Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva
Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
99 ümumişlək sözün ilkin mənası termində də qorunub saxlanılmışdır. İlkin məna ilə birgə ümumişlək sözlərin terminləşməsi prosesi, əslində, həmin sözlərin hələ də tam terminləşməməsi prosesidir. Buna görə də onlar termindən daha çox terminoid anlayışına uyğun gəlirlər. Çünki terminoidlər hələ tam definitiv mənaya malik olmayan tam formalaşmamış, kifayət qədər aydın sərhədləri olmayan anlayışları adlandırmaq üçün istifadə olunur. Bu tip sözlər məna dəqiqliyinə malik deyillər və konteksdən asılıdırlar. Bu qrup sözlərdə çoxmənalılıq və ya hansısa məna çalarına rast gəlmək mümkündür. İlk dəfə terminoid haqda yazan A.D.Xayutin qeyd edir ki, termin terminoiddən heç nə ilə fərqlənmir. Yeganə fərq məna və anlayış əlaqələrinin zəifliyidir ki, bu da onun termin kimi daha az işlək olması ilə əlaqədardır [132,s.18]. S.D.Şelov və L.M.Alekseyev terminoidləri xüsusi mənalı, amma termin səviyyəsinə yüksələ bilməyən söz adlandırırlar [134,s.25]. S.V.Qrinev terminoidləri tam formalaşmamış anlayışları ad- landıran leksik vahid kimi izah edir [109,s.15]. V.A.Tatarinovun fikrincə isə terminoid dəqiq olmayan statusa malik xüsusi leksik vahidlərin adıdır [130,s.23]. A.D.Xayutin isə terminoid anlayışı haqda yazır: hələ termin kimi tam formalaşmayan, terminin bütün spesifik cəhətlərini özündə birləşdirməyən sözlər terminoidlərdirlər [132,s.86]. Terminologiyanın inkişafında terminin xüsusi mənalı söz kimi formalaşmasının ilkin mərhələlərindən hesab olunan terminoid anlayışı hər hansı məna çalarına malik deyildir, ancaq buna baxmayaraq onlar nə bədii dildə istifadə olunurlar, nə də tam Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________ 100 olaraq terminoloji leksikada sabitləşiblər. Terminoidlər keçid mövqeyində dayanırlar. Fikirimizcə, terminoid xüsusi mənalı sözdür və eyni zamanda terminoid termindir, çünki bir çox hallarda işlənmə məqamına görə onlar definitiv funksiya qazanaraq terminə çevrilirlər. Həqiqətən də ilkin mənasını özündə saxlayaraq terminləşən ümumişlək sözlərdə məna fərqləri nəzərə çarpmır. Həmçinin bir çox məqamlarda onların ümumişlək mənası terminoloji mənasından daha işlək və aktivdir. Terminoidlər terminoloji leksikanın inkişafında sözün termin kimi formalaşmasında ilkin mərhələnin göstəricisidir. Müəyyən sahələrə aid olan anlayışları ifadə edən, məna və anlayış əlaqələri sabitləşən, mütəmadi olaraq işlək olan terminoidlər müəyyən vaxt keçdikdən sonra terminə çevrilirlər. Məhz bu zaman onlar hər hansı konteksdən asılı olmur və xüsusi definitiv məna qazanmış olurlar. Məsələn, çıxarılma sözü ümumişlək söz kimi “bir şeyi bir yerdən kənar etmək, xaric etmək”, “bir şeyin içərisində olan başqa bir şeyi oradan götürmək”, “işdən, vəzifədən, məktəbdən xaric etmə” deməkdir, amma hüquq sahəsində terminləşdikdə çıxarılma sözü “əcnəbi və ya vətəndaşlığı olmayan şəxsə onun ölkəni tərk etməli olduğu haqda verilən qərar” anlamını verir [152,s.473], [181,s.20]. Göründüyü kimi, çıxarılma sözünün termin kimi qəbul olunması üçün ilk növbədə onun müəyyən elmi sahəyə aid olması və burada hər hansı anlayışı ifadə etməsi vacibdir. Çünki termin müəyyən sahənin terminologiyasında mövcud olur. Terminologiyadan kənarda həmin termin mövcud deyil. Termini təyin edən ünsür onun de- |