
Torpaq strukturlu və ya struktursuz ola bilər. Strukturlu torpaq və ya süxur kütləsi bu və ya digər forma və 
ölçülərə malik hissələrə bölünür. Struktursuz  torpağı  təşkil edən mexaniki elementlər ya ayrı-ayrılıqda, iri 
aqreqatlarda birləşməmiş  şəkildə olur və ya əksinə, sıx birləşərək başdan – başa sementləşmiş kütlə  əmələ 
gətirir. Struktursuz hala tipik nümunə olaraq – yumşaq qumu göstərmək olar. Strukturlu və struktursuz torpaqlar 
arasında strukturluğun zəif göründüyü keçid hallar da mövcuddur. 
İstənilən torpaq horizontunda struktur elementləri eyni ölçüdə  və formada olmurlar. Əksər hallarda 
horizontlarda struktur qarışıq şəkildə olur: topavari-dənəvər, topavari-tozvari, topavari-pərdəşəkilli-tozvari və s. 
Torpaqların müxtəlif genetik horizontları üçün strukturun müəyyən forması səciyyəvidir. Məsələn, topavari 
və dənəvər struktur çimli horizont üçün, pərdə-vərəqşəkilli struktur elüvial, qozvari struktur –illüvial horizont 
üçün səciyyəvidir. 
Torpaq strukturunun qiymətləndirilməsi zamanı onun morfoloji anlayışını aqronomik anlayışından 
fərqləndirmək lazımdır. Morfoloji baxımdan struktur aqreqatların formasını  nəzərdə tutur, məsələn, illüvial 
horizontun qozvari strukturu, humuslu horizontun dənəvər strukturu və s. Aqronomik baxımdan torpaq o zaman 
strukturlu hesab edilir ki, onu təşkil edən ölçüsü 10 - 0,25 mm arasında dəyişən suyadavamlı topavari-dənəvər 
aqreqatların miqdarı 55 %-dən çox olsun. 
Torpağın kipliyi – torpağın sıxlıq və məsaməliyinin xarici ifadəsidir. Sıxlığına  görə torpaqlar aşağıdakı 
kimi fərqləndirilir:  
çox sıx –  kəsimi bellə qazmaq mümkün deyil,  ling və ya külüngdən istifadə tələb olunur; 
sıx – kəsimi qazmaqdan ötrü xeyli səy tələb olunur, lakin lingsiz və külüngsüz də keçinmək mümkündür. 
Gillicəli və gilli torpaqların illüvial horizontları üçün səciyyəvidir; 
yumşaq – kəsimi qazmaq asandır, bellə atılmış torpaq asanlıqla xırda hissəciklərə bölünür. Bu cür kiplik 
topavari-dənəvər struktura malik gillicəli və gilli torpaqlarda, qumlu və qumsal torpaqların üst horizontlarında, 
həmçinin yaxşı şumlanmış torpaqların əkin qatında müşahidə edilir. 
səpələnən – bu kiplik qumlu və qumsal torpaqlar üçün səciyyəvidir, belə ki, bu torpaqlarda mexaniki 
elementlər, adətən, bir-birinə yapışmır və quru halda səpələnən kütlə yaradır. 
Məsaməlik struktur elementlərin daxilində  və onlar arasındakı  məsamələrin forma və ölçüləri ilə 
səciyyələnir. Ölçüsündən və struktur elementlərin daxilində yerləşməsindən asılı olaraq  onların aşağıdakı tipləri 
fərqləndirilir: 
Narın məsaməli – torpaq  profili bu zaman diametri 1 mm –dən kiçik məsamələrlə örtülmüş olur; 
Məsaməli – məsamələrin ölçüsü 1- 3 mm arasında dəyişir;  
İri məsaməli – torpaqda ölçüləri 3 – 5 mm arasında dəyişən boşluqlara rast gəlmək mümkündür; 
Xırda dəlikli – boşluqların ölçüsü 5 -10 mm arasında dəyişir. Bu boşluqlar boz torpaqlar üçün səciyyəvi 
olan  yereşənlərin fəaliyyəti nəticəsində də yarana bilər. Bu cür məsaməlik əhəngli tuflar üçün də səciyyəvidir; 
 Dəlikli   –  boşluqların ölçüsü 10 mm-dən böyükdür. Əsasən subtropik və tropik torpaqlarda müşahidə 
edilir; 
Boruya oxşar- yereşənlərin fəaliyyəti nəticəsində boruya (kanala) bənzər boşluqlar olur. 
Torpağın quru halında struktur elementlər arasında məsamələrin yerləşməsindən asılı olaraq torpaq 
kipliyinin üç tipini ayrırlar: narın çatlı – boşluqların eni 3 mm –dən azdır; çatlı - boşluqların eni 3 – 10 mm 
arasında dəyişir; çatlaq - boşluqların eni 10 mm-dən çoxdur. 
Torpağın kipliyi torpaqların aqronomik qiymətləndirilməsi zamanı çox əhəmiyyətli göstəricidir. 
Yeni törəmələr və mədxullar (möhtəviyyat). Yeni törəmələr torpağın horizontlarında yaranan və toplanan 
müxtəlif formalı və kimyəvi tərkibli maddələrdir. Yeni törəmələr kimyəvi və bioloji mənşəli olur. 
Kimyəvi mənşəli  yeni törəmələr - torpaqda təzahür edən kimyəvi proseslər nəticəsində yaranır. Onlar 
müxtəlif növ kimyəvi birləşmələrdən ibarətdir. Bu birləşmələr ya yarandığı yerdə çökə, ya da torpaq nəmliyi ilə 
birgə üfüqi və şaquli istiqamətdə yerini dəyişməklə yarandığı yerdən bir qədər aralı məsafədə çökə bilər. 
Kimyəvi mənşəli yeni törəmələr asan həll olan duzlar, gips, əhəng, dəmir, alüminium və manqan oksidləri 
və başqa maddələrlə təmsil olunmuşlar. 
Bioloji (heyvan və bitki) mənşəli yeni törəmələrə aşağıdakı formalarda təsadüf olunur: soxulcan yuvaları - 
əyri-üyrü yollar; yumaqşəkilli kaprolitlər – yağış qurdlarının ifrazatı; köstəbək izləri – torpaq altında yaşayan 
heyvanların (sünbülqıran, köstəbək və s.) yuvaları; kök yoxuşları – bitkilərin çürümüş iri kökləri və s. 

 
40
Yeni törəmələr  əsasında torpaqların genezisi və aqronomik xassələri haqqında da fikir söyləmək 
mümkündür. Belə ki, torpağın üst horizontlarında tünd göy və paslı-oxralı  ləkələr həmin torpağın bataqlaşma 
şəraitində formalaşdığını göstərir. 
Mədxullara (möhtəviyyata) yaranması torpaqəmələgəlmə prosesi ilə əlaqədar olmayan torpaqdakı üzvi və 
mineral mənşəli cisimlər aid edilir. Mədxullara daş parçaları, balıqqulağı, heyvan sümükləri, kərpic və  şüşə 
qırıqları, kömür və s. aidir. 
Torpaq profilinin mikromorfoloji əlamətləri. Makromorfoloji əlamətləri ilə yanaşı, torpaq profili 
mikromorfoloji əlamətləri ilə də səciyyələnir. Torpağın bu əlamətləri alman torpaqşünası V.Kubiyen tərəfindən 
işlənmiş və başqa torpaqşünaslar (Myukenhauzen, Yarilov, Parfyonova, Dobrovolski) tərəfindən detallaşdırlmış 
metodlar vasitəsilə  tədqiq edilmişdir. Bu metod quruluşu pozulmamış torpaq şliflərinin mikroskop altında 
öyrənilməsinə əsaslanır. Mikromorfoloji metod torpağın mikroquruluşunun – məsaməliyin xarakterini, torpağın 
ayrı-ayrı komponentlərinin xüsusiyyətlərini aşkar etməyə yardım edir. 
Şliflərdə torpağın  skelet  və  plazmasını ayırırlar. Skelet ölçüsü 2 mkm –dən böyük olan minerallardan 
ibarətdir. Skelet  əsasən torpağın müxtəlif ilkin minerallarından ibarət olur. Plazma isə ölçüsü 2 mkm-dən kiçik 
narın hissəciklərdən, gilli minerallardan, dəmir və alüminium törəmə silisiumsuz oksidlərindən və  humusdan   
ibarətdir. Tərkibindən asılı olaraq o, aşağıdakı birləşmələrə bölünür: gilli, humuslu-gilli, karbonatlı-gilli, 
dəmirli-gilli. Torpaq şliflərində məsamələrin, aqreqat və müxtəlif yeni törəmələrin xarakteri yaxşı görünür.  
 
 
 

 
41
IV FƏSİL. TORPAQƏMƏLƏGƏTİRƏN AMİLLƏR 
 
Torpaqəmələgətirən amillər haqqında təlimin  əsasları V.V.Dokuçayev tərəfindən qoyulmuşdur. 
V.V.Dokuçayev müəyyən etmişdir ki, xüsusi təbiət cismi kimi torpaq aşağıdakı amillərin – iqlim, bitki və 
heyvanat aləmi, torpaqəmələgətirən süxurlar, relyef və  ərazinin yaşı (zaman) amilinin sıx qarşılıqlı  təsiri 
nəticəsində formalaşır. Torpaqəmələgətirən hər bir amilin öyrənilməsi onun müəyyən parametrlər üzrə 
səciyyəsini və torpaqəmələgəlmədə rolunun qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur. 
Müasir torpaqşünaslıqda yuxarıda göstərilən amillərlə yanaşı, insanın təsərrüfat fəaliyyəti də 
torpaqəmələgəlməyə və torpaq örtüyünə bilavasitə və dolayısı ilə təsir göstərən amillərə əlavə edilir.