Plan: Psixologiyanın predmeti və praktik xüsusiyyətləri

tabe olur, onlarla şərtlənir, digər halda əsas əlamətlərlə uyğunlaşa bilmir. 
Xarakter  əlamətləri  və  şəxsiyyətin  münasibətləri.  Xarakter  əlamətləri  şəxsiyyətin 
müxtəlif  münasibətləri  ilə  müəyyən  edilən  xassələr  sisteminə  malikdir.  Bu  münasibətlər 
eyni  zamanda  xarakterin  mühüm  əlamətlərini  təsnif  etmək  üçün  əsas  rol  oynayır.  Bu 
baxımdan  şəxsiyyətin  münasibətlər  sistemini  və  xarakter  əlamətlərini  aşağıdakı  şəkildə 
qruplaşdırmaq olar:   

       1.  İnsanın  başqa  adamlara:  doğma  və  yaxın  adamlara,  təhsil  və  iş  yoldaşlarına, 
tanıdığı və az tanıdığı adamlara münasibətdə ifadə olunan xarakter əlamətləri. Bunlara 
sədaqətlilik,  prinsipiallıq  və  prinsipialsızlıq,  ünsiyyətlilik  və  qapalılıq,  doğruçuluq  və 
yalançılıq, mərifətlilik və kobudluq, qayğıkeşlik və laqeydlik və s. aid etmək olar. 
        2.  İnsanın  özünün  özünə  münasibətini  bildirən  xarakter  əlamətləri.  Bunlara 
heysiyyət,  öz  gücünə  inam  və  inamsızlıq,  şöhrətpərəstlik,  lovğalıq,  təvazökarlıq,  özü 
haqqında yüksək fikirdə olmaq və s. aid etmək olar.  
        3.  Əməyə  münasibətdə  özünü  göstərən  xarakter  əlamətləri.  Bunlalara  vicdanlılıq, 
əməksevərlik,  tənbəllik,  təşəbbüskarlıq,  işə  məsuliyyətli  və  məsuliyyətsiz    münasibət, 
ciddilik və s. aid etmək olar. 
        4.  İnsanın  əşyalara  münasibətini  ifadə  edən  xarakter  əlamətləri.  Bunlara  səliqəlilik 
və ya pintilik, əşyalara qayğılı və qayğısız münasibət və s. aid etmək olar. 
 
3.Xarakterin aksentuasiyası 
 
        Məşhur  alman  psixiatrı  K.Leonqardın  fikrincə,  20%-50%  insanlarda  xarakterin 
bəzi  əlamətləri  o  qədər  kəskinləşir  ki,  (diqqəti  cəlb  edir)  mübahisələrə  və  əsəb 
pozuntusuna gətirib çıxarır. Xarakterin aksentuasiyası onun ayrı-ayrı xüsusiyyətlərinin, 
digərlərinin  əksinə  olaraq  inkişafının  şişirdilməsidir  və  bunun  nəticəsində  də  ətrafdakı 
adamlarla qarşılıqlı əlaqəni çətinləşdirir.Leonqard aksentuasiyanın 12 tipini ayırır.         
Xarakterin  aksentuasiyasına  daha  çox  yeniyetmə  və  gənclərdə    rast  gəlinir  (50-80%). 
Aksentuasiyanın  tiplərini    xüsusi    psixoloji  testlərin  köməyi  ilə  müəyyən  etmək  olar. 
Leonqard aksentuasiyanın tiplərinin aşağıdakı təsnifatını vermişdir.   
1.Gipertim  tip  –  bu  tipə  mənsub  olan  adamlar  həddindən  artıq  təmasda  olmağı 
sevməklə, ifadəli jest, mimika və pantomimikaları, çox danışan,  azdanışan, başladıqları 
söhbətdən spontan şəkildə uzaqlaşmaları, həmişə birinci olaraq  konflikt yaratmaları ilə 
fərqlənirlər.  Müsbət  cəhətlərinə  gəldikdə  bu  cür  adamlar,  həmsöhbəti  cəlb  edən, 
optimist, təşəbbüskar olurlar. Onlar çətin işi, tənhalığı sevmirlər. 
2.Distim tip – onlar üçün zəif təmas, az danışmaq, pessimist əhval-ruhiyyənin üstünlüyü 
xarakterik  haldır.  Konfliktə  az  girir,  qapalı  həyat  keçirməyə  meyllidirlər.  Onlarla 
dostluq  edəni  sevir,  ona  tabe  olmağa  hazırdırlar.  Ciddiliyi,  həqiqəti  sevirlər.  Passivlik, 
lənglik, fərdiyyətçilik onlar üçün  xarakterik haldır.  
3.Tsikloid  tip  –  bunlara  əhval-ruhiyyənin  tez-tez  dəyişməsi  xarakterikdir  və  bunun 
nəticəsində ətrafdakılarla ünsiyyət qaydaları dəyişir, əhvalları yaxşı olduqda  ünsiyyətli, 
pis olduqda qapalı olurlar; 
4.Təsirlənən (qıcıqlanan) tip – ünsiyyətdə  təmasə az həvəsliliyə , mübahisələrə və söyüşə 
meyillidir; 
5.Ləngiyən tip – orta ünsiyyət, öyüd-nəsihət verməyə meyillilik, azdanışan, bəzən həddən 
artıq  özünə    güvənən,  qısqanc,  şöhrətpərəst,  yaxınlarına  və  işçilərinə  ifrat  tələblər  irəli 
sürəndir. 
6.Pedant (xırdaçı) tip – münaqişəyə çox az halda girişir,  mübahisələrdə  passiv mövqe 
tutur, işdə özünü bürokrat kimi aparır. Səliqəli, ciddi, eyni zamanda konfliktə meyllilik 

xüsusiyyətlərinə malikdir. 
7.Həyəcanlı  tip  –  ünsiyyəti    sevmir,  özünə  inamsızlıq,  qorxaqlıq  göstərir,  qəmgin  əhval-
ruhiyyədə  olur,  az  halarda    münaqişəyə  girirlər.  Dostluğa,  özünü  tənqidə,  işgüzarlığa 
meyllidirlər. 
8.Emativ  tip  –  seçdiyi  çox  az  adamla  ünsiyyətdə  olmağı  üstün  tutur,  nadir  hallarda 
mübahisəyə girişir, həddən artıq həssas və ağlağandır; 
9.Nümayişkar tip – ünsiyyətlidir, liderliyə can atır, hakimiyyətə və tərifə çox həvəslidir. 
İnsanlara  yüksək  uyğunlaşma  qabiliyyətini  və  bununla  birlikdə  xüdbinlik,  ikiüzlülük, 
lovğalıq, intriqalara meylini nümayiş etdirir; 
10.Coşğun tip  – yüksək ünsiyyətlilik bacarığı, çox danışan (qeybətçil), tez-tez aşiq olmaq 
onlar  üçün  xasdır.  Onlar  alturistdirlər,  ürəyi  yumşaqdırlar,  yaxşı  zövqləri  var, 
hisslərində səmimi və açıqdırlar, hay-küyçüdürlər; 
11.Ekstravert tip – ünsiyyətlidirlər, onların  çoxlu dostları var, çox danışandırlar, hər bir 
məlumatı müzakirə etməyi xoşlayırlar, tez-tez liderliyi başqalarına verirlər, itaət etməyi 
və  kölgədə  qalmağı  üstün  tuturlar,  tez  təsirə  düşürlər,  yüngülxasiyyətlidirlər, 
əyləncələrə, dedi-qodulara meyllidirlər; 
12.İntrovert  tip  –  o  az  təmaslıdır,  qapalıdır,  xəyalpərvərdir,  filosofluğa  meyllidir. 
Həmçinin  bu  insanlar  təkliyi  sevirlər,  prinsipiallıq    və  təmkinlilik  kimi  cəzbedici 
xüsusiyyətlərə malikdirlər. Xoşagəlməz xüsusiyyətləri  bunlardır: inadkarlıq, təfəkkürdə 
lənglik, öz ideyalarını (hətta səhv olsa belə) inadkarcasına müdafiə etmək. 
Sonralar  Yeniyetmələrdə  xarakterin    aksentuasiyasının  təsnifatını  A.E.Liçko  (1983) 
vermişdir. Bunlar aşağıdakılardır:  
13.Gipertim tip – hərəkətlidir, ünsiyyətlidir, şuluqluğa meyllidir; Onların  əhvalı həmişə 
yaxşı, yüksək olur. Tez-tez konfliktə girirlər. Onlar çox şeyə həvəs göstərirlər, lakin axıra 
qədər çatdırmırlar. 
14.Tsikloid tip – tez qıcıqlanır, fəaliyyətsizliyə meyllilidir, əhval-ruhiyyəsi tez-tez dəyişir. 
Evdə tək qalmağa üstünlük verirlər. 
15.Qərarsız  tip  -  əhval-ruhiyyəsi  həddən  artıq    tez-tez,  həm  də  daha    çox  gözlənilməz 
surətdə dəyişir; 
16.Astenonevrotik  tip  –  bu  tip  həddən  artıq  vasvasılığı,  şıltağlığı,  yoruculuğu  və 
tündməcazlığı ilə xarakterizə olunur; 
17.Senzitiv  tip  –  o  hər  şeyə  qarşı  yüksək  həssaslıq  göstərir.  Bu  yeniyetmələr  böyük 
məclisləri və hərəkətli oyunları sevmirlər, onlar adətən utancaq və qorxaqdırlar; 
18.Psixoastenik tip – bu tipli yeniyetmələr intellektin erkən və sürətli inkişafı ilə, düşüncə 
və xəyallara dalmağa meylliliklə xarakterizə edilirlər. Buna baxmayaraq, onlar çox vaxt 
işdə  deyil,  sözdə  güclü  olurlar.  Özünə  inam  qərarsızlıqla  uyğunlaşır.  Tanış  adamlar 
arasında  özlərini daha yaxşı hiss edirlər.  
19.Şizoid  tip  -  əsas  xüsusiyyətlərindən  biri  qapalılığıdır.  Onların  iç  dünyası  müxtəlif   
fantaziyalarla zəngindir.  Hisslərini biruzə verməkdə onlar kifayət qədər təmkinlidirlər, 
heç də həmişə ətrafdakılar onları başa düşmür. Qaradinməz, bir iş olanda özünü kənara 
çəkəndir. 
20.Epileptoid  tip – bu tipli yeniyetmələr tez-tez ağlayırlar, ətrafdakıları təngə  gətirirlər, 

xüsusən də erkən uşaqlıqda. Liçkonun qeyd etdiyi kimi, bu uşaqlar həmçinin heyvanlara 
əzab verməyi, özlərindən balacalara sataşmağı, köməksizləri lağa qoymağı sevirlər. Uşaq 
kompaniyalarında  özlərini  diktator  kimi  aparırlar.  Onların  tipik  xüsusiyyətləri    - 
qəddarlıq, hökmranlıq, özünə vurğunluqdur. 
21.İsteroid  tip  –  bu  tipin  əsas  əlamətləri  –  eqosentrizm,  şəxsən  özünə  daima  diqqət 
duyğusudur. Bu cür yeniyetmələrdə tez-tez şıltaqlığa, özünü göstərməyə, teatrallığa meyl 
özünü  biruzə  verir.  Onlar  üçün  ətrafdakıların  diqqətini  özünə  cəlb    etmək  və  öz 
ünvanına  ona  məftun    olduqlarını,      təriflədiklərini  eşitmək  arzusu    ən  zəruri 
ehtiyaclardan birinə çevrilir. 
22.Qeyri-sabit  tip  –  bu  tipi  həmişə  səhv  olaraq  zəif    iradəli,  kütlədən  seçilməyən  bir  tip 
kimi xarakterizə edirlər. Onlarda əyləncələrə böyük həvəs meyli özünü göstərir. 
23.Konform tip – bu tipə aid olan yeniyetmələr hər hansı avtoritetə sözsüz itaət nümayiş 
etdirirlər. “Hamı necə, mən də elə” ideyasını əsas götürürlər. Öz şəxsi maraqları naminə 
yoldaşlarını satmağa hazırdırlar. 
 
4.Qabilyyətlər haqqında anlayış 
 
Həyatda  biz  tez-tez  belə  hallarla  rastlaşırıq:  eyni  yaşda  olan  və  eyni  sinifdə  oxuyan 
uşaqlara eyni bir işin icrası tapşırılır. Onlar üçün tam eyni olan iş şəraiti yaradılır. Buna 
baxmayaraq onlardan bəziləri həmin tapşırığı çətinlik  çəkmədən yerinə yetirdiyi  halda, 
başqaları  çətinlik  çəkir.  Onların  həmin  işi  yerinə  yetirmələrindəki  bu  cür  fərqi  haqlı 
olaraq  uşaqların  qabiliyyətləri  ilə  izah  edirlər.  Təcrübə  göstərir  ki,  müvafiq 
qabiliyyətlərə malik olan insanlar bu sahədə zəruri bilik, bacarıq və vərdişlərə asanlıqla 
yiyələnir və əldə etdikləri nəticələrin səmərəliliyinə görə fərqlənirlər. Məhz buna görə də 
insanda müvafiq qabiliyyətlərin olması onun həyat və fəaliyyətində mühüm rol oynayır, 
onun daha çox hansı fəaliyyət sahəsi üçün yararlı olduğunu söyləməyə imkan verir. Bu 
cəhəti nəzərə alaraq qabiliyyətə belə tərif vermək mümkündür: insanın  hər hansı bir və 
ya bir neçə fəaliyyət sahəsi üçün daha çox yararlı olduğunu göstərən fərdi psixi xassəyə 
qabiliyyət  deyilir. 
Tərifdən  göründüyü  kimi,  «qabiliyyət»  anlayışı  altında  hər  insanın  hansı  bir  və  ya  bir 
neçə fəaliyyətin müvəffəqiyyətlə icrası üçün şərt olan fərdi-psixi xassəsi başa düşülür. Bu 
cür yanaşma tərzi psixologiyada uzun müddətdən bəri qəbul olunmuşdur. Bununla belə 
bu cür yanaşma tərzi bir çox müəlliflər tərəfindən müxtəlif şəkildə şərh olunmuşdur. Bu 
sahədə  özünü  göstərən  yanaşma  tərzlərinin  psixoloji  ədəbiyyatda  üç  variantı  qeyd 
olunur.  Birinci  halda  qabiliyyət  anlayışı  altında  mümkün  olan  bütün  psixi  proses  və 
halların  məzmununu  başa  düşürlər.  Bu  cür  yanaşma  tərzi  «qabiliyyət»  anlayışının  ən 
geniş  və  qədim  şərhindən  ibarətdir.  Hazırda  bu  cür  yanaşma  tərzindən  demək  olar  ki, 
istifadə olunmur. 
İkinci  yanaşma  tərzinə  görə  qabiliyyətlər  insanın  müxtəlif  fəaliyyət  növlərinin 
müvəffəqiyyətlə icrasını təmin edən ümumi və xüsusi bilik, bacarıq və vərdişlərin yüksək 
inkişaf səviyyəsindən ibarətdir. Bu cür yanaşma tərzi psixologiyada XVIII-XIX əsrlərdə 
meydana gəlmiş və müasir dövrdə də özünü göstərir. 

Üçüncü yanaşma tərzinə gəldikdə, bu yanaşma tərzinə görə qabiliyyətləri bilik, bacarıq 
və  vərdişlərlə  eyniləşdirmək  olmaz.  O  (qabiliyyətlər)  həmin  bilik,  bacarıq  və  vərdişlərə 
surətlə    yiyələnməyi,  təcrübədə  onlardan  səmərəli  istifadə  etməyi  təmin  edir.  Üçüncü 
yanaşma  tərzi  müasir  psixologiyada  ən  çox  yayılmış  yanaşma  tərzidir.  Bu  sahədə 
görkəmli rus psixoloqu B.M.Teplovun tədqiqatları xüsusilə diqqəti cəlb edir. B.M.Teplov 
«qabiliyyət» anlayışının üç əsas əlamətini qeyd etmişdir.
5
 
B.M.Teplova  görə  qabiliyyətlər  altında,  birincisi,  insanları  bir-birlərindən  fərqləndirən 
fərdi-psixoloji xüsusiyyətlər başa düşülür. İkincisi, ümumiyyətlə hər cür fərdi xüsusiyyəti 
deyil,  yalnız  hər  hansı  bir  və  ya  bir  neçə  fəaliyyəti  müvəffəqiyyətlə  icra  etməyə  imkan 
verən fərdi xüsusiyyəti qabiliyyət  adlandırmaq olar. 
Üçüncü, «qabiliyyət» anlayışını hər hansı bir insanda artıq yaranmış olan bilik, vərdiş və 
bacarıqlarla eyniləşdirmək olmaz. 
A.V.Petrovskinin  və  M.Q.Yaroşevskinin  fikrincə  qabiliyyətlər  və  bilik,  qabiliyyətlər  və 
bacarıq,  qabiliyyətlər  və  vərdişlər  eyniyyət  təşkil  etmir.  Bilik,  bacarıq  və  vərdişlərə 
nisbətdə  qabiliyyətlər  bir  növ  imkan  kimi  çıxış  edir.  Onların  fikrincə  psixologiya  elmi 
qabiliyyətlər ilə fəaliyyətin mühüm komponentləri olan bilik, bacarıq və vərdişlərin eyni 
olmadıqlarını  inkar  etməklə  yanaşı,  onların  vəhdətini  də  xüsusi  olaraq  göstərir. 
Qabiliyyətlər  yalnız  fəaliyyətdə,  özü  də  həmin  qabiliyyətlər  olmadan  icrası  mümkün 
olmayan fəaliyyətdə aşkar olunur. 
Bəs qabiliyyətlərin bilik, bacarıq və vərdişlərlə vəhdəti nədə ifadə olunur? Qabiliyyətlər 
bilavasitə  bilik,  bacarıq  və  vərdişlərdə  deyil,  onların  qazanılma  dinamikasında,  yəni 
bütün  başqa  şərtlər  eyni  olduqda,  bu  fəaliyyət  üçün  zəruri  olan  bilik  və  bacarıqlara 
yiyələnmə  prosesinin  nə  qədər  tez,  dərin,  asan  və  möhkəm  icra  olunmasında  təzahür 
edir. 
Qeyd  edilənlərdən  aydın  olur  ki,  qabiliyyətlər  şəxsiyyətin  fərdi-psixoloji  xüsusiyyətləri 
olub, hər hansı bir fəaliyyətin müvəffəqiyyətlə icrasına imkan yaradır və həmin fəaliyyət 
üçün  zəruri  sayılan  bilik,  bacarıq  və  vərdişlərə  yiyələnmə  dinamikasındakı  fərqləri 
meydana çıxarır. 
Qabiliyyətlərin növləri 
Əvvəlki  bölmədə  qeyd  olunduğu  kimi,  qabiliyyət  insanın  hər  hansı  bir  fəaliyyət  sahəsi 
üçün  daha  çox  yararlı  olduğunu  ğöstərən  fərdi-psixi  xassəsidir.  Bu  baxımdan 
qabiliyyətlər son nəticədə konkret fəaliyyətin tələbi ilə şərtlənir. Məhz buna görə də hər 
bir fəaliyyət növü müvafiq qabiliyyətlər olmadan müvəffəqiyyətlə həyata keçirilə bilməz. 
Məsələn, 
müəllimin 
pedaqoji 
qabiliyyətlərin 
strukturuna 
pedaqoji 
fəaliyyəti 
müvəffəqiyyətlə    yerinə  yetirmək  üçün  zəruri  olan  şəxsi  pedaqoji  qabiliyyətlər 
(müşahidəçilik,  uşaqlara  hüsn-rəğbət  bəsləmək,  dözümlülük,  özünə  sahib  olmaq); 
didaktik  qabiliyyətlər  (izah  edə  bilmək,  natiqlik,  nəzəri);  təşkilati-kommunikativ 
qabiliyyətlər  (təşkilatçılıq,  avtoritar,  kommunikativ,  perseptiv,  pedaqoji  mərifət, 
 
 
 

artistlik)  və  s.  qabiliyyətlər  daxil  olur.  Bunlardan  bəziləri  (uşaqlara  hüsn  rəğbət 
bəsləmək,  müşahidəçilik,  pedaqoji  mərifət,  izah  edə  bilmək,  təşkilatçılıq  və  s.)  əsas, 
aparıcı,  digərləri  isə  (natiqlik,  artistlik  və  s.)  yardımçı  qabiliyyətlər  kimi  pedaqoji 
qabiliyyətin  strukturuna  daxil  olur,  təlim  və  tərbiyənin  müvəffəqiyyətlə  həyata 
keçirilməsini təmin edir. 
Digər  fəaliyyət  növlərinin  müvəffəqiyyətlə  həyata  keçirilməsi  üçün  zəruri  olan 
qabiliyyətlərin  strukturunda  da  bu  cür  xüsusiyyəti  müşahidə  etmək  mümkün  olur. 
Məsələn,  ədəbi  qabiliyyətlərin  strukturuna  estetik  hisslərin  inkişafı,  əyani  hafizə 
surətlərinin  (eydetik  surətlərin)  olması,  nitqi  hiss  etmək,  fantaziya  zənginliyi,  insan 
psixologiyasını dərindən bilmək və s. qabiliyyətlər özünəməxsus şəkildə birləşir. 
Ümumi  və  xüsusi  qabiliyyətlər.  Adətən,  hər  şeydən  əvvəl  insan  üçün  spesifik  olan 
qabiliyyətlərin ümumi və xüsusi olmaqla iki növünü qeyd edirlər.                                                                                                                                                            
Ümumi  qabiliyyətlərə  insanın  müxtəlif  fəaliyyət  növlərinin  müvəffəqiyyətlə  yerinə 
yetirilməsi üçün zəruri olan qabiliyyətləri aid edirlər. Nitq  qabiliyyəti, əqli qabiliyyətlər, 
hafizə,  müşahidəçilik  və  s.  qabiliyyətləri  ümumi  qabiliyyətlərə  aid  etmək  olar.  Məsələn, 
müşahidəçilik  qabiliyyətini  şagird,  müəllim,  yazıçı,  rəssam,  kəşfiyatçı,  alim  və  başqa 
fəaliyyət növlərini həyata keçirən insanlar üçün ümumi qabiliyyət hesab etmək olar. 
Xüsusi  qabiliyyətlərə  gəldikdə,  bu  cür  qabiliyyətlər  insanın  hər  hansı  bir  spesifik 
fəaliyyət  növünü  müvəffəqiyyətlə  yerinə  yetirməsi  üçün  zəruri  olan  qabiliyyətlərdir.  Bu 
cür qabiliyyətlərə musiqi, riyazi, linqvistik, texniki,  ədəbi, idman və s. qabiliyyətləri aid 
etmək  olar.  Adətən,  xüsusi  qabiliyyətlər  insanda  müvafiq  təbii  imkanların  olması 
zəruridir.  Adətən,  ədəbi  yaradıcılıq  fəaliyyəti  üçün  poetik  görmə,  söz  ehtiyatı  və  ifadəli 
nitq, söz  assosiasiyalarının zənginliyi, obrazlı təfəkkür,  surət  hafizəsi, yaradıcı təxəyyül 
və s. xüsusi qabiliyyətlər kimi qeyd etmək olar. 
Həyati  faktlardan  məlum  olduğu  kimi,  hər  hansı  bir  fəaliyyətin  müvəffəqiyyətlə  yerinə 
yetirilməsi  üçün  insanda  qabiliyyətlərin  həm  ümumi,  həm  də  xüsusi  növlərinin 
formalaşması  zəruridir.  Əksər  tədqiqatçıların  fikrincə  ümumi  və  xüsusi  qabiliyyətlər 
bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etmirlər. Onlar birgə mövcud olmaqla bir-birini tamamlayır, 
fəaliyyətin  müvəffəqiyyətini  təmin  edirlər.  Bəzi  mütəxəsislərin  fikrincə  ümumi 
qabiliyyətlər  xüsusi  qabiliyyətlərin  inkişafı  üçün  baza  rolunu  oynayırlar.    Xüsusi 
qabiliyyətlər,  alimlərin  fikirincə,  «ancaq  və  ancaq  bir  yolla  -  ümumi  qabiliyyətlərin 
fəaliyyət  prosesində  xüsusi  qabiliyyətlərə  modifikasiya  yolu  ilə»  əmələ  gəlir
1
.  Bu  cür 
modifikasiyanın gedişini prof. Ə.Ə. Əlizadə belə şərh edir:  
«Qavrayış  ədəbi  yaradıcılıqda  poetik  görmə,  texniki-konstruktiv  yaradıcılıqda  məkan 
qavrayışı  kimi  formalaşmağa  başlayır.  Hafizənin  xüsusi  qabiliyyət  kimi  modifikasiya 
prosesi belə gedir: surət, hiss və hərəkət hafizəsi (ədəbi yaradıcılıq), məkan təsəvvürləri 
(texniki-konstruktiv  yaradıcılıq).  Təxəyyül  ədəbi  yaradıcılıqda  bədii  (təsviri)  təxəyyül, 
texniki-konstruktiv  yaradıcılıqda  fəza  təxəyyülü  kimi  inkişaf  edir.  Təfəkkür  ədəbi 
 
 
 

yaradıcılıqda  obrazlı  təfəkkürə,  texniki-konstruktiv  yaradıcılıqda  texniki  təfəkkürə 
çevrilir.Bu proses qabiliyyətlərin «ixtisaslaşması» prosesidir»
6
. 
Nəzərə almaq lazımdır ki, hər hansı bir fəaliyyəti müvəffəqiyyətlə icra etmək üçün həm 
ümumi,  həm  də  xüsusi  qabiliyyətlərin  qarşılıqlı  əlaqəsi  və  qarşılıqlı  təsiri  zəruridir. 
Fəaliyyət prosesində onlardan hər birinin öz funksiyası vardır. Həmin funksiyadan asılı 
olaraq,  fəaliyyətin  bir  mərhələsində,  tutaq  ki,  poetik  qavrayış  əsas  rol  oynadığı  halda, 
başqa  bir  mərhələdə  obrazlı  təfəkkür  daha  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edə  bilər.Talant 
qabiliyyətlərin inkişaf mərhələsi kimi. Əksər psixoloji ədəbiyyatda talant  qabiliyyətlərin 
ən yüksək inkişaf mərhələsi kimi qeyd olunur. Talant qabiliyyətlərin elə birliyidir ki, o, 
insana  hər  hansı  bir  mürəkkəb  fəaliyyəti  müvəffəqiyyətlə,  müstəqil  və  orijinal  şəkildə 
yerinə yetirmək imkanı verir. Talant qabiliyyətlərin yaradıcılıq nailiyyətləri əldə etməyə 
imkan verən, həmin nailiyyətlərdə təzahür edən yüksək inkişaf mərhələsidir. 
Qabiliyyətlərdə  olduğu  kimi  talant  da  yaradıcılıqda  yüksək  ustalıq  və  əsaslı 
müvəffəqiyyət əldə etmək üçün yalnız imkan rolunu oynayır. Lakin potensial imkan kimi 
talantla  onun  həyata  keçirilməsi  və  müvafiq  maddi  və  mənəvi  məhsulun  əldə  edilməsi 
arasında  bərabərlik  işarəsi  qoymaq  olmaz.  Bu  sahədə  tədqiqat  aparmış  psixoloqların 
(A.V.  Petroviski,  M.Q.  Yaroşevski)  fikrincə  özünün  tam  dəyərli  inkişafı  üçün  hansı 
istedadın daha əlverişli şərait əldə etməsi dövrün tələbatından və dövlət qarşısında duran 
konkret məsələlərin xüsusiyyətlərindən asılıdır. Müharibə dövründə sərkərdəlik talantı, 
dinc dövrdə mühəndis, konstruktor və s. talantı daha sürətlə inkişaf edir. 
Talantın  strukturuna  gəldikdə,  o,  qabiliyyətlər  kompleksindən,  onların  məcmuundan 
ibarətdir.  Əgər  ən  yüksək  inkişaf  səviyyəsinə  çatsa,nəqədər  parlaq  təzahür  etsə  belə, 
ayrıca  götürülmüş  qabiliyyətləri  talantın  analoqu  kimi  götürmək  olmaz.  Bunu  həyatı 
faktlar və aparılmış tədqiqatlar da təsdiq etmişdir. 
Talant  və  dahilik.  Qabiliyyətlərin  yüksək  inkişaf  pilləsi  talantla  məhdudlaşmır.  Bəzi 
adamlar öz istedadlarının yüksək səviyyəsi ilə də fərqlənir, onların yaradıcı nailiyyətləri 
cəmiyyətin  həyatında,  mədəniyyətin  inkişafında  tam  bir  dövrü,  epoxanı  əhatə  edir. 
İnsanda qabiliyyətin bu cür inkişaf səviyyəsi dahilik adlanır. Dahilik şəxsiyyətin elə bir 
ali  yaradıcılıq  səviyyəsidir  ki,  həmin  səviyyəyə  yüksələn  insan  cəmiyyətin  həyatında 
ağlagəlməz  yüksək  rol  oynayır.  Dahi  insan,  obrazlı  şəkildə  demiş  olsaq,  öz  fəaliyyəti 
sahəsində  yeni  dövr  yaradır.  Dahi  üçün  fövqəlada  yaradıcı  məhsuldarlıq,  keçmişin 
mədəni miraslarına yiyələnmək və bununla yanaşı köhnəlmiş norma və ənənələri aradan 
qaldırmaq  xarakterik  haldır.  Dahi  şəxsiyyət  öz  yaradıcı  fəaliyyəti  ilə  cəmiyyətin 
proqressiv  inkişafına  təsir  göstərir.  Dahi  şəxsiyyət  hadisələrin  gələcəyini  qabaqcadan 
görə  bilir  və  öz  fəaliyyətini  buna  uyğun  qurmağa  çalışır.  Dahi  insanlar  olduqca  azdır. 
Belə  hesab  edirlər  ki,  sivilizasiyanın  beş  min  illik  tarixində  bu  cür  adamların  sayı  400-
dən  artıq  olmamışdır.  Dahini  xarakterizə  edən  yüksək  istedad  səviyyəsi  fəaliyyətin 
müxtəlif  sahələrinin  qeyri  adiliyi  ilə  əlaqədar  olur.  Tarixən  bu  cür  universallığa  malik 
 
 
 

olan  dahilərdən  Aristotelin,  Leonarda    da    Vinçinin,  M.V.Lomonosovun,  Nizami 
Gəncəvinin, Tusinin və b. adını çəkmək olar. Məsələn, Tusi müxtəlif bilik sahələrində öz 
əvəzolunmaz  nailiyyətləri  ilə  fərqlənmişdir.  Lakin  bu  o  demək  deyildir  ki,  dahi 
adamlarda  bütün  fərdi  keyfiyyətlər  eyni  dərəcədə  inkişaf  etmiş olur.  Adətən,  dahilik  öz