QarabağnaməLƏr miRZƏ RƏHİm fəNA

ÜÇÜNCÜ FƏSIL YAZILIR 
O PƏHLƏVANLARDAN Kİ, 
BU VİLAYƏTDƏN ƏMƏLƏ GƏLİBLƏR 
 
Belə ki, bundan əqdəm Dördlər qurdu məhəlləsində bir pəhləvan var 
idi. Onun adı  pəhləvan Nabat və  sənəti dabbağlıq idi. Çox zorlu və 
güləşkən adam idi. 
Və heç kəs onun arxasın yerə qoymayıbdır. Öz vaxtında olan 
pəhləvanlar ki, Şəkidən və Təbrizdən və Badkubədən gəliblər, təmamın 
mərhum Cəfərqulu xanın qulluğunda basıbdır. Bir pəhləvan Sarabdan 
gəlib, adı pəhləvan Rüstəm idi. Özünə dovtələb olub, gəlib Qarabağa ki, 
pəhləvan Nabat ilə küşti tutalar. O vaxt qəzadan pəhləvan Nabat bərk 
naxoş imiş. Özüylə güləşmək mümkün olmayıbdır. Amma yanında bir 
növcəsi var imiş. Adı pəhləvan Seyid Həsən. Həman pəhləvan Rüstəmi 
bu növə basıbdır. Amma sair vaxtlarda bir pəhləvan ki, hər yerdən 
gələrmişlər, təmamın pəhləvan Nabat basarmış. Və bir nəfər pəhləvan 
Şəkidən gəlib adı  pəhləvan Bağır. Çox adlı  və  tənumənd adam imiş. 
Onu basıb və neçə  pəhləvan Badkubədən gəliblər, onları  təmamən 
basıbdır. Və yenə  Təbrizdən vəliəhd qulluğunda mərhum Məhəmməd 
şahın pəhləvanı var imiş. Onu basıbdır. Elə ki bu tövr olub: Təbrizin 
lotuları bu fikrə düşüblər ki, pəhləvan Nabatı öldürələr. Bu əhvaldan 
qarabağlı camaatları  xəbərdar olublar. Gəlib Xanıkov konsula şikayət 
ediblər. Xamkov konsul pəhləvan Nabatı  gətirdib öz qulluğunda 
saxlayıb və qarovul ilə  Təbrizdən yola salıb və  pəhləvan Nabat küşti 
tutan vaxtda dizlərinin gözünə aya bağlarmış və yaxşı mil oynadarmış. 
Çox qüvvətli adam imiş. Belə ki, bir gün bir rəs kəl qızıb Xəlfəli 
qapısından çövdar malından ayrılıb qaçıb bazara, ta gəlib aşağı bazarda 
pəhləvan Nabata düçar olub və  pəhləvan Nabat çiynində bir güni mal 
gəlirmiş. Bazarda görüb xalq hər biri bir yana qaçırlar. Soruşub bu nədi? 
Deyiblər: Pəhləvan Nabat, qaç ki, bir qızmış kəl bazar adamın qırdı. Bu 
halda kəl gəlib yetişir, pəhləvan Nabat olan yerə. Elə ki kəl pəhləvan 
Nabata soxulur. Pəhləvan mal günin çiynindən atıb bu kəlin 
buynuzlarından tutub boynun qanurub yıxır yerə və oturur boynun üstə. 
Xalq gəlib kəlin əl və ayağın bağlayıb, saxlayırlar ta sahibi gəlib bir növ 
ilə aparır. 
  
 
67

Və yenə  həmin Dördlər qurdu məhəlləsində Seyid Həsən adlı bir 
nəfər pəhləvan var idi. Pəhləvan Nabata bərabər olmazdı. Bir-birilə 
həftədə bir dəfə  Cəfərqulu xanın qulluğunda küşti tutardılar və 
oynaşardılar. Amma heç birisi bir-birin basmamışdı. Və bu Seyid Həsən 
yenə neçə nəfər pəhləvan ki, Badkubədən və Salyandan və Təbrizdən və 
sair yerlərdən ki, gəliblər, təmamın arxasın qatlıyıbdır və ölüncə bir 
pəhləvan onun arxasın yerə qoymayıbdır. Və bir də  həmin pəhləvan 
Seyid Həsən bir para işlər tutarmış ki, adam təəccüb edərmiş. Belə ki, 
bir fnanqal odu təmamən bir-bir əlində sürrüb keçirərmiş  və odlu 
kösövü dilinə çəkib dili ilə keçirərmiş, nə əli və nə dili yanmaz imiş və 
dəmiri qızdrrıb elə keçirərmiş. Oldur ki, o vaxtdan o tayfalara kösöy 
yayılan sufilər deyirlər. Onun odun hərarətindən ehtiyatı yox imiş.  Əli 
və ayağı ilə  və dili ilə  nə  qədər istəsəmiş odu keçirib və bir zəhmət 
görməz imiş. 
Və yenə bir nəfər pəhləvan Çuxur məhəlləsində olubdur və onun adı 
pəhləvan Məhəmməd idi. Bu da çox görkəmli və şücaətli və tənumənd 
adam imiş. Neçə nəfər pəhləvan basıbdır. Amma bir az kəmcürət adam 
imiş. Öz şücaətinə layiq o qədəri zoru və cürəti yox imiş. Həmin çox 
görkəmli və  nəzərə  gələn və meydan dolanan və yaxşı milbazlıq və 
rübai oxuyan pəhləvan imiş ki, həmişə  mərhum Cəfərqulu xanın 
qulluğunda mərikə qurub, növçələr ilə küşti tutarmış. Amma pəhləvan 
Nabata və pəhləvan Seyid Həsənə bərabər deyilmiş. 
Və bir də neçə dəstə qaçaqlar ki, hər əsrdə çıxıblar, onlardan bir neçə 
kəlmə yazıb məlum edək ta məlum olsun ki, onlar nə tövr bəd 
bihesablıq ediblər və axırları  nə tövr olubdur. Belə ki, qədim vaxtı 
Rusiya dövləti qalaya təsərrüf olandan sonra o vaxtlarda ki, mərhum 
İbrahim xanın dəftərxanası dustaqxana idi, şil qurdlarından bir nəfər 
qaçaq çıxıb, onun adı Zaman idi. Xalqa ondan çox zərər olurmuş. Bir 
müddət öz hünərinə dolanıb və hər yerdə çəpavül edib, bəd bihe-sablığla 
məşğul imiş.  Əvvəl onu rurublar və dustaqxanada irniş. Bir tövr olub 
qaçıbdır və bu Zamanın bir anası var imiş çox tamaşalı, adı Həbətə imiş. 
Belə ki, o, övrətin boyu bir arşın və eni üç çərək imiş. Uşaqlar dalma 
düşüb, sataşarmışlar və deyirmişlər: 
- Bu gün-sabahdı görərsən, Zaman bir dəstə yasavul ilə yenə 
dustaqxanaya gəldi. 
Həbətə qarnına döyüb belə deyərmiş: 
  
 
68

- Hərgah Zaman bu qarından çıxıbdır, bir də rusun əlinə düşməz. 
Qərəz, bir müddət yenə Zaman gəzib və hər yerdə çəpavül edərmiş. Bir 
gün Xojalı (Xocalı) çaparxanasında poçt üstə düşüb, istəyib poçtu 
dağıda. Bir neçə  nəfər adam durub yalvarıbdır. Sonra qazaq bir güllə 
atıb Zaman ölübdür və həmin poçtxananın qabağında Zamanı başı üstə 
basdırıblar. Bir neçə gündən sonra gecə  gəlib, çıxardıb aparmışdılar. 
Bunun dövranı bu tövr olub və axırı belə olubdur. 
Və yenə bir qaçaq ki, İsmayıl bəy imiş. Cavanşir mahalından 
Amaniyan qurdlarının obasından çıxıb, qraf naçalnikin vaxtında bu da 
çox işlər edib ki, onun tutduğu işləri yazmaq mümkün deyil. Çox poçt 
dağıdıb və çox bəlalər xalqın başına gətiribdir.  Ələ düşməyib, gedib 
Sultanbud təpəsində oturub və o ətrafdan bir nəfər qoca övrət gətirib, o 
qocaya bir dəst libas verib, təmamən qırmızı. O qarıya deyib: 
- Hərgah bunları  çıxardasan, gəlib evini dağıdacağam. Hər kəs 
səndən soruşa ki, a qarı  nənə, bu nə  qırmızı paltardı geymisən. Cavab 
ver ki, İsmayıl dövranıdır. 
Belə olar bir müddət. Bu növlə keçərdi. Sonra öz yoldaşı 
Gülməmmədi nam yatdığı yerdə öldürmüşdü və  gəlib naçalniyə  xəbər 
gətirmişdi ki, İsmayılı öldürdüm. 
Və qraf-naçalnik hökm edib ki, İsmayılın meyitini qalaya gətiriblər. 
Tamam qala əhli tamaşaya gedib baxırmışlar. Naçalnik gəlib İsmayılın 
uzun bığları var imiş, tutub bığından silkələyib deyir: 
- Necədi, a İsmayıl bəy! Yenə qoçaqlıq edəcəksənmi? 
Və bunun axırı bu tövr olubdur. 
Və yenə  Kəbirli uyezdindən Xınzırıstan obasından Qanlı Behbud 
qaçaq olubdur. Bu da bir para işlər edib və çox yerlərdə çəpavül edib və 
adam öldürüb, bəd bihesablığı həddən artıq edib və cürətin bir məqama 
yetirib ki, gəlib  Əsgəran qalası ki, qaladan üç ağac aşağıda məlumdu, 
həmin qalaçada məskən edib və neçə gün orada oturur, hər kəs qaladan 
gəlirmiş, tutub saxlarmış  və  hər kim aşağa mahallardan gəlirmiş, yenə 
tutub həmin Əsgəran qalaçasında saxlarmış və o vaxt naçalnik Tarxanov 
imiş və Murov, yarımsaqqal Ohancan bəy İsfəndiyarov imiş. Qəzadan o 
günlərdə ki, Behbud Əsgəranda mənzil edib və  gəlib-gedənləri rutub 
soyandan sonra dustaq edib saxlarmış. O günü Murov Ohancan bəyin 
qardaşı  Əmircan bəy qalalı  Ağa Rəfi ilə poçta minib Gəncə  şəhərinə 
gedirmişlər. Bunları da Behbud tutub 
  
 
69

 
saxlayıbdır və bir saatdan sonra Əmircan bəyi tanıyıb ki, Murov 
Ohancan bəyin qardaşıdır. Bu fikrə düşüb ki, Əmircan bəyi öldürə. Ağa 
Rəfi deyib ki, mən mərsiyəxanam və bu erməni Təbriz  əhlindəndir. 
Yenə bir nəfər Qanlı Behbudun yoldaşı  Ağa Rəfini tamyıbdır ki, sən 
qalalı  Ağa Rəfi deyilsən? Qərəz, Ağa Rəfi yalvarıb, bir tövr olub ki, 
Əmircan bəyi öldürməyiblər və bunları buraxıblar. Elə ki bunları 
buraxıb, sair adamlar ki, neçə gün imiş tutub saxlamışdılar, təmamən 
buraxıb və özü yayınıb gedibdir. Bu əhval naçalnik Tarxanova və 
Murov Ohancan bəyə yetişib, belə hökm olub ki, gərək hər tövr olsa, 
Qanlı Behbud ya tutula və ya öldürələr. O vaxt Köçərli Səlim bəy 
Oğrubəyi imiş.  İki yüz nəfər atlı  Səlim bəyə verib yollayıblar, Qanlı 
Behbudu ya tuta və ya öldürə. Səlim bəy öz atlıları ilə  Əsgəran 
qalaçasından aşağı gedirmiş. Görüb bir nəfər seyid yol ilə gedir. Seyidə 
deyib: 
- Seyid, bilirsən Behbud ha tərəfdə olar? Seyid deyib: 
- Səlim bəy, qaçağın yerini bilmək olmaz. Səlim bəy seyidə deyib: 
- Beş manat sənə nəzir etdim. Allah bu gün Behbudu mənə yetirsin. 
Bu nəziri edib yola düşdü. Qəzadan həmin seyid Behbuda düçar olur. 
Behbud seyiddən soruşur: 
- Seyid, nə var, nə yox? 
Seyid əhvalatı nəql edir ki, Səlim bəy Oğrubəyi iki yüz nəfər atlı ilə 
səni axtarır və  mənə beş manat nəzir edib ki, səni tapa. Behbud beş 
manat pul çıxardıb verir seyidə ki, bu sənin o elədiyi nəziri, on manat 
mən sənə  nəzir etdim. Allah Səlimi bu gün mənə yetirsin. Üz qoyur 
Səlim bəyin dalınca, gedib Xaçının o tayında Kötəlpara kəndində Çirağ 
dəyirmanının yanında Səlim bəyə yetişir. Tamam atlıların dağıdır. Hər 
birisi bir yana qaçırlar və  Səlim bəy istəyir özün kəndə sala. Qanlı 
Behbud yetirib Səlim bəyi öldürür. Və bu Qanlı Behbudu yatdığı yerdə 
bir nəfər övrət həna qılıncı ilə öldürmüşdü. Bunun da zavalı bu tövr 
olubdur. 
Və yenə bir nəfər Ağa adlı qaçaq Zəngəzur uyezdinin Bayandur 
kəndindən çıxıbdır. Bayandurlu Ağa, bu Ağa çox cürətli və hünərli 
qaçaq imiş. Əvvəl bu Ağanı bir cüzi təqsirin üstə tutub Yerevan 
  
 
70

(İrəvan) şəhərində dustaq ediblər. Bir nəfər yoldaş ilə neçə vaxt İrəvan 
dustaqxanasında qalıblar. Sonra İrəvandan yoldaşı ilə qaçıb. Və onun 
qaçmaq  əhvalatı bu tövr olubdur: Bir gün yoldaşma Ağa deyib: "Gəl 
qaçaq! Ta qaçmasaq bizə qurtarmaq mümkün olmayacaqdır". Ağanın 
yoldaşı naxoş imiş. Qəbul etməyibdir ki, men naxoşam. Ağa deyib ki, 
mən səni dalımda aparıram. Yoldaşı razı olub, qaçıblar. Ağa üç günlük 
yolu bir gün və bir gecədə yaylaq yolu Göyçə tərəfdən yoldaşı dalında 
qaçıb və ondan sonra qaçaq olubdur ki, cəmi iqlimi dolanıb. Bir tərəf 
Xorasan və bir tərəf Kərbəla və bir müddət Tehranda qalıbdır və bir 
müddət Osmanlı məmləkətlərində dolanıb. İran dövlətini də gəzib, sonra 
yenə Qarabağ tərəfə gəlib. Qərəz, bir gün gəlir öz evinə ki, bir neçə gün 
qala. Çünki qılçasın at vurub sındırmış imiş. Evində yatırmış. Ağanın 
düşmənlərindən birisi gedib Murov İvan bəyə  xəbər edibdir ki, Ağa 
gəlib Bayandurda yatır və qılçasın at sındırıb, qaça bilməz. Yaxşı fürsət 
vaxtıdır. Murov İvan bəy iki yüz nəfər atlı və yüz nəfər piyada çəlik cəm 
edib səhərə iki saat qalmış  gəlib Bayandur kəndinə  və  Ağa olan evin 
qapısın kəsib, məşğul olublar tüfəng atmağa. Ağa xəbərdar olub yoldaşı 
ilə kəsir qapını. Hər kəs irəli gəlir, odlayır. İvan bəy görür ki, çox adam 
öləcəkdir. Hökm edir küləş götürsünlər ki, damı odlayalar. Elə ki bu işə 
bina qoyurlar, Baharlı sakini İsmayıl bəy Vəliyev orada imiş  və 
xəbərdar imiş ki, Ağa olan evdə çox övrət və uşaq var. Çünki Ağa naxoş 
olmağa görə  və  səfərdən təzə  gəlməyinə görə tamam övladı  Ağanı 
görməyə  gəlib cəm imişlər. Qərəz, Murov İvan bəyə  məlum edir ki, a 
İvan bəy, hərgah fikrin budur ki, Ağanı ya tutasan və ya öldürəsən, 
haqqdır. Yoxsa bu qədər övrət və  uşaq od içində yandırmağı  və 
gülləbaran etməyi istəyirsən, bu iş  nə Allaha rəvadır və  nə padşaha 
xoşdur. Sən buyur bir qədəri aram olsunlar ta mən bir-bir o övrət və 
uşağı çıxardım. Ağa ilə özün bilərsən. Murov razı olub və Mirzə İsmayıl 
bəy gedib damın qapısında durub və bir-bir övrətləri və uşaqları damdan 
çıxardıb, ondan sonra məşğul olublar damı odlamağa və küləşi odlayıb 
damın bacasından içəri tökürmüşlər. Bəlkə rüstü boğa, çölə  çıxalar. 
Qərəz, Ağa və yoldaşı içəridə damın divarın dağıdıb girirlər tövləyə və 
atlanıb, birdən uca səslə "Ya Əli" deyib tövlənin qapısından çıxırlar. 
Qabaqca Ağa, dalınca yoldaşı Mirzə İsmayıl bəy. Belə nəql edilirdi ki, 
Ağa qapıdan çıxan vaxtda 
 
71

damın üstündən və ətrafdan iki yüz tüfəng atdılar ki, təmamən əlbəəl idi. 
Heç birisi Ağaya dəymədi. Amma yoldaşın öldürdülər. Elə ki Ağa bir 
tüfəng mənzili qaçdı (qaşdı) atın saxladı  və Murova söyürdü və 
atışırdılar. Murovun pomoşniki paruçik Şirin bəy Əlyanlı sakini Ağaya 
deyib: - A köpək oğlu, rus padşahı ilə padşahlıq edəcəksən? Niyə başını 
götürüb bir yana getmirsən? Bu sözü deyib, bir güllə atıbdır. Güllə 
gedib Ağanın atının yalından dəyibdir. Və Ağa Şirin bəyə söyüb ki. A 
köpək oğlu, elə güllə atmazlar. Al, gəldi. Bir güllə atıb gəlib Şirin bəyin 
atının qarnından dəyib və at yıxılıb. Şirin bəy atın altında qalıb, həmin 
saat ölübdür. Həmin atın altında qalmaqlıq ilə sonra Ağa yayınıb və 
Murov Şirin bəyin meyitin götürüb öz yerinə qayıdıbdır. Ağa Mincivan 
bəyləri ilə dost imiş. Həmişə  gəlib-gedirmiş. Mincivan bəyləri belə 
tədbir ediblər ki, gərək bu dəfə  Ağanı öldürək.  Əvvəl-axır Ağadan 
bizlərə  zərər gələcəkdir. Bir gün yenə  Ağa gəlib mincivanlı  Əbutalıb 
bəyin evinə. O gecə orada qonaq olub, səhər atlanıb gedən vaxt 
təmamən Mincivan bəyləri Ağa ilə atlanıblar ki, bir qədər yolu səninlə 
söhbət edə-edə biz də gedəcəyik. Elə ki, qışlaqdan bir qədər gediblər, o 
yerlərdə yaxşı at çapmalı  və tüfəng oynatmalı düzlər var. O düzlərə 
çıxanda təmamən tüfənglərin çıxardıblar ki, at çapaq və tüfəng oynadaq. 
Ağa etibar edib, qəflətən təmamı birdən Ağanı gülləbaran ediblər. On 
səkkiz güllə  Ağanın bədəninə  dəymişdi və  Ağanın o vaxt yoldaşı yox 
imiş. On dəqiqə sağ qalıb, həmin bu sözü deyib ki, a kömək uşağı, məni 
namərdlik ilə öldürdünüz. Allah bu intiqamı sizdən alsın. 
Ondan bir az sonra həmin Mincivan bəyləri ki, təmamən bir-birilə 
övlad idilər, mülk üstə bir-birini qırdılar. Yeddi-səkkiz nəfər öldü və 
yeddi-səkkiz nəfər Sibirə getdilər. Bunların axın bu tövr oldu və 
bayandurlu Ağanın axırı belə oldu. 
Və bir də yenə  Zəngəzur uyezdinin Min kəndindən bir nəfər qaçaq 
çıxıb. Bir neçə  nəfər yoldaşları ilə ki, dəstənin adlısı Rüstəm irniş. 
Bunlar da bir müddət dolamblar və güzarları  Aşağı  Kəbirli mahalına 
düşüb və  həmin mahalda Xınzırıstan kəndində Molla Hüseyn adlı bir 
kişinin evinə  şəbxun aparıblar. Həmin kişinin hər nə dünya malı var 
imiş  təmamən aparıblar və özünü öldürüblər. Və bu qaçaq Rüstəm 
bayandurlu Ağanın vaxtında imiş. Bir müddətdən sonra bayandurlu 
Ağanın güzarı Kəbirli mahalına düşüb. Həmin 
  
 
72

Molla Hüseynin anası xəbərdar olub ki, Ağa bu yerlərdədir. O övrət 
gedib Ağanın yanına və çarqətin başından açıb, tullayıb Ağanın 
ayaqlarına ki, gərək mənim oğlumun qanını qaçaq Rüstəmdən alasan. 
Və çox yalvarıb. Bayandurlu Ağa bu övrətin sözün qəbul edib və 
xatircəmlik verib ki, bir neçə gün səbir elə, sənə  məlum olar. Övrət 
qayıdıb öz evinə. Və  Ağa həmin gün qayıdıb Zəngəzura. Gəlib qaçaq 
Rüstəmi öldürüb və bir qolun kəsib gətirib həmin övrətə verib ki, o 
övrət üçün təsəlli olsun. 
Elə ki övrət bu tez vaxtda Ağanın buna təsəlli verməyin görüb, neçə 
dəfə  Ağanın atının başına dolanıb və Rüstəmin qolun ocaq qalayıb 
yandırıbdır. 
Və yenə bir nəfər qaçaq Zəngəzur mahalından çıxıb ona Kürdoğlu 
Safyu deyirmişlər. Çox birəhm və insafsız adam imiş. Hər yerdə  xəta 
edib, hər kəs onun əlinə düşsəymiş salamat qurtarmaz imiş. Göyçədə və 
Dərələzidə və Ayrımda çox işlər edib və neçə dəfə yaylaqda və qışlaqda 
obalar dağıdıbdır. Sonra məlum olmayıb ki, axırı nə tövr olubdur. 
Və bir də Kəbirli mahalında Ağ Kəhriz adlanan yerdə bir nəfər adam 
var idi, adına Mirzə oğlu Həsən deyərdilər. O da çox qorxusuz və cürətli 
adam idi. Bir para işlər tutdu. Amma aşkara düşmədi. Nə bir gün dustaq 
oldu və nə qaçaq oldu. Hər iş ki, etmişdi, pünhan qaldı. Bunun işləri bu 
idi ki, Şirxanın oğlun və övrətin Sibirə apardılar. Şirxanın on iki yaşında 
bir oğlu qalmışdı. Gəlib Mirzə oğlu Həsənin yanında ağlayıb ki, gərək 
türkmən yüzbaşısın gedib öldürəsən. Bizim bu işə düşməyimizə səbəb o, 
olubdur. Və iki yüz manat pul verib. Mirzə oğlu Həsən pulu qəbul edib, 
axşam vaxtı yola düşüb. Qaranlıq düşən vaxtda türkmən yüzbaşısının 
evinə gedib, qapıdan içəri girib, əlində tüfəng salam verib, həmin saat 
yüzbaşını vurub öldürübdür. Tamam külfəti oturduğu yerdə tez qayıdıb. 
Obanın adamları  gəlib ki, bunu kim öldürdü? Deyiblər ki, bir nəfər 
uzunboylu idi. İçəri girib salam verdi. O saat da kişini vurub öldürdü. 
Və yenə  həmin Mirzə  oğlu Həsənin yanına bir nəfər abırlı adam 
gəlib ağlayır ki, bəs Səhləbatlı Aslan mənim namusuma sataşıbdır və bu 
iş xalq arasında  şöhrət edib və  mənim o hünərim yoxdur ki, onu 
öldürəm. Gərək bu pulu qəbul edib, gedib Aslanı öldürəsən. Mirzə oğlu 
pulu qəbul etməyib təvəqqəsin qəbul edib. Gedib Aslanı 
  
 
73

öldürmüşdü. Çox belə işlər etdi, girə düşmədi. Sonra həmin Mirzə oğlu 
Həsəni öz evində övrətilə yatdığı yerdə bir nəfər on yaşında uşaq 
öldürdü. Və o uşaq ələ düşmədi, qaçıb getdi o taya, İran tərəfinə. Belə 
ki, məsəl deyiblər: 
Hər nə doğrarsan çanağına, o çıxacaq qaşığına 
Və yenə  Zəngəzur uyezdindən Camal bəy və  oğlu  İsmayıl bəy və 
qardaşı  oğlu Cəbrayıl bəy qaçaq olublar. Və bunların  əhvalatı bu tövr 
olubdur: Belə ki, Camal bəy ilə Cabbar bəyin davası var imiş. Cabbar 
bəy Camal bəyin qardaşı  Məhəmmədhəsən bəyi öldürmüşdü və  işləri 
divana düşmüşdü. O vaxt Xandəmirov Murov idi. Belə olub ki, Murov 
Cabbar bəyin tərəfin mülahizə edib və Camal bəygili təqsirləndirib. Belə 
hökm olub ki, Camal bəyi oğlu ilə  və qardaşı  oğlu Cəbrayıl bəy ilə 
tutarlar. Bunlar qaçaq olub divan tərəfdən hökm olub ki, Camal bəyin 
hər bir şeyi qarət olsun. Gəliblər Camal bəyin ilxı ilə atların və otuz dəst 
yorğan-döşəyin və sair dünya malın təmamən çəpavül ediblər və bir 
dəstə atlı ilə düşüblər Camal bəygilin dalma ki, tutalar. Yaylaqda 
Xandəmirov və pomoşniki Əli bəy çinovnik bir dəstə atlı ilə Camal bəy 
ilə atışıblar. İsmayıl bəy Camal bəyin oğlu atışan vaxtda Əli bəyi vurub 
öldürmüşdü və qaçıb qurtarmışdılar. Ondan sonra gedib Təbrizdə 
qalmışdılar və  Təbrizdən tutub göndərmişdilər  İrəvan  şəhərinə  və 
İrəvandan göndərmişdilər qalaya. Burada bir neçə vaxt dustaq oldular. 
Bir müddətdən sonra Şirvandan iki nəfər polkovnik gəldilər ki, bunların 
işin silist etsinlər. Onların günahlarını dürüst bilələr. Və o 
polkovniklərin biri Smirnov idi və birisi Zinovyeviç idi. Və bunların 
yanınca gələn çinovnik Mirzə  Məhəmmədhəsən bəy Vəliyev bizim 
əmimiz idi. Elə ki silist oldu Camal bəy və  Cəbrayıl bəy müqəssir 
olmadı və İsmayıl bəy üçün Sibir kəsildi. Əli bəyi öldürməyə cəhət və 
Xandəmirovu badsuda saldılar və Cabbar bəyi tutub göndərdilər Tiflisə. 
Bir neçə vaxt Tiflisdə dustaq oldu. Sonra Cabbar bəyin qılçaları çolağ 
oldu... 
 
74

 
 
 
 
 
 
 
 
HƏSƏN İXFA ƏLİZADƏ 
 
ŞUŞA ŞƏHƏRİNİN TARİXİ  
 
 
 
 
75

 
HƏSƏN İXFA ƏLİZADƏ 
  
Mollanəsrəddinçi  şair, dramaturq, nasir Əlizadə  Həsən  İxfa (1893-
1972)  ədəbi fəaliyyətə 1910-cu ildə "Molla Nəsrəddin" jurnalında 
başlamışdır. Həyatını  Şuşada keçirmiş, uzun müddət müəllimlik 
etmişdir. 1927-ci ildə Pedaqoji İnstitutu bitirmişdir. "Namərdi ruzgar", 
"Ələsgər", "Məkri zənan", "Balaxanım" və başqa əsərləri yerli səhnədə 
göstərilmişdir. Eyni zamanda, xeyli hekayələri və şeirləri də vardır. 
Həsən  İxfanın maraqlı yazılarından biri də  "Şuşanın tarixi"dir. 
Həvəskar ziyah bir neçə  dəftərdə  Şuşa  şəhərinin binası qoyulandan 
Sovet dövrünə  qədər baş verən hadisələrdən bəhs açır.  Şübhəsiz, onun 
qeydləri elmi mənbələri  əhatə etməkdən daha çox xalq rəvayətləri və 
məlum "Qarabağnamə"lərə  əsaslanır. Müəllifin  Şuşadakı came 
məscidlərində, Mirsiyab karvansarasında daşlara həkk edilmiş 
kitabələrin bir neçəsinin mətnini öz tarixi qeydlərində verməsi müəyyən 
elmi əhəmiyyətə malikdir. 
Bu kitabda Həsən  İxfa  Əlizadənin "Şuşanın tarixi" əsəri ixtisarla 
verilir. 
  
 
76

 
ŞUŞA ŞƏHƏRİNİN TARİXİ 
 
Müqəddimə 
 
Zahid demə: "Dünya nə sənindir, nə mənimdir",  
Sən sevmədiyin cümlə bu yerlər vətənimdir,  
Verməm vətənin bir qarışın yadlara əsla!  
Şəfqətli anamdır bu mənim, can verənimdir!.. 
 
Şuşa! Bu ad nə qədər əziz, doğma, munis və sevimli bir ad; nə qədər 
dilnəvaz və mehriban bir ana - vətəndir. Şuşa o qədər gözəl bir yerdir ki, 
onun adı qarşısında daima diz çökərək "xaki-payini" hörmətlə öpmək 
mənim  ən müqəddəs vəzifəm olub. Bu şəhərin uğrunda hər bir 
varlıqdan: candan, maldan, həyatdan və sairədən keçmək, al qanlara 
bulanmaq, məhv olmaq mənim üçün ən müqəddəs bir səadət və şərəfli 
bir haldır. 
Qarabağ dağlarından birinin ən yüksək zirvəsi olan bir yamac 
üzərində bina olunmuş bu şəhər ən mühüm strateji bir mövqe tutmuşdur. 
Şuşa  şəhəri Bakı, Gəncə  və başqa Azərbaycan  şəhərlərinə nisbətən 
həm yaşca çox gəncdir, həm də  həcmi etibarilə kiçik bir sahəni  əhatə 
edir. Buna baxmayaraq, keçən  əsrlərdə bu şəhər sənət,  ədəbiyyat, 
incəsənət, xüsusilə musiqi sahəsində Zaqafqaziyada ən mühüm və 
demək olar ki, birinci yer tutmuşdur. Qısa tarixi bir dövrdə  Şuşa 
şəhərində çoxlu istedadlı  şairlər, alimlər, müəllim və  sənətkarlar 
yetişmişdir. 
Molla Pənah Vaqif Şuşa mühitində  nəşvi-nüma tapmışdır. Qazax 
mahalında doğulsa da, Vaqifin dünyagörüşü, yaradıcılıq tərəqqisi 
Şuşada zirvəyə çatmışdır və "Hər oxuyan Molla Pənah olmaz" zərbi-
məsəli, ən yüksək ad və qiymətə Şuşa mühitində yüksəlmişdir. Şuşanın 
Vaqifləri, Zakirləri, Asiləri, Natəvanları, Aşıq Pəriləri, Kəminələri, 
Nəvvabları yetişmişdir. 
Şuşanın "Məhfili-üns" (məclisi-üns), "Məclisi-fəramuşan"ı bütün 
Azərbaycana səs salmışdır. Bu məclislərə Bakının "Məcməüş-şüəra", 
 
77

Şamaxının "Beytüs-səfa", Gəncə və başqa şəhərlərin ədəbi məclisləri 
dərin hörmətlə yanaşmışlar. 
Bu tarixi şəhərdə Hacı Hüsü, Məşədi  İsi,  Əbdülbaqi, Sadıqcan, 
Cabbar Qaryağdı  oğlu, Keçəçi oğlu Məhəmməd,  İslam Abdullayev, 
Seyid Şuşinski kimi müğənnilər, Mir Möhsün Nəvvab, Sadıqcan, Üzeyir 
Hacıbəyov kimi musiqişünaslar, Əhməd bəy Ağayev (Ağaoğlu Əhməd), 
Haşım bəy Vəzirov, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, 
Fərhad Ağazadə  (Şərqli) kimi bir çox jurnalist, ədib və dramaturqlar 
dünyada məşhur və mərufdurlar. 
 
* * * 
 
Oxuculara təqdim olunan bu kiçik əsərdə doğma Şuşamızın ilk təməl 
daşı qoyulduğu gündən (1750-1751-ci illər) bu günə kimi keçirdiyi 
xoşbəxt günlərdən, eyni zamanda məyus və faciəli zamanlarından 
danışılacaqdır. Mən bu tarixi qeydləri yazarkən Mirzə Camalın 
"Qarabağ tarixi"ndən, Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"sindən, 
A.Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" 
əsərindən, Məhəmmədhəsən 
Baharlının "Qafqaz tarixi", "Azərbaycan tarixi" əsərlərindən, 
R.İsmayılovun "Azərbaycan tarixi" və başqa müəlliflərdən istifadə 
etmişəm. Bundan başqa, bir çox arxiv materiallarından,  İran 
tarixlərindən, eləcə  də 70 illik həyatım  ərzində müşahidələrim,  şahidi 
olduğum faktları da qeydə almışam. Bəzi uydurma, mübaliğə çar 
hökumətinə yaltaqlanmaq, Qarabağ xanlarına düşmənçilik edənləri ört-
basdır edən (Əhməd bəy Cavanşir kimi) materiallardan ictinab etmişəm. 
 
Qərəz nəqşi əst gəz ma baz mabəd,  
Ke həstira nəhi benəm bəlaya. 
 
Tərcüməsi: Qərəz ki, bu bir nəqşdir ki, bizdən sonra qalar, çünki hər 
bir varlıq daima baqi qalan deyil. 
 
78