Publisher

Ramazanova Sevinc Fərəc Qızı
 
118 
müxtəlif elm sahələrinin diqqətində olan zaman problemidir. Azərbaycan dilçiliyində zaman 
kateqoriyası yetərli səviyyədə araşdırılmış, onun tədqiqinə ayrıca monoqrafiyalar, 
dissertasiyalar, dəyərli məqalələr həsr edilmiş, dərsliklərdə ondan bəhs edilmişdir. Bu günə 
qədər Azərbaycan dilçiliyində zaman anlayışı ilə bağlı aparılmış həmin tədqiqat və 
araşdırmalarda zaman probleminin ayrı-ayrı yönləri tədqiq edilib öyrənilmişdir. Zaman 
anlayışına fərqli yönlərdən yanaşılan bir neçə tədqiqat işlərini nəzərə almasaq, bu tədqiqatlarda 
zaman problemi, əsasən, felin zaman kateqoriyası ilə hüdudlanmışdır.
Zamanın həm morfoloji, həm də morfologiya hüdudlarından kənara çıxaraq sintaktik, 
leksik və hətta mətn kateqoriyası kimi öyrənilməsi ilə bağlı olan məsələlər istər xarici, istərsə də 
ölkə tədqiqatçılarının diqqətini cəlb etmişdir. Zaman kimi fundamental fəlsəfi-məntiqi 
kateqoriyanın linqvistik yönümüonu təkcə dilin morfoloji səviyyəsi ilə məhdudlaşdırmır, eləcə 
də həmin hadisənin səviyyələrarası təqdimatı məsələlərini işıqlandırmaq zərurətini meydana 
çıxarır [6,s.9]. 
Temporal leksika haqqında yazarkən bu mövzunun araşdırılmasının həm tarixi , həm də 
müasir vəziyyətinə nəzər salmaq lazım gəlir. Temporal leksikanın öyrənilməsi hər zaman 
dilçilərin diqqət mərkəzində olub, bununla belə, bu sahəyə olan maraq XX əsrin ikinci 
yarısından başlayaraq daha da artmışdır. Xüsusən, ingilis və rus dilçiliyində temporallığa dair 
tədqiqatlar öz zənginliyi ilə seçilir. Türk dillərində temporal leksikanın tədqiqi, öyrənilməsi 
sahəsində rus dilçilərinin əsərləri qiymətli nümunələr hesab olunur. Müxtəlif dövrlərdə, 
xüsusilə, müasir dövrdə türk dillərinin temporal leksikası rus alimlərinin daim diqqət 
mərkəzində olmuşdur. 
Dilçi alimlər temporal leksikanı həm öz dillərinin, həm də başqa dilləri materialları əsasında 
və ya müqayisəli şəkildə həm sinxron, həm diaxron planda öyrənmişdir. Bu tədqiqat işləri 
araşdırılan materialın həcminə görə, bir dil əsasında və ya müqayisəli tədqiq üsuluna görə bir-
birindən fərqlənir. 
Azərbaycan dilçiliyində temporal leksikaya semantik yanaşmaya dair İlham Tahirovun 
“Temporal leksika” və “Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası” adlı tədqiqat işləri 
qiymətli nümunələrdir. İlham Tahirov linqvistikada zaman anlayışını fərqli aspektdən tədqiq 
etmişdir. Bu zamana qədər dilçiliyimizdə morfoloji koteqoriya kimi zamana aid yazılan 
əsərlərdən fərqli olaraq o, zamanı daha geniş. temporallılıq adlanan kateqoriya kimi tədqiqata 
cəlb etmiş, temporal leksikanın Azərbaycan dilçiliyində ilk tədqiqatçısı olmuşdur. 
İlham Tahirov tədqiqat işində Azərbaycan və ingilis dilininin materiallarından istifadə 
etmişdir. İki dildə işlənən zaman anlayışlı sözləri müqayisəli şəkildə tədqiqata cəlb etmişdir [5, 
s.30]. 
Türk dillərinin materialları əsasında temporal leksika Azərbaycan dilçiləri tərəfindən tədqiq 
edilməmişdir. Bu mövzü dilçiliyimizdə öyrənilməmiş problem olaraq qalmaqdadır.
Rus dilçiliyində temporal leksikaya dair tədqiqat işləri öz zənginliyi və müxtəlifliyi ilə 
fərqlənir. V.V.Morkovkinin rus dilində zaman mənalı leksikanın ideoqrafik təsvirinə həsr 
olunmuş tədqiqatı xüsusi seçilir. Müəllif sözlərin əlifba sırası ilə deyil, məna yaxınlığına görə 
yerləşdirildiyi ideoqrafik lüğətlərin yaradılması üçün temporal leksikanı zaman mənalarının 
aşkarlanması məqsədilə araşdırır. Rus dilində temporal isimlərin , sifətlərin və zərflərin ifadə 
etdiyi zaman mənalarının müfəssəl və dərin təhlili T.A.Lisitsina tərəfindən verilmişdir. 
Tədqiqatçı qeyd edilən temporal leksikanın semantik təsnifatı üçün nitq momenti ilə əlaqənin 
olub-olmadığı əlamətini götürür. 

---