Adabiyotshunoslik asoslar

NAZORAT SAVOLLARI: 
1. Umumxalq tili ko`rinishlari. 
2. Badiiy asar til xususiyatlari. 
3. Badiiy til vositalari. 
4. Adabiy va badiiy til nima? 
5. Tilning obraz yaratish vositalari. 
6. Badiiy asar tili va tilshunoslik. 
7. Muallif nutqi. 
8. Personaj nutqi. 
9. Jargonizm, vulpgarizm, dialektizm. 
10. Polifonik nutq.
TAYANCH IBORALAR: 
1. Badiiy til. 2. Xususiyatlari. 3. Muallif nutqi. 4. Personaj nutqi. 
5. Obraz yaratish vositalari. 
ADABIYOTLAR. 
1. T.Boboev. Adabiyotshunoslikka kirish. T., 1980. 126-143-B. 
2. N.SHukurov va b. Adabiyotshunoslikka kirish.1980. 96-114(117-144)-b. 
3. Hozirgi o`zbek adabiy tili. 
4. P.Qodirov. Xalq tili va realistik proza. T., 1984. 
5. Z.Rahimov. Muallif nutqi va uning ko`rinishlari. Til va adabiyot
ta’limi. 2000 yil, № 3.
BADIIY OBRAZ 
R e J A: 
1. Obraz ta’rifi. 
2. Obraz xususiyatlari. 
3. Badiiy obraz turlari. 
Obraz mazmun va Shaklning, mavzu va g`oyaning birligini o`zida 
mujassamlaydi. Obraz deb muayyan g`oyaviy-estetik vazifa nuqtai nazaridan 
umumlashtirib, 
aniqlashtirib 
tasvirlangan 
insonlar, 
voqea-hodisalar, 
tabiat 
manzaralariga aytiladi. Obraz adabiyot va san’atda badiiy fikrlashning asosiy 
vositasi, g`oyaviy mazmunni ifoda etishning muhim Shaklidir. SHu sababli 
M.Gorpkiy obrazning o`ziga xos xususiyatlari haqida gapirib, «Obraz - fikrni 
o`stirishning tejamli usuli», - degan edi. 
Obraz deganda inson hayotining badiiy manzaralari tushuniladi. Inson 
hayotining badiiy manzaralari esa adabiy asarda quyidagi 4 Shartga asoslanib 
tasvirlanadi: 
- umumlashmalik; 

---

- aniqlik, o`ziga xoslik; 
- badiiy to`qimadan foydalanish; 
- tasvirda ta’sirchanlikka, his-hayajonga intilish. 
Umumlashmalik. Har qanday obraz umumlashma bo`ladi. Asarda tasvirlangan 
birgina narsa va hodisa zaminida minglab o`Shanga o`xShagan narsa va 
hodisalarning xususiyatlari va belgilari jamlangan bo`ladi. Demak, badiiy asarda 
tasvirlangan kishilar hayotdagi odamlarning aynan o`zi emas, balki ulardagi eng 
muhim hislatlarni o`zida mujassamlagan va badiiy bir butunlikka ega bo`lgan 
modelidir. 
Aniqlik. YOzuvchi badiiy obrazning o`ziga xos xususiyatlarini ko`rsatish bilan 
birga uni aniqlashtiradi, obrazga jonlilik, hayotiylik, tabiiylik baxsh etadi. Har bir 
obraz ko`pqirrali, takrorlanmas hislatlar sifatida ko`rsatilmasa, u jonli bo`lmaydi. 
Demak, haqiqiy san’at asaridagi har bir Shaxs - til va shu til bilan birga, tamomila 
aniq Shaxsdir. 
Badiiy to`qima haqida A.Qahhor «Hayot haqiqatidan badiiy to`qimaga» 
maqolasida shunday degan edi: «Agar yozuvchilik turmushdan nusxa ko`chirishdan 
iborat bo`lsa, bundan oson ish bo`lmas edi. Hayotdan aynan ko`chirish kitobdan 
ko`chirishday gap. Kopiya kopiya bo`lib qolaveradi. Bunday narsalardan originallik 
kutish befoyda. Originallik hayot haqiqatini dildan o`tkazish, unga ko`ngildagi 
gaplarni singdirish, tilagini qo`shib ifodalash bilan yuzaga chiqadi. 
Badiiy to`qima yozuvchining hayotdan olgan haqqoniy taassurotlariga 
asoslanishi, uning samimiy his-tuyg`ulari, teran fikrlari bilan yo`g`riladi. 
Ta’sirchanlik. Badiiy obraz kitobxonda, albatta, hissiyot uyg`otishi kerak. 
Hayotdagi xunuklikni aks ettirgan obraz kitobxonda nafrat uyg`otsa, go`zallikni 
ifodalagan obraz zavq uyg`otadi. YOzuvchi badiiy obraz orqali estetik idealni 
tasvirlaydi: ideal ijobiy obrazda bevosita, salbiy obrazda esa bilvosita ifodalanadi. 
YOzuvchi har bir obrazga ehtiros bilan yondashishi va unga faol munosabatda 
bo`lishi kerak. Ta’sirchanlik badiiy obrazning muhim xususiyati hioblanadi. Mana 
shu xususiyatsiz obrazni tasavvur qilib bo`lmaydi. 
Obrazning ijodiy metodga ko`ra turlari. 
Ijodjiy metod taqozosiga ko`ra obrazlar quyidagicha bo`linadi: 
- realistik: Yo`lchi, Xolisxon, SHomurodov. 
- romantik: Danko, Mehinbonu, Demon. 
- hayoliy-fantastik: Ixtiandr. 
- afsonaviy: Go`ro`g`li, Alpomish. 
- ramziy: lochin, tong, kabutar, quyosh, momaqaldiroq. 
- mifologik: Axura Mazda, Axriman, Zahhok. 
- satirik: Inoyat oqsoqol. 
- mubolag`ali: Gobsek, Alpomish. 
- groteskli: Gargantyua, Gulliver, Myunxauzen. 
- majoziy-allegorik: masallar, «Jannatga yo`l», «Qutadg`u bilig». 
Realistik 
obrazlar 
- 
jonli 
odamlarga 
xos 
xususiyatlarni 
o`zida 
mujassamlashtiradi. O`zbek adabiyotining qahramonlari realistik obrazlardir. 

---

Romantik obrazlar - hayotda aynan bo`lmay, orzu qilingan, ko`tarinki ruh bilan 
sug`orilgan obrazlardir. Masalan, «Xamsa» dagi Farhod, SHirin, Mehinbonu, 
Iskandar kabilar shular jumlasidandir. 
Hayoliy-fantastik obrazlar benihoyat bo`rttirilgan, mo`’jizaviy xarakterga ega 
bo`lgan obrazlardir. Hayoliy-fantastik obrazlar ko`proq xalq og`zaki ijodida hamda 
yozma adabiyotning ilmiy-fantastik turida uchraydi. 
Afsonaviy obrazlar esa butunlay hayotiy bo`lmagan, hayoliy obrazlar bo`lib, 
ular bitmas-tuganmas kuch-qudratga ega qilib tasvirlanadi. Masalan, Alpomish, 
Go`ro`g`li. 
Ramziy obrazlar predmetlar, o`simliklar, jonivorlar, ranglar bilan ijtimoiy 
hodisalarni umumlashtirish demakdir. Masalan, A.Muxtorning «CHinor» romanidagi 
chinor, Uyg`unning «Tinchlik kabutari» she’ridagi kabutar obrazlari ramziy obraz 
namunalaridir. Ramziy obrazlarning bir guruhi majoziy-allegorik obrazlar ham 
deyiladi. 
Majoziy-allegorik obrazlarda qushlar, hayvonlar, haSharotlar insonlashtiriladi. 
Masallarning qahramonlari ana shunday obrazlar-dir. 
Mifologik obrazlar tabiat va jamiyat haqidagi mif (asotir) larda yaratiladigan 
obrazlardir. Qadimgi yunon miflaridagi Prometey, Antey, Gerakl, Dedal, Ikar, Afina, 
Afrodita, Erot, arab va O`rta Osiyo miflaridagi Kayumars, Axriman, Mitra kabilar 
mifologik obrazlar jumlasiga kiradi. 
Ma’lumki, adabiy turlar nasriy, lirik va dramatik turlarga bo`linadi. 
Nasriy obraz nasriy asarlarda hikoya, rivoya yo`li bilan yaratiladi. Nasriy 
asrlarning qahramonlari nasriy obraz bo`ladi. 
Lirik obrazlar bu hissiy kechinma obrazi bo`lib, ko`proq lirik she’rlarda 
uchraydi. Lirik she’rlarda kechinmalar vositasida ifodalangan obrazlar lirik obraz 
deyiladi. Lirik asar qahramoni lirik qahramon bo`ladi. Lirik qahramon esa ko`pincha 
shoirning o`zi bo`ladi. 
Dramatik obrazlar drama qahramonlari bo`lib, dramatik asarlarda xarakter aniq 
va keskin qilib yaratiladi. Ular bir-biriga to`qnashtirish yo`li bilan yaratiladi. Fojiaviy 
qismatga ega bo`lgan qahramonlar ham borki, ular fojiaviy, tragik obrazlar deyiladi. 
Asar tarkibidagi tutgan o`rniga qarab yirik hajmli asarlarda va bosh yordamchi 
obrazlar mavjuddir. Asar voqealarining markazida turib, syujetni harakatlantiradigan, 
yozuvchi ifodalamoqchi bo`lgan g`oyani o`zida tashiydigan Shaxs bosh obraz 
deyiladi. Ba’zan bir hil axamiyatga ega bo`lgan ikki yoki undan ortiq obrazlar 
uchraydi. Ular asosiy yoki yondosh obrazlar deb ataladi (Saida va Qalandarov). 
Badiiy asarda kam ishtirok etadigan obrazlar yordamchi obrazlar deyiladi. Masalan, 
Mehri, Umid, Kozimbek, Oyniso, Zulfiqorov obrazlari.
Obraz hayotiy vositagina emas, unga ta’sir etish vositasi hamdir. YOzuvchi 
obrazda turmushning ma’lum tomonlarini tasvirlar ekan, uning pozitsiyasi, narsa va 
hodisalarga munosabati ham namoyon bo`ladi. Masalan: Mirzakarimboyning yuzlari 
xo`rozning tojisiday qip-qizil. Bu personajning boyligini, o`ziga pishshiqligini, 
jonining qadriga etib, o`zini yaxshi parvarish qilishini, shuningdek, muallifning 
qahramoniga achchiq, istehzoli munosabatini bildiradiki, bu obrazga salbiy xususiyat 
beradi. A.Qahhorning «Kampirlar sim qoqdi» hikoyasida qahramon Nazirbuvining 

---

esa yuzi «sho`rvada pishgan olmaday» bo`lib, bu erda endi istehzoli emas, yumoristik 
munosabatini ko`ramiz. 
Odatda adabiyotda yuz olmaga o`xShatiladi. Biroq yoshlikning qizil yuzi 
olmaga o`xShatiladi. A.Qahhor hikoyasida esa qari kampirning yuzlariga nisbatan 
olma tashbehi ishlatilgan. Biroq bu oddiy olma emas, sho`rvada pishgan olma. Bu 
bilan yozuvchi: 1) kampirning yuziga nisbatan olma tashbehini ishlatib kulgu 
qo`zg`otadi; 2) haqqoniy portret yaratadi: uning qariligiga ishora qiladi; 3) munosabat 
bildiradi; kinoyaviy emas, hazil aralash mutoyibali, beg`ubor; 4) uslub ko`rsatkichi: 
yozuvchining yumorga moyilligi. 
Demak, yozuvchi obraz vositasida voqea-xodisalar, kishilar va ularning 
kimligiga munosabat bildiradi, ular ustidan hukm chiqaradi.
Xullas, obrazlilik badiy adabiyotning xususiyatidir. Obrazlik obrazlar 
vositasida fikrlashishdir, borliq xayotni jonli qilib ko`rsatishdir, hayot to`g`risida 
jonli, hissiy - emotsional tasavvur berishdir.
Obrazlilik san’atning xususiyatidir. Badiiy obraz hayotni ifodalash Shakli va 
vositasidir. Obraz hayotning in’ikosidir. Obraz san’atkor nuqtai nazari bilan boyitilib 
ifodalangan hayotdir. Obrazda badiiy adabiyotning ham mazmuni, ham Shakli 
mujassamlanadi. Obraz borliqni bilish vositasidir. Adabiyot hayotni obraz orqali aks 
ettiradi va shu orqali biladi.
Keng ma’noda obrazga badiiy asarlarda tasvirlangan barcha iboralar, voqea-
hodisalar, narsa va predmetlar, parranda va hayvonlar, o`simlik va tabiat manzaralari, 
shu bilan birgalikda, inson xarakterlari kiradi. Tor ma’noda esa obraz deganda biz 
badiiy asarlardagi odamlarni, inson xarakterlarining tushunamiz, xolos. 
Obraz turlari:
- inson obrazi; 
- jonzotlar obrazi; 
- narsa va predmetlar obrazi; 
- tabiat obrazi; 
- so`z obrazi yoki obrazli so`zlar.