Adabiyotshunoslik asoslar

 
NAZORAT SAVOLLARI: 
1. Badiiy asar mavzui xaqida ma’lumot bering? 
2. G`oya nima? 
3. Ob’ektiv va sub’ektiv g`oyaning farqi nimada? 

---

4. Mavzu va g`oya birligi.
5. Haqiqiy g`oya nima? 
6. Soxta g`oya. 
7. Mavzuni milliy adabiyot namunalari asosida tahlil qiling. 
8. Asosiy va yordamchi mavzular. 
9. Mavzular doirasi. 
10. Ushbu muammoga turli davrlardagi munosabat qanday bo`lgan? 
TAYANCH IBORALAR: 
1. Badiy asar mavzui. 2. Badiiy asar g`oyasi. 3. Ob’ektiv g`oya. 4.Sub’ektiv g`oya. 5. 
Asosiy va yordamchi mavzu. 
ADABIYOTLAR: 
1. I.Sultonov. Adabiyot nazariyasi. T.,1980. 
2. T.Boboev. Adabiyotshunoslikka kirish. T., 1980. 
3. N.SHukurov va b. Adabiyotshunoslikka kirish. T., 1980. 
4. E.Xudoyberdiev. Adabiyotshunoslikka kirish. T., 1995. 
5. S.Ochil, A.Rahim. Zamin va zamon sadolari T., 1985. 
BADIIY ASAR TILI 
R e J A: 
1. Til - adabiyotning birinchi elementi. 
2. Badiiy tilning o`ziga xos xususiyatlari. 
3. Tilning obraz yaratish resurslari. 
Badiiy adabiyot so`z san’atidir. So`z adabiyotning obraz yaratish qurolidir. 
M.Gorpkiy shu haqda gapirib, «Adabiyotning birinchi elementi til. Til adabiyotning 
asosiy qurolidir. Hayot hodisalari, faktlari bilan birga uning materialidir» - degan edi. 
Umumxalq tili quyidagi ko`rinishlarga ega bo`ladi: 
- jonli til; - adabiy til; - badiiy til. 
Badiiy til umumxalq tilining barcha ko`rinishlariga suyanadi. Badiiy til 
silliqlangan va jilolangan, san’atkorning o`ziga xos uslubidan iborat bo`ladi. Badiiy 
adabiyotda umumxalq tili qayta ishlanib sayqallanadi. Yirik san’atkorlar asarlarida 
xalq tilining eng yaxshi fazilatlari yorqin ifodasini topadi, ular til taraqqiyotining 
asosiy xususiyatlarini belgilab beradilar. Badiiy til milliy til taraqqiyotiga katta ta’sir 
ko`rsatadi. Badiiy til adabiy til taraqqiyotining barcha bosqichlarida ham o`zining 
ahamiyatini saqlab qoladi. Bunga ko`pincha badiiy adabiyotning ommaviy xarakteri 
sabab bo`ladi. 
Badiiy til o`z imkoniyatlarining kengligi bilan ajralib turadi. Muhit va 
predmetlarni yorqin ifodasini topadi, ular til tarqqiyoti-ning asosiy xususiyatlarini 
belgilab beradilar. Badiiy til milliy til taraqqiyotiga ham katta ta’sir ko`rsatadi. 
Badiiy til adabiy til taraqqiyotining barcha bosqichlarida ham o`zining ahamiyatini 
saqlab qoladi. Bunga ko`pincha badiiy adabiyotning ommaviy xarakteri sabab 
bo`ladi. 
Badiiy til o`z imkoniyatlarining kengligi bilan ajralib turadi. Muhit va 
predmetlarni yorqin va sezilarli qilib tasvirlashda so`zdan kuchliroq vosita yo`qdir.
Masalan, Yarim kecha o`tiradi u. 
Bir xitoyi kosada lim suv. 

---

YOnib titrar bir oltin Shamdon. 
Tokchalarga kitob qalangan. 
Gilamlarning qon gullarini 
YOndiradi bu Shamning nuri. 
Jihozlarda tartib va ma’no, 
Ingichka zavq ohangga imo ... 
Qari shoir fikri toShadi. 
U enkaygan, tinmay yozadi. 
«Qirt-qirt» etib savig`iya qalam. 
Sukunatni buzadi har dam. 
Oybek. «Navoiy» romanidan 
yoki 
Men sizni sevardim, sevgim ehtimol, 
Yuragimda so`nmagan hali. 
Bu sevgim sizga hech kelmasin malol, 
Istamayman xafa qilgali. 
Goho cho`chibroq, goho rashk bilan men 
Sevar edim cheksiz, umidsiz. 
Kim, kim sevsa ham men kabi sevsin 
CHin yurakdan, samimiy cheksiz. 
P u sh k i n 
Badiiy til o`zining bir qator xususiyatlari bilan xarakterlanadi: 
1. O b r a z l i l i g i. Badiiy til vositasida san’atkor obraz yaratadi, jonli 
manzaralar chizadi, qahramonlar qiyofasi, ularning ichki dunyosi, undagi nozik 
tebranishlarni ochadi, qahramonlar yaShagan ijtimoiy muhitni ko`rsatadi. SHunday 
qilib, badiiy til hayotning barcha tomonlarini butun to`laligi, murakkabligi, aniqligi 
bilan aks ettiradi. Badiiy til faqat obrazli iboralar, maqol va matallar singari 
vositalargina emas, badiiy obraz yaratish uchun ishlatiladigan barcha vositalarni o`z 
ichiga oladi. So`z vositasida obraz yaratish vositalarini ishlatish yo`li bilan 
(metaforik) hamda badiiy tasvir vositalari ishlatmasdan, tasviriy yo`l bilan ham 
amalga oshirilishi (avtologik) mumkin. San’atkor til boyliklari va imkoniyatlari 
yordamida turli, jonli, obrazli vositalar yaratib, bo`yoqdor va jonli qiladi. 
- metaforik (ta’rif); - avtologik (mulohaza). 
Avtologik: Nemisning o`ligini 
Bosib o`tib boradi. 
Nayzaga qalpog`ini 
Osib o`tib boradi. 
Metaforik: Loylanib oqqan daryo 
Onaning ko`z yoshiday. 
Boshin egib daraxtlar 
Turar g`amgin boshiday.
H.Olimjon 

---

2. E s t e t i k l i g i. Badiiy til emotsional tildir. To`g`ri, tilning estetik, hissiy, 
ekspressiv xususiyatlari ma’lum darajada boshqa uslublarga xosdir. Biroq bu 
xususiyat badiiy tilda to`laroq namoyon bo`ladi. San’atkor til vositalsida ma’noni 
kuchaytiradi va chuqurlashtiradi. Bunda u tilning fonetik, morfologik, stilistik va 
leksik vositalaridan ham foydalanadi. San’atkor qo`lida tovushlar ham obraz yaratish 
vositasiga aylanadi. 
3. K o n k r e t l i g i ( aniqligi va tiniqligi). Badiiy til o`zining konkretligi bilan ham 
ajralib turadi. San’atkor ishlatgan so`z ko`zda tutgan ma’noni aniq ifoda etishi kerak. 
Badiiy matndagi so`zning ko`p ma’noliligi obraz mohiyatini ochishga putur etkazadi. 
Badiiy tilda har bir so`z aniq ma’noli, konkret harakat-holatni ifoda etishi, muayyan 
g`oyaviy-badiiy funktsiyani bajarishi kerak. 
4. Grammatik qoidalardan chekinish. Badiiy tilda grammatik qoidalardan 
chekinishga ham yo`l qo`yilishi mumkin. Ayniqsa, she’riyatda so`zlarning talaffuz 
etilishi, bo`g`inlar, gap qurilishi o`ziga xos bo`lib, alohida badiiy-estetik ahamiyat 
kasb etadi. Ayrim hollarda grammatik, stilistik xatoliklar ham obraz yaratish 
vositasiga aylanadi. 
5. I n d i v i d u a l l i g i (o`ziga xosligi). Har bir san’atkor tili o`zining individualligi 
bilan ham farq qiladi. Badiiy asar tilida muallif Shaxsi kuchli namoyon bo`ladi. Har 
bir muallif tomonidan til vositalari, ularni qo`llash usullari ham o`ziga xos bo`ladi. 
Bunda muallifning dunyoqarashi, asarining mavzusi, janri, uslubi, san’atkorning 
eruditsiyasi, tarbiya va bilim darajasi katta ahamiyatga molikdir. Har bir san’atkor tili 
ham xalq tilining an’analariga bo`ysunadi. Biroq har bir san’atkor xalq tiliga o`ziga 
xos mahorat bilan yondaShadi, uni rivojlantiradi. Daho san’atkorlar til taraqqiyotiga 
katta ta’sir ko`rsatadilar. SHuning uchun ham til tarixini yirik yozuvchilarsiz, 
ularning ijodisiz tasavvur etib bo`lmaydi. 
6. Ko`pqatlamliligi. Badiiy til ko`pqatlamli bo`ladi. Unda umumxalq tilining qariyb 
barcha ko`rinishlari ishtirok etadi. Bundan tashqari, muallif tili bilan personajlar tili 
ham bir-biridan muayyan jihatlari bilan farq qilib turadi. Badiiy asarda ishtirok 
etuvchi turli tabaqalarga, ijtimoiy toifa hamda guruhlarga ega bo`lgan Shaxslar ham 
o`z til xususiyatlari bilan bir-biridan farq qilib turadilar. Personajlar o`zining yoshi, 
saviyasi jihatidan bir-biridan farq qilib turadi, bu esa ularning tilida, nutqida o`z 
aksini topadi. Masalan, A.Qodiriyning «O`tkan kunlar» romanida davlat arboblari, 
savdogarlar, sarbozlar (askarlar), qullar, kosiblar, sarkardalar, jinoyatchi unsurlar, 
devona hamda jinnilar ishtirok etadilar. 
Bulardan tashqari, bir vaqtning o`zida bir necha qavatli nutq Shakllari ham 
badiiy asarlarda uchrashi mumkin. O.YOqubovning «Oqqushlar, oppoq qushlar», 
«Ko`hna dunyo» romanlarida ikki, uch qavatli nutq Shakllarini ko`ramiz. 
Muallif tili yoki muallif nutqi asli har bir san’atkorning voqelikni badiiy 
ifodalash uslubidir. Muallif tili voqea, holat va qahramonlarni ta’rif va tavsif qilishda, 
lirik chekinishlarda ko`rinadi. Muallif tili, muallif nutqi qahramon-personajlar 
nutqidan farq qiladi. 
Muallif nutqi dastavval axborot beradi. Muallif nutqi personajlarning ishlari va 
holatlari, voqealar haqida axborot beribgina qolmasdan, ularga noma’lum bo`lgan 
juda ko`p holat va hodisalar haqida ham xabar beradi. Masalan, Homidning Otabekka 

---

qarshi ishlari, ya’ni Otabek nomidan taloq xati yozganligini Otabek va Kumush 
bilmaydi. Lekin muallif xabarlari orqali kitobxon biladi. 
Muallif nutqi orqali personajlarning o`zlari his etmaydigan holatlarni ham bilib 
olamiz. Ba’zan muallif nutqi personaj nutqi bilan qo`shilib ketadi. Natijada ikki 
ovozli nutq hosil bo`ladi. 
Personaj nutqi: kishilarning o`zaro suhbatlarida, yolg`izlikdagi o`y-xayollarida, 
maktublarida yuzaga chiqadi. 
Asar tilining xalqchilligi yozuvchining xalqchilligini ko`rsatadi. San’atkor xalq 
tilining ifodali, estetik ziddiyatlarinigina emas, uning grammatik va stilistik 
xususiyatlarini ham namoyish qiladi. Badiiy til imkoniyatlari faqat xalq nutqida 
yangi, teSha tegmagan so`zlarni topib ishlatishgina emas, adabiy tilda ishlatiladigan 
so`zlarning ma’no ottenkalarida yuz bergan o`zgarishlarni ham payqash va ulardan 
foydalana olishdir. Ba’zi so`zlar shu qadar tezlikda yangi qirralar kasb etadiki, ularni 
lug`atlarda aks ettirib ulgurilmaydi. 
Xalq tili o`zining ko`pqirraligi, stilistik, fonetik vositalarga boyligi bilan ajralib 
turadi. YOzuvchi obraz yaratar ekan, ana shu vositalarni ishga soladi. Badiiy asar 
tilida omonim, sinonim va shu kabi leksik unsurlar muhim ahamiyat kasb etadi. 
Maqollar ham obraz yaratishda muhim o`ringa ega. Ulardan muallif nutqida 
ham, personajlar nutqida ham foydalanish mumkin. San’atkor maqol va matallardan 
ularni o`zgartirmasdan, qisman o`zgartirib, butunlay qaytadan ishlash yo`li bilan 
foydalanishi mumkin. Masalan, 
MaShaqqatsiz yorning vasliga etib bo`lmas. G`.G`ulom. 
(Joningni kuydirmasang, jonona qayda). 
Uyimda tinch-omon uxlay olaman, 
Qatorda norim bor, norim bor qator. G`.G`ulom. 
(Qatorda noring bo`lsa, yuking erda qolmaydi). 
Obraz yaratishda xalq nutqida majud bo`lgan tayyor frazeologik iboralar, 
ideomatik birikmalardan ham foydalaniladi. Masalan, 
odamning ko`zi ko`zi uchmoq ko`z ochib ko`rgan 
ishning ko`zi ko`zi yorimoq ko`rarga ko`zi yo`q
tizzaning ko`zi ko`z tutmoq ko`z-quloq bo`lib turmoq
buloqning ko`zi ko`z yummoq ko`zi qiymaydi 
yoki 
«Uning iste’dodiga hamdu sanolar o`qib, cho`ntakni qoqib yuruvchi 
haybarakachilar». (O.YOqubov «Oq qushlar, oppoq qushlar»). 
Omonimlar Shakldosh so`zlar bo`lib, bunday tasvirda muayyan o`rin egallaydi. 
Masalan, «o`t» so`zi quyidagi ma’nolarni ifoda etadi: o`t-olov, o`t-o`simlik, o`t-odam 
a’zosi, o`t-buyruq fe’li. 
Omonimlar vositasida shoir Atoiy ajoyib xushohang qofiyagina emas, 
kutilmagan so`z o`yini ham yaratadi: 
Boqar oxulayn har yon o`Shal ikki qaro ko`zlar, 
Hadangi g`amzasin otmoq uchun go`yo qaro ko`zlar. 
Badiiy tasvirda omonimlar so`z o`yini qilishi, kechinma va manzaralarni 
chuqurlashtirishda muhim ahamiyatga ega bo`ladi: 

---

To qildi yuzung havosi jonim, 
Yuz sori ango havo bo`lubdur. Navoiy. 
Sinonimlar uslubning silliqligini ta’minlaydi, voqea va narsalarning eng nozik 
farqlarini va holatlarini ham ochish imkonini beradi. Ular vositasida san’atkor eng 
nozik ottenkalar, psixologik holatlarni ham yorqin ocha oladi. Masalan, yig`lamoq, 
siqtamoq, ingramoq, hingramoq, singramoq, o`kirmoq, bo`kirmoq, faryod qilmoq va 
hokazo. Bu so`zlar garchi bir ma’noli ifodalasa ham tasvirda ularning biri 
ikkinchisining o`rnini bosa olmaydi. 
Erur bas chu husnu malohat senga, 
Yasanmoq, bezanmoq na hojat senga. Navoiy. 
Antonimlar ma’no jihatdan qarama-qarshi so`zlar bo`lib, ular ham she’riyatda 
g`oyaviy mazmunni ochishda muhim vosita sanaladi. Ular yordamida shoir inson 
qalbi, voqea va hodislarning ichki ziddiyatlarini ochishga eriShadi. Masalan, «Otam 
juda kambag`al, qashshoq edi, ammo cho`pchakka boy edi».
Oybek 
«Bolalik». 
Sendek mega bir yor jafokor topilmas, 
Mendek senga bir zor vafodor topilmas. Bobur. 
Arxaizmlar garchi icte’moldan chiqib ketgan so`zlar bo`lsa-da, badiiy 
adabiyotda ma’lum g`oyaviy-estetik niyatni amalga oshirish, realistik tasvir 
maqsadlarida ishlatiladi. Ayniqsa, tarixiy mavzudagi asarlarda ayrim personajlarning 
nutqini berishda qo`llaniladi. Personajlar tilida arxaizmalarni ishlatish bilan yozuvchi 
tarixiy koloritni berish, qahramonlar nutqi va xarakterini tipiklashtirish hamda 
individuallashtirishida zarur bo`ladi. Masalan, Oybekning «Navoiy» romanida: 
«Mana bu ashqolg`a diqqat eting,- dedi u qog`ozni DarviShali tomon surib,- biz 
me’mori san’atda sohib vukuf emasmiz. Bu sohaning ustod komimo albatta o`z 
so`zini aytar, lekin biz qurgan imorat, taxminan shu Shaklda bo`lishi kerak». 
Arxaizmlar ayniqsa satirik asarlarda, satirik obrazlar yaratishda qo`l keladi. 
Ular vositasida san’atkor eskilik sarqitlari va bu sarqitlarni tashuvchilar ustidan 
kuladi. 
Istorizmlar o`tmish zamonga xos so`zlar bo`lib, u yoki bu narsa va 
predmetning, tushunchaning yo`qolib ketishi bilan iste’moldan chiqib, unutilib 
ketgan so`zlardir. Masalan, «Toshkentning chuqurqishloq degan erida ochilgan va 
hamiSha rustamnamo (Rustam kabi salobatli) kishilar bilan ayqirib yotgan 
bo`zaxonalar ham yo`q emasdi» (A.Qodiriy «O`tkan kunlar»). 
Bu o`rinda faqat so`zlargina emas, gap qurilishi ham arxaikdir. Arxaizmlar 
tasvir imkoniyatlarini kengaytiradi, qahramonlar qiyofasi, nutqini jonli, o`ziga xos va 
ishonarli qiladi. YOzuvchi arxaizmlarni ishlatar ekan, ularga yangidan hayot baxsh 
etadi, til xazinasini boyitadi. Biroq arxaizmlarni ishlatishda me’yordan chiqmaslik 
lozim. Aks holda asarning badiiyligi va haqqoniyligiga putur etadi. 
Dialektizmlar ham obraz yaratishda ma’lum ahamiyatga egadir. Ulardan 
asosan qahramonlar nutqiy tavsifini (xarakteristikasini) yaratishda foydalaniladi. 
Masalan, «Tinch Don» romanida SHoloxov dialektizmlardan o`rni bilan unumli 
foydalanadi. 
YOki: Suruv boqib, ichdik qimiz, 
Kechalari oltin yulduz 

---

So`ylab berdi hikoyalar 
Biz mo`ltoyib tingladimiz.
Varvarizm (lat.- ajnabiy) - boshqa tillardan kirib qolgan so`zlar bo`lib, ulardan 
ham obraz yaratishda foydalanish mumkin. Boshqa tildan kirib, xalq tiliga o`zlashib 
ketgan so`zlar bo`lib, ulardan ham obraz yaratishda foydalanish mumkin. Boshqa 
tildan kirib, xalq tiliga o`zlashib ketgan so`zlar varvarizm sanaladi. Varvarizmlardan 
yozuvchi personaj nutqini berishda, ayniqsa, xorij oldida sajda qilishni ko`rsatish 
mumkin. Muallif nutqida esa o`z ona tilida so`z turib, uning chet tilidan olingan 
ekvivalentini ishlatish tilni bulg`aydi. Personaj nutqida esa u obraz xarakterini 
ifodalaydi. Masalan, L.Tolstoyning «Urush va tinchlik» romanining bosh sahifalarida 
qahramonlarning frantsuzcha so`zlashishlarini beradi. 
Jargonizm (fr. - sodda, buzilgan til) - ma’lum ijtimoiy tabaqa yoki guruh tilida 
ishlatiladigan Shartli so`z va iboralardir. Qimorbozlar, o`g`rilar, otarchilar, 
savdogarlarning o`z jargonlari bo`ladi. Ular o`z fikrlarini boshqalardan sir tutish 
uchun jargon so`zlarni o`ylab topib yoki so`zlarni ko`chma ma’noda qo`llaShadi. 
Badiiy adabiyotda ayniqsa, personajlar tilida nutqni individuallashtirish uchun jargon 
unsurlaridan foydalaniladi. Masalan, «Birinchi yigit esa mushukdan qo`rqqan 
sichqondek atrofga olazarak bo`lib oldi-da, menga engashib shipshidi: 
- Bilasizmi, bizning kolxozda... 
U gapning oxirini ayta olmadi. SHerigi to`satdan: «Xit»... rais... qoch... dedi va 
sakrab o`rnidan turib, choyxona orqasiga o`zini urdi. 
SHotursun G`ulomov. «Jon kuydir».
Vulpgarizmlar (lat.- dag`al) - adabiy tilda ishlatilmaydigan dag`al, qo`pol va 
aynima so`zlar, qarg`ish va haqoratlar, noto`g`ri jumlalardir. Badiiy asarlarda ulardan 
personaj 
qiyofasini 
ko`rsatishda, 
ularning 
madaniyatsizligini 
ta’kidlashda 
foydalaniladi. Ayrim hollarda vulpgarizmlar muallif nutqida ham uchrashi mumkin. 
Masalan, «Qo`lini qumga yuvib, ko`ziga surtar guvalak».
M a x m 
u r. 
YOki Ket, yo`qol, mal’un, kasofat 
Ket jahannam qa’riga. Uyg`un. 
Noto`g`ri, dag`al tuzilgan jumlalar ham vulpgarizm deyiladi. Vulpgarizmlarni 
ishlatish doirasi juda cheklangan. 
Neologizmlar - sanoat, qishloq xo`jaligi, texnika, fan va madaniyatda yuz 
bergan o`zgarishlar, taraqqiyot natijasida paydo bo`lgan so`zlar bo`lib, ular ham 
badiiy asarlardan o`ziga yaraSha joy oladi. Jamiyat hayotida yuz bergan o`zgarishlar 
tilimizga ham yangi so`zlarni olib keladi. Bunday orzular o`zbek adabiyotida ham 
o`zining munosib o`rnini oladi va voqelikni haqqoniy tasvirlash vositasi bo`ladi. 
Neologizm tilning lug`at fondini boyitadi, yozuvchi lug`atini ham boyitadi. 
Bundan tashqari, har bir yirik san’atkor ham yangi-yangi so`zlar yaratib, tilning 
boyligiga hissa qo`Shadi. Masalan, Oybek - bombalamoq, kindor, iztirobbaxsh, 
buyruqdor kabi so`zlarni «Quyosh qoraymas» romanida ishlatadi. 
Professionalizm - muayyan kasb-hunar nutqida uchraydigan, ulargagina xos 
bo`lgan so`zlar bo`lib, bular ham obraz yaratishda muhim ahamiyatga ega bo`ladi. 
Masalan, A.Qodiriyning «O`tkan kunlar» romanidagi usta Olim nutqida quyidagi 

---

bo`zchilik kasbiga oid so`z va iboralarni uchratamiz: yangi nusxa shohi, bir kiyimlik 
shohi, halda do`kon, ustakor, arqoq, gula, tanda, bafanda. 
S.Ahmadning «Jimjitlik» romanidagi chavandoz Eralining nutqida otchilik 
bilan bog`liq atamalar uchraydi: «Jonivorni biyaga qo`ydim. Amirkon lokidek qop-
qora, yaltiroq qulunli bo`ldik. Qulunimiz do`nan bo`ldi, g`unon bo`ldi».