O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Fanlar sistemasi. Tilshunoslikning fanlar sistemasidagi o„rni
Yüklə 1,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.Fanlar sistemasi. Tilshunoslikning fanlar sistemasidagi o„rni.
Sistema nima? Bu savolga hozirga qadar turlicha javoblar beriladi. Sistema nima ekanligiga javob berishdan oldin buning qanday muhim belgilardan iborat ekanligiga e‘tibor bermoq lozim. Avvalo, har qanday sistema ichki bo‗linuvchanlik xususiyatiga ega. Demak, sistema muayyan ichki tuzilishga ega bo‗lib, ikki va undan ortiq qismlarning o‗zaro munosabatidan tashkil topali. Masalan, bir tup daraxtni olsak, bu daraxt sistema sifatida ichki tuzilish birliklarining o‗zaro munosabatidan iborat. Uning ichki tuzilish birliklari ildiz, tana va shox hamda ularning munosabatidan tashkil topgan. Sistemaning ikkinchi jihati shundan iboratki sistemani tashkil 13 etgan uzvlar o‗zaro shartlangan, bir-birini taqozo etuvchi ko‗p pog‗onali munosabatda bo‗ladi. Masalan, ildizsiz tananing, tanasiz shoxning bo‗lishi mumkin emas. Ularning har qaysisi bir-birini taqozo etadi, bir- biri bilan shartlangan. Sistemaning uchinchi jihati shundaki, har qanday sistema ichki bo‗linuvchanlik xususiyatiga ega bo‗lganligi tufayli, sistemani tashkil etgan qismlar bilan sistema o‗rtasida ham munosabat bo‗ladi. Bu munosabatni olimlar ―...dan tashkil topadi‖, ―...ning tarkibiga kiradi‖ ifodasi bilan ko‗rsatadi 6 , boshqacha aytganda, u butun va bo‗lak, tur va jins munosabatini o‗z ichiga oladi. Masalan, daraxt va uning ildizi, tanasi, shoxi, barglari o‗rtasida butun va bo‗lak munosabati bo‗lsa, daraxt bilan olma, o‗rik, shaftoli o‗rtasida tur va jins munosabati mavjud. Sistemaning to‗rtinchi jihati uning ichki tuzilishining pog‗onaviyligidir. Ya‘ni butun va bo‗laklik, tur va jinslik munosabati nisbiy xarakterga ega. Ma‘lum jinslarga nisbatan tur, bo‗laklarga nisbatan butun bo‗lgan qism boshqa butun yoki tur tarkibiga kirib bo‗lak yoki jins bo‗lishi mumkin. Masalan, olma bir necha navlarning umumlashmasi sifatida navlarga nisbatan tur, har qaysi nav esa jins bo‗lib kelsa, daraxtga nisbatan olma jins rolini o‗ynaydi. Sistemaning beshinchi jihati substansionalligidir. Ya‘ni substansiya va uni bevosita kuzatishda tazohirlar orqali voqelanishi, umumiylik-xususiylik, mohiyat-hodisa, imkoniyat-voqelik dialektikasining o‗zida namoyon qilishidir. Shunday qilib, bir-birini taqozo etuvchi ikki va undan ortiq unsurlarning o‗zaro shartlangan munosabatidan tashkil topgan butunlik sistema sanaladi. Bu jihatdan fan ham sistemadir. Chunki u ham ichki bo‗linuvchanlik xususiyatiga ega. Shu bilan fanni tashkil etgan har bir uzv o‗zaro shartlangan munosabatda. Bir fan turining mavjud bo‗lishi ikkinchi fanning bo‗lishini taqozo etadi. Masalan, geometriya arifmetika bilan uzviy aloqada. Geometriya va arifmetikasiz astronomiyaning bo‗lishi mumkin emas va h.k. Fan sistema (butunlik) sifatida ichki bo‗linish xususiyatiga, ya‘ni ichki tuzilishga ega. Uning ichki tuzilishi pog‗onalidir. Fan avvalo, yo‗nalishlarga, yo‗nalish tarmoqlarga, tarmoqlar yana kichik ixtisosliklarga bo‗linadi. Bu bo‗linishning har biri 6 Nurmonov A., Usmonova H., Boboxonova D. Tilni system sifatida o‗rganish. – Namangan, 2011.–Б.9. 14 bir pog‗onani hosil qilib, keyingi bo‗linishlar uchun kichik sistema vazifasini o‗taydi. Masalan, fan, avvalo, tabiiy fanlar, ijtimoiy-gumanitar fanlar, texnika fanlari kabi yo‗nalishlarga bo‗linadi. Tabiiy fanlar fanlar sistemasida o‗zaro munosabatda bo‗lgan bir necha bo‗laklarning bittasi sifatida sistema elementi sanalsa, keyingi bosqichida, tabiiy fanlarning o‗zi fizika, matematika, kimyo, biologiya, mexanika, texnika kabi fan tarmoqlarni o‗z ichiga olib, bu fanlar uchun sistema rolini o‗taydi. Fizika va matematika ham yana ichki bo‗linishga ega. Masalan, matematika: matematik tahlil, geometriya, ehtimollar nazariyasi, algebra va sonlar nazariyasi kabi ixtisosliklarga bo‗linadi. Har bir bo‗linishda bo‗linuvchi sistema bo‗lsa, bo‗linma uning a‘zosi vazifasini bajaradi. Sistema tarkibidagi har bir a‘zo shu sistema doirasida o‗zaro shartlangan, bir- birini taqozo etuvchi munosabatda bo‗ladi. Masalan, matematika tarkibiga kiruvchi barcha ixtisosliklar o‗zaro ana shunday munosabatdadir. Fanlar sistemasida ma‘lum fan tarmog‗i bilan munosabatda bo‗lmagan biror bir tarmoq mavjud emas. Bir obyekt hozirgi kunda bir necha fanlarning oralig‗ida o‗rganlilishi lozim bo‗ladi. Demak, ma‘lum bir fan boshqa tutash fanlarsiz to‗laqonli muvaffaqiyatga erisha olmaydi. Shu bois, hozirgi kunda barcha fanlarda sistemaviy tadqiqotlarga katta e‘tibor berilayotgan va buning natijasida jiddiy yutuqlarga erishayotgan bir paytda fanlarning o‗zaro munosabatini o‗rganish muhim ahamiyatga ega. Xo‗sh, tilshunoslikning fanlar sistemasida tutgan o‗rni qanday? Tilshunoslik fanlar sistemasida deyarli barcha fanlar bilan uzviy aloqada. Buning sababi tilshunoslik fanining o‗rganilish obyekti bo‗lgan tilning mohiyati bilan bog‗liqdir. Avvalo, til kishilar o‗rtasidagi eng muhim aloqa vositasi sifatida ijtimoiy xarakterga ega. Demakki, u boshqa ijtimoiy hodisalar bilan uzviy aloqadadir. Masalan, til egasi bo‗lgan xalqning tarixi, madaniyati, ruhiyati va boshqalar. Bu shuni ko‗rsatadiki, o‗zaro munosabatda bo‗lgan barcha ijtimoiy hodisalarni o‗rganuvchi ijtimoiy fanlar ham o‗zaro munosabatdadir. Xususan, tilshunoslik falsafa, tarix, etnografiya, sotsiologiya, psixologiya singari fanlar bilan uzviy aloqada. Shu bilan birga tilshunoslikning tabiiy fanlar bilan aloqasi ham uning fanlar sistemasida boshqa fanlar bilan aloqasining bir qismini o‗z ichiga oladi. 15 Masalan, tilshunoslikning fonetika bo‗limida nutq tovushlarining akustik tomoni fizikaning akustika bo‗limi ma‘umotlari asosida o‗rganliladi. Nutq tovushlarning paydo bo‗lishida ishtirok etadigan nutq organlarining vazifasini fiziologiya materiallarisiz bayon qilish mumkin emas. Yoki nutq patalogiyasi muammolari tibbiyot fani bilan uzviy aloqada hal qilinadi. Tilshunoslikda lisoniy birliklarning boshqa lisoniy birliklar bilan birikish imkoniyatlari va ushbu imkoniyatning yuzaga chiqish masalalari bilan shug‗ullanuvchi valentlik nazariyasining vujudga kelishi bevosita kimyo fanining ta‘siri bilan bog‗liqdir. Keyingi davrlarda avtomatikaning rivojlanishi tilshunoslik faniga ham o‗z ta‘sirini ko‗rsatdi. Tilshunoslikda lingvistik modellashtirish, avtomatik tarjima muammolari paydo bo‗ldi. Ana shunday muammolar tilshunoslik fanining matematika, kibernetika kabi fanlar bilan aloqasini kuchaytirdi. Bu omillarning barchasi tilshunoslikni fanlar sistemasida boshqa fanlar bilan munosabatda o‗rganlishini taqozo etadi. Ana shundagina yosh mutaxassis bu fanning fanlar sistemasida tutgan o‗rnini to‗g‗ri payqay oladi. Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1. Fan nima? Fan va ilmning farqi nimada ko‗rinadi? 2. Misr, Hindiston, Xitoyda fan shakllanishi haqida gapiring. 3. Abu Rayhon Beruniy, Bahouddin Naqshband, Forobiyning ilm haqidagi qarashlarini gapirib bering. 4.Tilshunoslik mustaqil fan sohasi sifatida nechanchi asrda ajralib chiqdi? 5. Tilshunoslikning falsafa, psixologiya, mantiq fanlari bilan uzviy aloqadorligi nimalarda ko‗rinadi? 6.Tilshunoslikning tabiiy fanlar bilan uzviy aloqadorligi nimalarda ko‗rinadi? 7. Hissiy bilim tilshunoslikning qaysi sohalarida qo‗llanilishi mumkin. O‗z fikringizni izohlang. Yüklə 1,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|