Penitensiar sistemdə Vərəmə nəzarət üzrə TƏLİmat

Əlavələr 
Əlavə 1: Tibb heyətinin vərəmə görə öhdəlikləri və standart əməliyyatlar proseduru 
CM-lərin və İT-lərin TSH-lərinin heyətinin öhdəlikləri 

 
Məhbus  müəssisəyə  daxil  olduqdan  sonra  ilk  üç  gün  ərzində  vərəmə  görə 
skrininq keçirmək. 

 
Bütün  müəyyən  edilmiş  simptomları  və  əlamətləri  məhbusun  tibb  kitabçasında 
və xüsusi sorğu anket vərəqəsində qeyd etmək.  

 
Xüsusi kitabda vərəm ehtimal edilən şəxslərin qeydiyyatını aparmaq. 

 
Vərəm ehtimal edilən məhbusu digər məhbuslardan ayırmaq.  

 
Vərəm  ehtimal  edilən  şəxsdən  bəlğəm  toplamaq  və  nümunəni  laboratoriyaya 
göndərmək.  

 
Əldə  edilmiş  skrininq  nəticələrinə  əsasən  və  klinik  vəziyyətinə  görə  zəruri 
hallarda məhbusu İMM-yə göndərmək. 

 
İMM-dən müalicədən sonra qayıtmış bütün məhbusları vərəmə görə hər 6 aydan 
bir  dəfə  müayinə  etmək,  onların  bəlğəmini  toplamaq  və  laboratoriyaya 
müayinəyə göndərmək.  

 
Bütün İİV-ə yoluxmuş şəxsləri hər 6 aydan bir vərəmə görə yoxlamaq. 

 
İzoniazidlə  profilaktika  təyin  edilmiş  İİV-ə  yoluxmuş  şəxslərin  izoniazid 
qəbuluna gündəlik nəzarət etmək. 

 
Vərəmə  görə  kütləvi  müayinələrin müntəzəm  və keyfiyyətli  keçirilməsini təmin 
etmək. 

 
Vərəm  üzrə  səhiyyə marifçiliyi  materiallarının  məhbuslar və  işçi  heyət  arasında 
paylaşdırmaq, müvafiq maarifçilik işi aparmaq. 

 
Aşkar  edilmiş  vərəm  hallarının  epidemioloji  kontaktları  üzərində  müşahidəni 
təmin etmək. 

 
Vərəmə görə risk qrupuna aid şəxslər üzərində müşahidəni təmin etmək. 

 
Fərdi infeksiyaya nəzarət tədbirlərini təmin etmək. 
Müalicə müəssisəsinin tibb heyətinin öhdəlikləri 

 
Məhbus  müəssisəyə  daxil  olduqdan  sonra  ilk  üç  gün  ərzində  vərəmə  görə 
skrininq keçirmək. 

 
Bütün  müəyyən  edilmiş  simptomları  və  əlamətləri  məhbusun  adına  açılmış 
xəstəlik tarixində qeyd etmək.  

 
Vərəm ehtimal edilən şəxslərin qeydiyyatı aparılır. 

 
Vərəm ehtimal edilən məhbusu digər məhbuslardan ayırmaq.  

 
Vərəm  ehtimal  edilən  şəxsdən  bəlğəm  toplamaq  və  laborator  müayinəsini 
aparmaq.  

 
Xüsusi nəqliyyat vasitəsi çağırmaq və vərəm müəyyən edilmiş məhbusu İMM-yə 
göndərmək. 

 
İMM-dən  müalicədən  sonra  köçürülmüş  bütün  məhbusları  vərəmə  görə  hər  3 
aydan  bir  yoxlamaq,  onların  bəlğəmini  toplamaq  və  laborator  müayinəsini 
aparmaq. 

 
Vərəm  üzrə səhiyyə marifçiliyi  materiallarının məhbuslar və işçi heyət  arasında 
paylaşdırmaq, müvafiq maarifçilik işi aparmaq. 

 
Bütün  İİV-ə  yoluxmuş  şəxsləri MM-də saxlandıqları  müddətdə hər 6 aydan bir 
vərəmə görə yoxlamaq. 

 
İzoniazidlə  profilaktika  təyin  edilmiş  İİV-ə  yoluxmuş  şəxslərin  izoniazid 
qəbuluna gündəlik nəzarət etmək. 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
66 
 

 
Aşkar  edilmiş  vərəm  hallarının  epidemioloji  kontaktları  üzərində  müşahidəni 
təmin  etmək,  onların  tibb  kitabçalarında  bu  barədə  müvafiq  qeydiyyat  aparmaq 
və GEM-i məlumatlandırmaq. 

 
Vərəmə görə risk qrupuna aid şəxslər üzərində müşahidəni təmin etmək. 

 
Fərdi infeksiyaya nəzarət tədbirlərini təmin etmək. 
İxtisaslaşdırılmış müalicə müəssisəsinin tibbi heyətin öhdəlikləri 
İMM-nin tibbi heyətin öhdəlikləri əməkdaşların çalışdıqları şöbələrin standart əməliyyat 
prosedurları ilə bağlıdır. tibb heyəti arasında konkret vəzifələrin bölüşdürülməsi səlahiyyəti 
tibb xidmətinin baş həkiminə məxsusdur. 
Qəbul şöbəsi 

 
Qeydiyyat  kitabında  və  elektron  məlumat  bazasında  bütün  daxil  olan 
məhbusların qeydiyyatını aparmaq. 

 
Bütün daxil olan məhbuslara xəstəlik tarixi açmaq və bütün aparılan müayinə və 
analiz nəticələrinin qeydiyyatını aparmaq. 

 
Bütün  daxil  olan  məhbusları  onların  ilkin  bakterioloji  statusuna  görə 
bölüşdürmək və ayrılıqda saxlamaq. 

 
Yaxın 3 gün ərzində üç bəlğəm nümunəsinin toplanmasını təmin etmək. 

 
Daxil  olduqdan  sonra  ilk  3  gün  ərzində  şüa  müayinəsinin  keçirilməsini  təmin 
etmək. 

 
Daxil olduqdan sonra ilk 3 gün ərzində hepatitlərə və İİV-ə (könüllülük əsasda) 
görə analizlər daxil olmaqla qanın kliniki-laborator müayinəsini aparmaq. 

 
Ehtiyac olan digər əlavə üsullarla müayinələri təmin etmək. 

 
Aparılmış  bütün  müayinələrin  nəticələrini  xəstəlik  tarixində  əks  etdirmək  və 
müayinələr başa çatdıqdan sonra ən yaxın müddətdə keçirilən konsiliuma təqdim 
etmək. 

 
Zəruri hallarda və ağır kliniki əlamətlər olduqda xəstənin dərhal intensiv terapiya 
və ya reanimasiya şöbəsinə köçürmək. 

 
Konsiliumun  qərarına  əsasən  xəstəni  1  gün  ərzində  müvafiq  müalicə  şöbəsinə 
köçürmək. 

 
Vərəm  təsdiq  edilməmiş  məhbusların  bütün  müayinə  nəticələrinin  fərdi  tibb 
kitabçalarına daxil etmək və onları cəza çəkdikləri müəssisəyə geri göndərmək. 

 
Simptomatik  və  təxirəsalınmaz  müalicə  aparmaq  üçün  zəruri  dərman  ehtiyatına 
və digər vasitələrə malik olmaq. 

 
Dərman vasitələrinin istifadəsinin və məxaricinin ciddi qeydiyyatını aparmaq. 

 
Yeni  daxil  olanlar  barədə  gündəlik  hesabat  vermək.  Müvafiq  formada  rüblük 
hesabat təqdim etmək. 

 
Infeksiyaya  nəzarət  vasitələrin  (sorucu-çıxarıcı  ventilyasiya,  ultrabənövşəyi 
şüalandırıcılar)  lazımi  qaydada  fəaliyyət  göstərməsinə  və  onlara  standartlara 
uyğun  xidmət  edilməsinə  nəzarət  etmək.  Xüsusi  kitabda  avadanlığın  yararlılığı 
barədə məlumatın qeydiyyatını aparmaq. 

 
Fərdi infeksiyaya nəzarət vasitələrinin tətbiqini təmin etmək. 

 
Şöbədə olan bütün məhbuslar arasında zəruri səhiyyə maarifçiliyi işi aparmaq.  

 
Bütün  tibbi  məlumatın  tələb  olunan  qaydada  doldurulmasını,  saxlanmasını  və 
qeydiyyatını təmin etmək. 
 
 
 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
67 
 
Müalicə şöbələri 

 
Şöbəyə daxil olmuş və köçürülmüş bütün xəstələrin qeydiyyatını aparmaq.  

 
Dinamikanı,  təyinatları,  müayinələri,  yan  təsirləri,  digər  mütəxəssislərin  bütün 
zəruri konsultasiyalarını əks etdirən hər xəstə üçün xəstəlik tarixlərini aparmaq. 

 
Bakterioloji  statusuna  və  dərman  həssaslığı  göstəricilərinə  görə  xəstələrin 
vaxtında bölgüşdürülməsini aparmaq.  

 
Vərəmə  görə  konsiliumun  təyin  etdiyi  müalicənin  bilavasitə  müşahidə  altında 
qəbul olunmasını təmin etmək.   

 
VƏD-lərin YT-lərin monitorinqini və idarəolunmasını təmin etmək.  

 
Simptomatik  və  təxirəsalınmaz  müalicə  aparmaq  üçün  zəruri  dərman  ehtiyatına 
və digər vasitələrə malik olmaq. 

 
Aptekə  hər  gün  VƏD-lə  bağlı  sifariş  vermək  və  istifadə  olunmamış  VƏD-i 
qaytarmaq.  Zəruri  hallarda  YT  aradan  qaldırmaq  və  yanaşı  xəstəliyi  müalicə 
etmək üçün preparatlar sifariş etmək. 

 
Xəstələrin  müalicəyə  sadiqliyini  gücləndirmək  üçün  sövqedici  bağlamaların 
qəbulunu təmin etmək. 

 
Zəruri  hallarda  təyinatlara  korreksiyaların  edilməsi  üçün  xəstələri  konsiliuma 
təqdim etmək. 

 
Müalicənin  başa  çatdırılması  üçün  xəstələri  əldə  edilmiş  müalicə  nəticələri  ilə 
konsiliumun müzakirəsinə təqdim etmək və onları dispanser şöbəsinə köçürmək.  

 
Infeksiyaya  nəzarət  vasitələrin  (sorucu-çıxarıcı  ventilyasiya,  ultrabənövşəyi 
şüalandırıcılar)  lazımi  qaydada  fəaliyyət  göstərməsinə  və  onlara  standartlara 
uyğun  xidmət  edilməsinə  nəzarət  etmək.  Xüsusi  kitabda  avadanlığın  yararlılığı 
barədə məlumatın qeydiyyatını aparmaq. 

 
Fərdi infeksiyaya nəzarət vasitələrinin tətbiqini təmin etmək. 

 
Şöbədə olan bütün məhbuslar arasında zəruri səhiyyə maarifçiliyi işi aparmaq.  

 
Xəstənin  vəziyyətinin  monitorinqi  və  tamdəyərli  müalicə  aparmaq  üçün  zəruri 
hallarda sahə mütəxəssislərinin konsultasiyalarını təmin etmək. 

 
Bütün  tibbi  məlumatın  tələb  olunan  qaydada  doldurulmasını,  saxlanmasını  və 
qeydiyyatını təmin etmək. 

 
Azad  olunduqdan  sonra  müalicənin  aparılmasına  və  təşkil  edilməsinə  məsul 
şəxslərlə əməkdaşlıq etmək. 

 
Yeni  daxil  olanlar  barədə  gündəlik  hesabat  vermək.  Müvafiq  formada  rüblük 
hesabat təqdim etmək. 
Dispanser şöbəsi 

 
Şöbəyə daxil olmuş və köçürülmüş bütün şəxslərin qeydiyyatını aparmaq.  

 
Müalicəni bitirmiş şəxslər üzərində zəruri müşahidəni təmin etmək.  

 
Müalicəni  bitirmiş  məhbusların  konsiliumun  qərarına  əsasən  3  –  6  ay  ərzində 
saxlanmasını təmin etmək. 

 
Müalicəni bitirmiş məhbusları hər 3 aydan bir vərəmə görə yoxlamaq. 

 
Simptomatik  və  təxirəsalınmaz  müalicə  aparmaq  üçün  zəruri  dərman  ehtiyatına 
və digər vasitələrə malik olmaq. 

 
Dərman vasitələrinin istifadəsinin və məxaricinin ciddi qeydiyyatını aparmaq. 

 
Şöbədə olan bütün məhbuslar arasında zəruri səhiyyə maarifçiliyi işi aparmaq.  

 
Xəstənin  vəziyyətinin  monitorinqi  üçün  zəruri  hallarda  sahə  mütəxəssislərinin 
konsultasiyalarını təmin etmək. 

 
Bütün  tibbi  məlumatın  tələb  olunan  qaydada  doldurulmasını,  saxlanmasını  və 
qeydiyyatını təmin etmək. 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
68 
 

 
Yeni daxil olanlar barədə gündəlik hesabat vermək. Müvafiq formada rüblük və 
illik hesabat təqdim etmək. 

 
Şöbədə  saxlanmasının  başa  çatdırılması  üçün  qəbul  edilmiş  müalicə,  həyata 
keçirilmiş  müşahidə  və  müayinə  nəticələrini  konsiliumun  müzakirəsinə  təqdim 
etmək. Konsiliumun qərarına əsasən məhbusu  ya yenidən müalicəyə cəlb etmək 
üçün müalicə şöbəsinə və ya cəza çəkdiyi müəssisəyə göndərilir. 

 
Azad  olunduqdan  sonra  müalicənin  aparılmasına  və  təşkil  edilməsinə  məsul 
şəxslərlə əməkdaşlıq etmək. 

 
İnfeksiyaya nəzarət tədbirlərinin tətbiqini təmin etmək. 
Palliativ qayğı şöbəsi 

 
Şöbəyə daxil olmuş və köçürülmüş bütün şəxslərin qeydiyyatını aparmaq.  

 
Şöbədə olan bütün məhbuslar arasında zəruri səhiyyə maarifçiliyi işi aparmaq.  

 
Konsiliumun qərarına müvafiq olaraq palliativ qayğı tədbirlərini təmin etmək. 

 
Xəstənin  vəziyyətinin  monitorinqi  və  tamdəyərli  müalicə  aparmaq  üçün  zəruri 
hallarda sahə mütəxəssislərinin konsultasiyalarını təmin etmək. 

 
Simptomatik  və  təxirəsalınmaz  müalicə  aparmaq  üçün  zəruri  dərman  ehtiyatına 
və digər vasitələrə malik olmaq. 

 
Dərman vasitələrinin istifadəsinin və məxaricinin ciddi qeydiyyatını aparmaq. 

 
Bütün  tibbi  məlumatın  tələb  olunan  qaydada  doldurulmasını,  saxlanmasını  və 
qeydiyyatını təmin etmək. 

 
Yeni daxil olanlar barədə gündəlik hesabat vermək. Müvafiq formada rüblük və 
illik hesabat təqdim etmək. 

 
Infeksiyaya  nəzarət  vasitələrin  (sorucu-çıxarıcı  ventilyasiya,  ultrabənövşəyi 
şüalandırıcılar)  lazımi  qaydada  fəaliyyət  göstərməsinə  və  onlara  standartlara 
uyğun  xidmət  edilməsinə  nəzarət  etmək.  Xüsusi  kitabda  avadanlığın  yararlılığı 
barədə məlumatın qeydiyyatını aparmaq. 

 
Fərdi infeksiyaya nəzarət vasitələrinin tətbiqini təmin etmək. 

 
Azad  olunduqdan  sonra  müalicənin  aparılmasına  və  təşkil  edilməsinə  məsul 
şəxslərlə əməkdaşlıq etmək. 

 
Həyatın  uzadılmasına  deyil,  onun  keyfiyyətinin  təmin  edilməsinə  çalışmaq 
lazımdır.  Bu  zaman  xəstənin  qidadan  və  /  və  ya  ziyarətçilərdən  imtinası  və  ya 
əksinə olan istəkləri ilə barışmaq lazımdır. Başlıca olaraq gigiyenik tələbatların 
ödənilməsinə yönəlmiş şəfqət qayğısını davam etdirmək zəruridir.  

 
Palliativ  qayğının  təmin  edilməsinin  prinsipləri  həyati  funksiyaların  maksimal 
dərəcədə  əsirgəyici  üsullarla  dəstəklənməsinə,  əsas  xəstəliyi  müşayiət  edən  ağrı 
sindromuna nəzarət olunmasına  əsaslanır.  
Aptek şöbəsi 

 
1-ci  və  2-ci  sıra  VƏD-lərə  İMM-nin  tələbatını  müəyyən  etmək  və  sifarişini 
hazırlamaq. 

 
YT  idarəedilməsi  üçün  İMM-nin  tələbatını  müəyyən  etmək  və  sifarişini 
hazırlamaq. 

 
Mədaxil edilmiş preparatların ciddi qeydiyyatını və saxlancını təmin etmək. 

 
Dərman  preparatlarını  tələb  olunan  temperatur  rejimi  və  rütubət  səviyyəsinə 
müvafiq qaydada saxlamaq. 

 
Bütün şöbələri zəruri preparatlarla fasiləsiz təmin etmək. 

 
Istifadə  edilməmiş  preparatların  qalığını  geri  götürmək  və  müvafiq  qaydada 
mədaxil etmək. 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
69 
 

 
Keyfiyyətə  xarici  nəzarət  üçün  təsadüfi  seçmə  üsulu  ilə  VƏD-ləri  SN  Dərman 
vasitələrin Analitik Ekspertiza Mərkəzinə göndərmək. 

 
Anbarda və şöbələrdə olan bütün dərman vasitələrinin hər ay hesablanmasını və 
inventarizasiyasını aparmaq.  

 
Yararlılıq müddətinə və istifadəsinə müvafiq olaraq mövcud dərman vasitələrinin 
idarəolunmasını təmin etmək.  

 
Dərman  vasitələrinin  və  sövqedici  bağlamaların  saxlanmasına  və  buraxılmasına 
ciddi nəzarəti təmin etmək.  

 
Bütün məlumatların kağız və elektron daşıyıcılarda tələb olunan doldurulmasını, 
saxlanmasını və qeydiyyatını təmin etmək.  

 
Azad  olunduqdan  sonra  müalicənin  aparılmasına  və  təşkil  edilməsinə  məsul 
şəxslərlə əməkdaşlıq etmək. 

 
Müalicə  prosesi  ilə  əlaqədar  bütün  digər  vasitələrin  sifarişini,  qeydiyyatını  və 
bölüşdürülməsini Əlavə 20-ə müvafiq olaraq aparmaq. 
Statistika şöbəsi 

 
Kağız  və  elektron  daşıyıcılarda  olan  və  toplanmış  bütün  mövcud  məlumatların 
qeydiyyatını, uçotunu və saxlancını təmin etmək. 

 
ƏN TBİ-yə təqdim etmək üçün tələb olunan hesabatları vaxtında hazırlamaq 

 
İMM-yə  daxil  olmuş  məhbusların  hərəkətini  və  xəstələrin  şöbələrarası 
köçürülmələrini izləmək. 
 
 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
70 
 
Əlavə 2: Bəlğəm toplanması proseduru  
1.
 
Bəlğəm verəcək şəxslərin siyahısı əvvəlcədən dəqiqləşdirilir.  
2.
 
Bəlğəm  yaşayış  otağında  və  ya  digər  qapalı  binada  /  tikilidə  deyil,  hava  şəraiti 
imkan  verdiyi  halda  açıq  havada,  əks  halda  havası  yaxşı  dəyişdirilən  ayrıca  otaqda 
toplanmalıdır.  
3.
 
Bəlğəm  yığımına  cavabdeh  tibb  personalı  xüsusi  qoruyucu  maska  taxmalıdır,  ya 
bəlğəm  verən  şəxsin  yanında,  ya  da  otağın  şüşəli  qapısının  arxasında  durub  prosesə 
nəzarət  etməlidir.  Hava  axını  tibb  personalından  bəlğəm  verən  şəxsə  tərəf  yönəlməlidir. 
Öskürən şəxsin qarşısında durmaq olmaz. 
4.
 
Kütləvi skrininq zamanı vərəm ehtimal edilən şəxslərdən bir, daxilolma skrininqi 
zamanı və müraciət əsasında vərəm ehtimal edilən şəxslərdən ən azı bir bəlğəm nümunəsi 
götürülür.  
5.
 
Bəlğəm  verməzdən  əvvəl  şəxs  bir  neçə  dəfə  ağzını  su  ilə  yaxalamalıdır  ki,  ağız 
boşluğunda olan qida qırıntıları bəlğəmə qarışmasın.  
6.
 
Tibb  işçisi  bəlğəmin  toplanması  üçün  nəzərdə  tutulmuş  qabı  (konteyneri)  şəxsin 
siyahı  üzrə  adının  nömrəsinə  uyğun  nömrələyir,  bəlğəm  verən  şəxsə  təqdim  edərək,  nə 
edəcəyini ona izah edir. Bəlğəm nümunəsinin nömrəsini konteynerin qapağına deyil, yan 
divarına qeyd etmək lazımdır.  
7.
 
Bəlğəm verən şəxs: 
- Bir neçə dəfə dərindən nəfəs alıb-verərək, sinədən öskürməlidir; 
-  Konteynerin  qapağını  açaraq  öskürək  nəticəsində  sinədən  gələrək  ağıza  toplanmış 
bəlğəmi oraya tüpürməlidir və qapağını kip bağlamalıdır. 
8.
 
Tibb  işçisi  əmin  olmalıdır  ki,  vərəm  ehtimal  edilən  şəxs  konteynerə  ağız  suyu 
(tüpürcək) deyil, məhz bəlğəm toplayıb.  
9.
 
Əgər şəxs bəlğəm ifraz etməkdə çətinlik çəkirsə, bunları etmək lazımdır:  
-  Bir  neçə  dəfə  çömbəlib-qalxmalı  və  ya  qollarını  yanlara  və  yuxarıya  hərəkət 
etdirməklə dərindən nəfəs alıb-verməyə nail olmalıdır; 
- Sinədən və ya kürəkdən döş qəfəsini yüngül döyəcləməlidir; 
- Şəxs siqaret çəkəndirsə, siqaret alışdıraraq bir neçə qullab tüstüsünü qəbul edə bilər; 
-  Bir  stəkan  qaynar  suya  bir  çay  qaşığı  çay  sodası  və  ya  xörək  duzu  qarışdıraraq, 
buxarı ilə nəfəs almaq (inhalyasiya etmək) olar.  
Çalışmaq  lazımdır  ki,  toplanmış  bəlğəm  nümunələri  həmin  gün  laboratoriyaya 
çatdırılsın! 
Əks təqdirdə, bəlğəm nümunələri soyuq yerdə saxlanmalı və yaxın bir neçə gün ərzində 
laboratoriyaya göndərilməlidir. 
 

Əlavə 3: Vərəmə görə skrininq qeydiyyatı kitabı 
№  Soyadı, adı, atasının 
adı 
Təvəllüdü 
Neçənci 
dəfə həbs 
olunub 
Müəssisəyə 
gəldiyi tarix 
Müayinə 
tarixi 
Müayinə 
strategiyası : 
Sorğu/rentgen 
Müayinə 
nəticəsi 
Səhiyyə 
maarifi 
Bəlğəm 
müayinəsinin 
nəticəsi 
Görülən 
tədbir 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Əlavə 4: Məhbusların kütləvi skrininqinin mərhələləri 
MƏRHƏLƏ 1: Kütləvi skrininqə hazırlıq.  
İşçi  heyət  və  məhbuslar  vərəm  haqqında  maarifləndirilir,  hər  bir  kəsə  vərəmin 
simptomları,  erkən  qoyulmuş  diaqnoz  və  müalicənin  dərhal  tətbiqinin  faydaları  haqqında 
məlumat verilir. 

 
Səhiyyə  maarifçiliyi  keçirən  işçilər  kütləvi  skrininq  aparılması  planlaşdırılan 
cəzaçəkmə müəssisəsinə gəlir; 

 
Cəzaçəkmə müəssisəsinin rəisi və inzibati işçilərlə görüş keçirilir; onlar ümumilikdə 
vərəm,  vərəmlə  mübarizə  fəaliyyətləri  və  kütləvi  skrininq  prosedurları  haqqında 
ətraflı şəkildə məlumatlandırılır. Məhbusların siyahısı əldə edilir; 

 
Cəzaçəkmə  müəssisəsinin  tibb  işçiləri  ilə  görüş  keçirilir;  onlar  kütləvi  skrininq 
prosedurları və xəstəlik hallarının  aşkarlanması fəaliyyətlərinin  əhəmiyyəti  haqqında 
ətraflı şəkildə məlumatlandırılır; 

 
Cəzaçəkmə müəssisəsinin rəisi və tibb işçilərinin dəstəyi ilə məhbuslar üçün səhiyyə 
maarifçiliyi sessiyası təşkil edilir; 

 
Şifahi  məlumatlandırma  sessiyası  və  söhbətdə  marifləndirici  çap  və  video 
materiallarından istifadə edilir; 

 
Vərəmə  dair  broşürlər  paylanır,  yataqxanalara  və  məhbusların  oxuya  biləcəkləri 
yerlərin divarlarından posterlər asılır. 
 
MƏRHƏLƏ  2:  Skrininqin  keçirilməsi  və  vərəm  ehtimal  edilən  şəxslərin  müəyyən 
edilməsi 

 
Skrininq üçün münasib yer seçilir; 

 
Skrininqin keçirilməsi üçün lazımi işçi qüvvəsi səfərbər edilir;  

 
Məhbuslar dəstə-dəstə skrininqin aparıldığı yerə dəvət olunur; 

 
Məhbusların çəkisi və boyu ölçülür; 

 
Cəzaçəkmə müəssisəsindəki hər məhbus üçün sorğu vərəqəsı doldurulur; 

 
Məhbuslar rentgenoloji müayinədən keçirilir; 

 
Rentgen və sorğu nəticələrinə əsasən vərəm ehtimal edilən şəxslər müəyyən edilir və 
onların siyahısı hazırlanır; 

 
Bəlğəm  toplanışı  günü  müəyyən  edilir,  vərəm  ehtimal  edilən  şəxslərin  bəlğəm 
nümunəsi toplanaraq laboratoriyaya göndərilir. 
 
MƏRHƏLƏ 3: Skrininqin nəticələri 

 
Əkmə nəticələri pozitiv olanların siyahısı ƏN TBİ-yə göndərilir; 

 
ƏN TBİ tərəfindən verilmiş göndərişə əsasən əkmə nəticələri pozitiv olanlar İMM-yə 
etap edilir; 

 
Əkmə nəticələri neqativ olanlar həkim-ftiziatrlar tərəfindən müayinə edilir; 

 
Kliniki-rentgeloji  nəticələrə  əsasən  həkim-ftiziatrın  rəyi  olduğu  halda  əkmə  nəticəsi 
neqativ olan məhbuslar İMM-yə etap edilir.   
 
 
 
 

Əlavə 5: Təcili bildirişin forması 
 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
74 
 
Əlavə 6: Ağciyər və ağciyərlərdən kənar vərəmin diaqnostikasının xüsusiyyətləri 
 
Bakterioloji müayinə 
Radioqrafiya  
AV 
Bəlğəm 
yaxmasının  mikroskopiyası, 
neqativ olduqda - əkmə 
1)  Infiltrat  və  ya  bərk 
sahələr 
– 
ağciyər 
parenximasında 
müəyyən 
edilən  infiltratların  və  bərk 
sahələrin 
kölgəlikləri 
ölçülərinə,  sərhədlərinə  və 
intensivliyinə görə fərqlənir.  
2) 
Aydın 
sərhəddi 
olan/olmayan 
hər-hansı 
boşluq  görüntüsü,  bərkimə 
ocağlı/düyünlü/fibroz 
bərkimə ilə müşayiət olunur.  
3) 
Aydın 
seçilməyən 
sərhədli  ocaqlar  -  ağciyər 
parenximasında 
girdə 
bərkimələr (tuberkulomalar).  
4) 
Döşdaxili  və  ya 
divararalığı  limfopatiya  –  bir 
və  ya  hər  iki  ağciyərlərin 
və/və ya divararalığının limfa 
vəzilərinin 
atelektaz 
və 
bərkimə  ilə  müşayiət  olunan 
böyüməsi.  
Plevritlər  
 
1) 
Plevral  mayenin  mikroskopiyası 
adətən  neqativdir,  lakin  əkmə  50%  hallarda 
pozitivdir 
2)  Plevranın  bioptatı  daha  həssasdır  və 
75-90 % hallarda əkmə üzrə pozitivdir; 
3)  Plevranın  punksiyasında  sarı  rəngli 
maye  müəyyən  edilir,  ekssudatda  zülalın 
miqdarı  30q/l-dən  çox  olur  və  aşkar 
limfositoz  (limfositlərin  miqdarı  80–100%) 
qeyd edilir. 
Plevra  boşluqlarına  xeyli 
miqdarda  maye  toplanması 
qeyd edilir. 
Meningitlər 
 
Beyin  –  onurğa  beyini  mayesi  (BOBM) 
adətən  yaxma  üzrə,  habelə  50%  hallarda 
əkmə üzrə neqativdir. 
Hətta 
aşkar  meningeal  simptomlar 
olmadıqda belə BOBM müayinə edilməlidir. 
Əgər  meningit  varsa  BOBM  şəffafdır,  onun 
təzyiqi  yüksəlir,  zülalın  miqdarı  >1q/l  və 
limfositlərin sayı 30–300/mm3 təşkil edir. 
Beyin 
qişalarındakı 
tuberkulomalar  KT  və  MRT-
də  girdə  və  ya  oval  formada 
vizualizasiya olunur. 
 
Limfadenitlər 
Zədələnmiş 
periferik  limfa  vəziləri 
xüsusən  boyun  vəziləri  aspirasiya  oluna 
bilər.  
Aspirasiya  vəzinin  yuxarı  qütbündə 
edilməlidir. 
 
Sümük vərəmi 
 
Disk  sahəsinin  daralması 
şəklində  ilkin  dəyişikliklər 
sezilmir. 
Gecikmiş 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
75 
 
dəyişikliklər  yanaşı  yerləşmiş 
fəqərələrin  cəlb  olunması, 
paz  şəkilli  sınıq  və  bucaq 
formasının  alınması  ilə  ifadə 
olunur.  
 
Əlavə 7: VƏD-lərin yan təsirləri. 
Preparat  
Tez-tez baş verən YT 
Seyrək baş verən YT 
1-ci sıra VƏD-lərin YT-ləri  
Izoniazid  
Hepatit, 
periferik 
neyropatiya,  dəri  səpgiləri, 
yuxucululluq, əzginlik. 
Konvulsiyalar,  psixozlar, 
artralgiyalar,  anemiya,  mədə-
bağırsaq 
pozuntuları, 
ginekomastiya. 
Rifampisin  
Qastroenterit 
(qarında 
ağrılar, ürəkbulanma, qusma), 
trombositopenik 
purpura, 
hepatit 
(transaminazaların 
səviyyəsinin 
yüksəlməsi), 
yayılmış  dəri  reaksiyaları, 
ifrazatların  qırmızı  rəngə 
boyanması.  
Osteomalyasiya, 
psevdomembranoz 
kolit, 
kəskin  böyrək  çatışmazlığı, 
hemolitik  anemiya,  sarılıq, 
yuxucululluq, əzginlik. 
Pirazinamid  
Artralgiya, 
hepatit, 
hiperurikemiya, qastroenterit.  
Dəri 
reaksiyaları, 
sideroblastik  anemiya,  mədə-
bağırsaq  pozuntuları,  diabetin 
gedişinin 
pisləşməsi, 
mioqlobinuriya 
və 
böyrəklərin  zədələnməsi  ilə 
rabdomioliz. 
Etambutol  
Artralgiyalar, 
mədə-
bağırsaq 
pozuntuları, 
başağrıları. 
Yayılmış dəri reaksiyaları, 
periferik  nevropatiya,  hepatit, 
retrobulbar nevrit. 
Streptomisin  
Vestibulyar 
pozuntular, 
oto-  və  nefrotoksiki  effektlər, 
dərinin hiperhəssaslığı. 
Inyeksiyanın  yerində  ağrı 
və bərkimələr, dəridə səpgilər 
və  sızıltılar,  ağız  ətrafında 
keylik hissiyyatı. 
2-ci sıra VƏD-lərin YT-ləri 
Kanamisin, 
amikasin, 
kapreomisin, viomisin  
Vestibulyar 
pozuntular, 
oto-  və  nefrotoksiki  effektlər, 
dərinin 
hiperhəssaslığı, 
elektrolitlərin 
pozuntuları, 
Inyeksiyanın yerində ağrı. 
Dərinin 
hiperhəssaslığı, 
kliniki 
ifadəli 
böyrək 
çatışmazlığı, 
periferik 
neyropatiya, ototoksiklik. 
Etionamid, protionamid  
Qastroenterit  (anoreksiya, 
ürəkbulanma,  qarında  ağrı, 
diareya), hepatotoksiklik. 
Konvulsiyalar, 
psixi 
pozuntular, 
impotensiya, 
ginekomastiya, hipotireoz  
Flüorxinolonlar 
Qastroenterit  (anoreksiya, 
ürəkbulanma,  qarında  ağrı), 
başağrıları, 
yuxusuzluq, 
dərinin  işığa  hipehəssaslığı, 
səpgilər, vaqinit. 
Artralgiya, 
həyəcanlılıq, 
başgicəllənmə, 
başağrı, 
konvulsiyalar,  axil  vətərinin 
cırılması, 
nefrit, 
qıcolma 
tutmaları. 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
76 
 
Sikloserin, terizidon  
Başgicəllənmə, 
başağrıları, 
depressiyalar, 
psixozlar, 
tremor, 
konvulsiyalar. 
Suisidal 
meyllik, 
həsaslığın 
yüksəlməsi, 
hepatit. 
PAST 
Qastroenterit  (anoreksiya, 
ürəkbulanma, 
qusma), 
allergik  reaksiyalar  (hərarət, 
səpgi, qaşınma). 
Hipotireoz, 
hematoloji 
reaksiyalar,  hepatit,  elektrolit 
mübadiləsinin pozuntuları. 
Tiasetazon  
Selikli 
qişaların 
cəlb 
olunması  ilə  dəridə  səpgilər, 
mədə-bağırsaq pozuntuları.  
Kəskin 
qaraciyər 
çatışmazlığı, 
eksfoliativ 
dermatit, 
sümük 
iliyinin 
supressiyası. 
 
Vərəm əleyhinə terapiya zamanı tez-tez baş verən yanaşı təsirlərə qarşı tövsiyə olunan əsas 
addımlar  
YT 
VƏDV, 
müalicə 
şəraiti 
YT-yə dair tövsiyə olunan 
hərəkətlər 
Şərhlər 
Elektrolit 
mübadiləsinin 
pozulması 
CM 
KM 
AMK 
S 
1.
 
 Qan serumunda 
kaliumun səviyyəsinin 
müəyyən edilməsi  
2.
 
 Kaliumun səviyyəsi 
aşağı olduqda 
maqneziumun 
səviyyəsini yoxlamaq 
(hipokalsiemiyaya 
şübhə olunduqda 
həmçinin kalsiumunda 
səviyyəsini yoxlamaq) 
3.
 
Itirilən kaliumu və 
maqneziumu bərpa 
etmək: 
a.
 
Elektrolit balansın 
bərpası üçün istifadə 
edilən preparatların 
verilməsində üstünlük 
peroral yoluna verilir 
(kalium xlorid, 
kalium-normin, 
rehidron) 
b.
 
Ağır və sürətlə inkişaf 
edən defisiti zamanı – 
kalium xlorid 
venadaxili yavaş-
yavaş (!), maqnezium 
sulfat əzələdaxili təyin 
edilir. 
1.
 
Elektrolit pozuntuları tez-tez 
kapreomisin* istifadəsi zamanı 
müşahidə olunur 
2.
 
Minerallarla zəngin olan 
profilaktik pəhriz əksər 
hallarda elektrolit 
mübadiləsinin pozulmasının 
qarşısını alır 
3.
 
Gündə 5-10 mq amilorid və ya 
25 mq spirinolakton xəstələrdə 
kalium və maqneziy itkisini 
azalda bilər, əvəzetmə 
terapiyasını pis keçirənlər üçün 
faydalıdır 
4.
 
Ağır hipokalemiya zamanı 
xəstəxanaya yerləşdirmə 
nəzərdən keçirilməlidir 
Hipotireoz 
PAS, Eto 
(xüsusilə 
1.
 
TTH göstəricisi 10 
mBV/ml-dən çox 
1.
 
Bu YT PAS və Eth 
dayandırıldıqda tam ləğv olur 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
77 
 
bir yerdə)  
olanda tiroksin təyin 
olunur 
2.
 
Dövrü olaraq TTH-a 
nəzarət və tiroksin 
dozasının korreksiyası 
tövsiyə olunur 
2.
 
Adətən şübhə edilən dərmanın 
kəsilməsinə ehtiyac yoxdur 
Qastrit 
PAS 
Eth 
Н 
Е 
CFZ 
Z 
1.
 
Mədə şirəsinin 
turşuluğunu azaldan 
vasitələrin təyini 
(məsələn, kalsium 
karbonat, Н2-
blokatorlar, proton 
pompasının 
inhibitorları). 
2.
 
YT vermiş dərman 
vasitəsinin 
(vasitələrin) qəbulunu 
qısa müddətə (1-7 
gün) dayandırmaq. 
3.
 
Kimya terapiyası 
rejiminə əhəmiyyətli 
təsir olmadıqda şübhə 
edilən dərmanın 
dozasını azaltmaq. 
4.
 
Şübhə edilən 
dərmanın qəbulunu 
dayandırmaq. 
1.
 
Qan qusması, qatranabənzər 
(melena) və ya qanlı nəcis ilə 
ağır qastrit nadir hallarda 
müşahidə olunur. 
2.
 
Antasidlərin qəbulunu dəqiq 
bölmək ki, onlar VƏD-lərin 
mənimsəməsinə mane 
olmasınlar (VƏD-lərin 
qəbulundan 2 saat əvvəl və ya 
dərhal sonra).-  
3.
 
Sözü gedən YT şübhə edilən 
dərman vasitə(ləri)sinin qəbulu 
dayandırıldıqda tam aradan 
qalxır. 
Dispepsiyalar 
Eth 
PAS 
Н 
Е 
CFZ 
Z 
1.
 
Orqanizmin mümkün 
olan dehidratasiyanın 
və elektrolit 
pozuntularının 
müəyyən edilməsi 
üçün müayinələr. 
2.
 
Tələb olunduqda 
rehidratasiyanın 
başlanması 
3.
 
Qusma əleyhinə 
terapiyanın 
başlanması. 
4.
 
Kimya terapiya 
rejiminə əhəmiyyətli 
təsir olmadıqda şübhə 
edilən dərmanın 
dozasını azaltmaq. 
5.
 
Ağır və aradan 
qaldırılmayan YT 
əmələ gəldikdə 
dərman vasitəsinin 
qəbulunun 
dayandırılması. 
1.
 
Adətən müalicənin ilk 
həftələrində müşahidə olunan 
ürəkbulanma və qusma 
simptomatik müalicə təyin 
edildikdə tədircən yox olur 
2.
 
Elektrolitlərin səviyyəsinə 
nəzarət etmək və güclü 
qusmadan sonra onları bərpa 
etmək lazımdır. 
3.
 
Sözü gedən YT şübhə edilən 
dərman vasitə(ləri)sinin qəbulu 
dayandırıldıqda tam aradan 
qalxır. 
4.
 
Klofaziminin istifadəsi zamanı 
ağır mədə pozuntuları və 
«kəskin qarın» simptomları 
müşahidə olunur. Belə YT-lər 
nadir olur və bu halda 
klofaziminin istifadəsini 
dayandırmaq lazımdır. 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
78 
 
Sümük-əzələ 
sistemi 
tərəfindən 
simptomlar 
 
Z 
FQ 
1.
 
Qeyri-steroid iltihab 
əleyhinə dərmanların 
qəbuluna başlamaq 
2.
 
Kimya terapiyası 
rejiminə əhəmiyyətli 
təsir olmadıqda şübhə 
edilən dərmanın 
dozasını azaltmaq. 
3.
 
Müalicə rejimi 
əhəmiyyətli 
zəifləmədiyi halda 
şübhə edilən dərmanın 
qəbulunun 
dayandırılması. 
1.
 
Hətta müalicə aparılmadığı 
halda artralgiyalar zəifləyir. 
2.
 
Sidik turşusunun səviyyəsinin 
artması pirazinamid qəbul edən 
xəstələrdə müşahidə olunur. 
PZA ilə bağlı artralgiyanın 
azaldılmasına allopurinol 
yardım etmir