13
II. Metodik qism
2.1 Sellyuloza olish
Xozirgi paytda sanoatda sellyuloza olishning keng tarqalgan 2 ta usuli
mavjud:
1.Sulfat usuli;
2.Sulfid usuli
Ko’p vaqt sulfat usulini ishqorli usul deyilgan sulfid
usulini esa kislatali
usul deyilgan. Yuqori sifatli sellyuloza ajratib olish uchun daraxtni kesgandan
keyin po’stlog’idan ajratadilar va uni 2 metr uzunlikda qirqib 2 yilgacha
saqlaydilar.
Undan keyin uni alohida mashinalarda qirqib, parchalab uzunligi 5-7sm
sellyuloza ajratishga tayyorlaydilar. Hajmi 50-100m
3
gacha bo’lgan katta
qozonlarga yog’och
parchalari solinib, kerak bo’lgan reaktivlarni hisoblab solib
5-7 atmosfera bosimida 135-147 C
0
haroratda 6 soatdan 12 soatgacha
pishiradilar. Bu qozonlarni texnikada pishirish qozonlari deyiladi. Natijada
yog’och tarkibida bo’lgan gemi sellyuloza, lignin
va boshqa chiqindilar
ajralib chiqib, ba’zi vaqtda eriydi va qozondan bo’shatilgan paytda
sellyulozani yuvganda ajraladi. Olingan sellyuloza tarkibida 80-90 % sellyuloza
olinib oqartirishga yuboriladi. A - sellyuloza bu 18%li o’yuvchi natriyda uy
sharoitida erimaydigan sellyuloza hisoblanadi. 18%li ishqorda eriydigan
sellyulozani B-sellyuloza deyiladi [8-9]
Sanoatda asosan a – sellyuloza ishlatiladi. Yuqori sifatli
sellyuloza olish uchun
sellyulozani 12% li ishqor bilan uy haroratida yoki 1% li ishqor bilan
qaynatishda ajratib olinadi. Bu usulni sifatini yaxshilash deyiladi.
Bunday sellyuloza tarkibida 92-97% gacha sellyuloza bo’ladi. Sellyuloza ishlab
chiqarishda juda ko’p chiqindilar ajratiladi. Bu chiqindilar gidrolizlash
natijasida texnik etil spirti, mol ovqati olinadi.
Qattiq moddalarni, ligninni
ammiak bilan ishlov berib undan o’g’it tayyorlanadi.
Hozirda O’zbekistonda yog’och va yog’ochdan ishlanadigan maxsulotlar ancha
kam. Shuning uchun tez o’sadigan va ko’p yog’och beradigan daraxtlar
14
ekish mavsumi boshlandi. 1994 - yildan boshlab O’zbekiston davlatining qarori
asosida ko’p joylarda o’sadigan daraxtlar qalamchalari
va har - xil daraxtlar
ekish rivojlanib ketdi. Bu daraxtlardan 15 – 20 yildan keyin yog’och olinadi.
Shungacha bo’lgan davr ichida qog’oz ishlab chiqarish va yog’och
maxsulotlari ishlab chiqarish asosan Rossiya bilan bog’liq bo’lib turadi.
Hozirda olimlar tomonidan sun’iy tolalar, pul va qimmatli qog’ozlar ishlab
chiqarish uchun paxta chiqindilaridan foydalanmoqdalar.
O’zbekistonda plyonka ostida paxta ekish rivojlanishi sababli paxta urug’ini
tozalash, ya’ni paxta urug’i ustidagi tuklarini ajratib olishning bir necha
usullari ishlab chiqilgan. Paxta urug’ining tuksizlantirishning asosiy sababi,
plyonka tagida ekiladigan urug’ silliq bo’lib, har bir joyda bir xil miqdorda
bo’lishi shart. Paxta urug’ini tuksizlantirilganda tuksizlanadigan urug’
og’irligidan 10-15 % momiq ajraladi. Bu momiq tarkibida 75-90 % gacha
sellyuloza bo’lib, 10-25 % har – xil chiqindilar va asosan urug’ ustidan ajralib
chiqqan va momiqda yopishgan po’stloqlar va urug’ chiqindilar mavjud.
Momiqdan paxta sellyulozasi olish texnologiyasi O’zbekiston – Germaniya
hamkorligida ishlab chiqilgan. Xozirgi paytda Farg’ona shaxrining “ Furan
birikmalari “ zavodida paxta sellyulozasi ishlab chiqarilmoqda.
Bu sellyuloza qimmatli qog’ozlar ishlab chiqarish uchun Toshkent
fabrikalarida, atsetat tolalari olish uchun Farg’ona zavodlarida ishlatilmoqda.
O’zbekistonda ishlab chiqarilgan paxta sellyulozasi
Germaniyaga eksport
qilinmoqda.
Qog’oz ishlab chiqarish uchun sellyuloza maydalanadi. Mitsella olinadi va
yupqa shaklda maxsus setkali yuzada tekis joylashtiriladi. Valslar orasida
siqib quritishga yuboriladi.
Dostları ilə paylaş: