Qarshi innovatsion ta’lim universiteti

Mavzu yuzasidan savollar:

1.Ijtimoiy pedagogik tadqiqot metodlarini sanab bering? 2.Ijtimoiy ish yo’nalishlari nomini ayting?
3.Ijtimoiy reablitatsion metodlarni sanab bering

Adabiyotlar ro’yxati.

1. 
   Sh. Sodiqova. Maktabgacha pedagogika. T.: O‘qituvchi 2013 y
   
2. 
   F.Qodirova, Sh.Tursunpo’latova, N.Kayumova, M.A’zamova Maktabgacha pedagogika T.: Tafakkur 2019 y
   

3..J. Xasanboyev. Pedagogika.T., “Fan”, 2006

4. 
   C.A. Kozlova. Doshkolnaya pedagogika. Moskva. “Prosvesheniye” 2000. 4. Sotsionalnaya pedagogika. / Kurs leksiy – M.: Vlados., 2000
   
5. 
   L.M. Mardaxayev. Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”,2006
   
6. 
   F.A.Mustafayeva, Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”, 2003.
   
7. 
   A.V. Mudrik. Sotsionalnaya pedagogika Moskva, “Prosvesheniye”,2005
   
8. 
   Y.V. Vasilkova, T.A. Vasilkova Sotsionalnaya pedagogika Moskva 2006 .
   

4-MODUL. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLANING SOTSIUMDA RIVOJLANISHI.

8. 
   MAVZU: SOTSIUM TUSHUNCHASI. SOTSIUM VA BOLA SHAXSI. BOLANING RIVOJLANISHIDA TARBIYA SOTSIUM SIFATIDA.
   

Reja:

1. 
   Sotsium tushunchasi. Sotsium va bola shaxsi.
   
2. 
   Bolaning rivojlanishida tarbiya sotsium sifatida
   
3. 
   Bolaning ilk ijtimoiylashuv davri.
   

8.1. Sotsium tushunchasi. Sotsium va bola shaxsi.

«Sotsium» atamasidagi lotincha «sotsio» fe’li qo‘shish, birlashtirish, birgalikda mehnat qilmoqni anglatadi. Tushuncha sifatida «sotsium», universumning – yaxlit olamning tarkibiy qismi bo‘lgan kishilik dunyosi alohida jihatlarini ifodalaydi. Unda tabiatga, tabiiylikka muqobil bo‘lgan ijtimoiy-madaniy borliq aks etadi. «Jamoa» va «jamiyat» atamalari anglatgan ma’nolariga ko‘ra yaqindir. Har ikki so‘z arabcha «jam‘a»dan yasalgan bo‘lib, kishilarning turli darajada va maqomda olingan umumiyligini anglatadi. Agar «jamiyat» deyilganda keng ma’noda oldingi paragraflarda ko‘rsatib o‘tilganidek, kishilarning birgalikdagi manfaatlari va kelishuvi asosida maqsadga muvofiq oqilona tashkil etilgan birgalikdagi faoliyati ifodasi tushunilsa, «jamoa» tushunchasida umumiy kelib chiqish, til, taqdir va qarashlar bilan bog‘liqlik o‘z aksini topadi. Oila, xalq va hokazolar ayni shunday jamoalardir. Har qanday jamoa ham jamiyat bo‘lavermaydi. Lekin istalgan jamiyat jamoa hisoblanadi. Ayniqsa, jamiyat murakkab jamoa bo‘lib o‘zo‘zidan tashkillanganlik va rivojlanish xususiyatlariga egadir. Bunday murakkab hodisani yaxlit holda na kuzatib va na tajribada tekshirib bo‘ladi. Uni faqat nazariy jihatdangina andaza, nusxa tarzida tasavvur etib, asosiy jihatlarini aniqlash mumkin. «Jamiyat» deyilganda, odatda hammaga tushunarli bo‘lgan atama va, hatto, tushuncha tasavvur etiladi. G‘ayritabiiylik shundaki, ko‘pincha bu xildagi tushunchani ta’riflash, uning salmog‘ini aniqlash juda qiyin. Masalaga tarixiy yondashilganda ko‘rinadiki, «jamiyat» tushunchasi alohida holda XIX asrdan beri qo‘llaniladi. Unga qadar «Sotsium», «jamoa» va «jamiyat» tushunchalari jamiyat – sotsiumning tashkiliy shakli, sotsium dunyosi boshqa ilmiy tushunchalar orqali ifodalangan. Masalan, qadimgi yunon mutafakkirlari qarashlarida jamiyat nazarda tutilib shunday fikrlar ilgari surilgan: Empedokl (miloddan avvalgi 341–270-yillar) fikricha, «kishilar o‘z hayotini yo‘lga qo‘yish uchun ongli ravishda uyushadilar». Aflotunning fikricha (miloddan avvalgi 427–347-yillar), «kishilar ehtiyojlariga ko‘ra bir-biriga muhtojdir». Qadimgi yunonlar qarashlari markazida turli tomondan taxmin qilinishi mumkin va lozim bo‘lgan Olamning tarkibiy qismi sifatida kishilik dunyosi asosan axloq va davlat fenomenlari misolida tadqiq qilingan. Ayni ana shu tushunchada kishilar hayotining boshqa sohalari ham o‘z aksini topgan. Kishilik hayoti muammolarini keyinroq maxsus tadqiq etgan mutafakkirlar – J.Vikoning (1668–1744, «Millatlarning umumiy tabiati to‘g‘risida yangi fanning asoslari»), I. Gerderning (1744–1803, «Inson tarixi falsafasiga doir») asarlarida
«jamiyat» atamasi ishlatilmay, «millat» va «insoniyat» tushunchalari qo‘llangan. XIX asrda O.Kont, G. Spenser va boshqalarning asarlarida uchray boshladi. Kishilik dunyosi shakllari turli darajalaridan kelib-chiqib, jamiyat to‘g‘risidagi yangidan yangi qarashlar ilgari surildi. Ulardan biriga ko‘ra kishilarni jamiyatga ruhiy hayot o‘xshashligi, qadriyatlar mohiyatini bir xil tushunishi birlashtiradi. Boshqasiga binoan jamiyat – bu:1) o‘zidan katta tizimga kirmagan birlashma; 2) nikohlar birlashma a’zolari o‘rtasida tuziladi; 3) birlashma a’zolari bolalar hisobiga to‘ldiriladi; 4) hududiga ega; 5) o‘z nomi va tarixiga ega; 6) o‘z boshqaruv tizimiga ega; 7) o‘zining a’zosi
umridan uzoq vaqt davomida mavjud bo‘ladi; 8) o‘zining madaniyatiga (odatlari, an’analari, me’yorlari, qonunlari, qoidalari va h.k.) ega. Uchinchi nuqtayi nazar tarafdorlari moddiy-iqtisodiy ishlab chiqarishni kishilik hayotining asosiy tashkil etuvchisi, deb hisoblaydilar. Ko‘rinadiki,
«jamiyat» tushunchasining qo‘llanilish ko‘lami, tarkibiy jihatlari juda keng va turli-tumandir. Mazkur tushunchaga keng ma’no berilsa, «jamiyat» «tabiat ustida turgan olam», «ijtimoiymadaniy borliq», «sotsium» bilan bir xil ma’noni anglatadi. Ma’lumki, turli ijtimoiy oqimlar bu tushunchalar yordamida kishilik dunyosi umumiy masalalarini xilma-xil ta’limotlarda (ba’zan ular bir-birini inkor etishi mumkin) ifodalab keldilar. «Jamiyat» tushunchasiga zamonaviy yondashuvlar jamiyatni keng ma’noda tushunish shartli bo‘lib, buni hisobga olmaslik ko‘pgina chalkashliklarni keltirib chiqaradi. Masalan, ovchilar jamiyati bilan kishilik jamiyati sifat jihatidan ham, mohiyat jihatidan ham boshqa-boshqa ekanligi o‘z-o‘zidan ma’lum. Ya’ni, aniq holda jamiyat – bu kishilar birgalikdagi faoliyatining tashkiliy shakllari turli darajalaridan iboratdir. Bu faoliyat doirasida turli-tuman jamiyat va uning a’zolari, ularga mansub bo‘lgan birliklarning har biri uchun umumiy bo‘lgan ehtiyojlar qondiriladi. Aniqroq qilib aytganda, jamiyat – bu o‘z- o‘zicha yetarlilik bo‘lib, o‘z a’zolari turmush sharoiti uchun barcha zarur jarayonlarni yo‘lga qo‘yadi, amalga oshiradi. Bu «o‘z-o‘zicha yetarlilik»ni jamiyat bilan uning bir qismi bo‘lgan siyosiy partiya nisbatini aniqlash misolida yaqqol ko‘rish mumkin. Masalan, Xitoy Xalq Respublikasidagi hukmron partiyaning a’zolari soni allaqachon 100 million kishidan oshib ketgan. Lekin bu partiya jamiyat ichida mavjud. Umumiy soni mingdan ham ko‘p bo‘lmagan yovvoyilar qabilasi haqiqiy, to‘laqonli jamiyat bo‘la oladi. Gap shundaki, etnos tarixan birinchi o‘z-o‘zicha yetarli ijtimoiy guruh bo‘lgan. «Jamiyat» tushunchasiga zamonaviy yondashishlar, etnos a’zolari birgalikdagi xatti-harakatlari bilan zarur hayot sharoitlarini yaratadilar. So‘z turkumlaridan ot bo‘lgan «sotsium» va «jamiyat» so‘zlaridan «sotsial» va «ijtimoiy» sifatlar yasaladi. Binobarin, ularni sinonim sifatida ishlatish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Chunki bu tushunchalar anglatadigan ma’nolar, garchand yaqin bo‘lsa-da, lekin aynan emas. «Sotsium» tushunchasi «jamiyat» tushunchasidan keng. «Jamiyat» tushunchasi «sotsium» ifodalaydigan voqelikni konkretlashtirib aks ettiradi, uning mavjudlik usulini ko‘rsatadi. Ushbu holat va sifat ko‘rinishidagi «jamiyat», «ijtimoiy» so‘zlarini aniq ishlatish, o‘rnida qo‘llash zarurligini ko‘rsatadi.
Shaxs tarbiyasi va rivojlanishi pedagogika fanining muhim muammosi hisoblanadi. O‘sib va rivojlanib boruvchi inson tarbiya obyekti hisoblanadi. Insonning rivojlanishi butun hayoti davomida davom etadi. Bunda u turli o‘zgarishlarni jismoniy, ruhiy, miqdor va sifat o‘zgarishlarni o‘z boshidan kechiradi. Insonda bo‘ladigan jismoniy o‘zgarishlarga – bo‘yning o‘sishi, vaznining og‘irlashib borishi, suyak va mushak tizimlarining ichki a’zolari va asab tizimining o‘zgarib borishi kiradi. Ruhiy o‘zgarishlari esa uning aqliy rivojiga aloqador bo‘ladi va insonda ruhiy sifatlarning shakllanib borishi, unda hayot uchun zarur bo‘lgan sotsial sifatlarni tarkib topishi hisoblanadi. Odam bolasining rivojlanishi – bu muhim jarayon hisoblanadi. Shaxsning kamol topishida va uning xulqiga ijtimoiy va biologik omillarning ta’sir kuchi xamisha bir xil bo‘lavermaydi. Shaxsning fazilatlarini to‘g‘ri aniqlash va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar doirasida, turli vaziyatlarda kuzatib ko‘rish lozim. Pedagogikada "Shaxs" tushunchasi "inson" tushunchasidan farqli o‘laroq, u insonning ijtimoiy xususiyatlarini anglatadi. Yangi jamiyat boshqa odamlar bilan muomalada bo‘lishi, munosabat o‘rnatish natijasida shakllanib boradigan sifatlarni bildiradi. Inson ruhiy xususiyatlarini rivojlanishi (aql, iroda, diqqat, harakat va hokazo), hayotda o‘z o‘rnini topa olishi, uning Vatan, xalqning ravnaqi yo‘lida og‘ishmay, e’tiqod bilan xizmat qilish, iymonli bo‘lishi, insonni Shaxs darajasiga ko‘taradi. Bunday sifatlarning ro‘yobga chiqishi tarbiyaga bog‘liq bo‘ladi. Fan faoliyatining bir sohasi u yangi obyektiv bilim va ko‘nikmalarni yaratadi. Inson rivojlanishi juda qiyin protsess.
Rivojlanishi har qanday tirik organizmga shu jumladan insonga ham xosdir. Rivojlanish tashqi va ichki faktorlar ta’siri ostida bo‘ladi. Tashqi faktorlarga: Insonni o‘rab turgan tabiiy va ijtimoiy muhit kiradi. Bolalarda ma’lum Shaxsiy jihatlarni shakllashtirishga qaratilgan maqsadli yo‘naltirilgan faoliyat kiradi. Ichki faktorlar: biologik faktorlar kiradi. Inson rivojlanishga ta’sir qiladigan faktorlar boshqariladigan va boshqarilmaydigan bo‘ladi. Bolaning rivojlanishi protsessida turli faoliyatlarga duch keladi: o‘yin, o‘qish, mehnat, sport va boshqalar, turli kishilar bilan muloqotda bo‘ladi ota-onasi, aka-ukasi, qarindoshlari do‘stlari va boshqalar bilan. Turli faoliyatlarda turli insonlar bilan muloqotga kirishish natijasida turli ijtimoiy ko‘nikmalar hosil bo‘la boshlaydi. Bolaning normal rivojlanishi uchun muloqotning ahamiyati juda kattadir. Bolaga global o‘y, ekologik faktorlar: suv, xavo ifloslanishi hozirgi kunga kelib ko‘r, soqov ya’ni nuqsonli bolalarning ko‘payishi kuzatilmoqda. Ekologik faktorlar natijasida tayanch apparat buzilishini, shizofreniya kon kasalliklari kabi kasalliklarga olib kelmoqda. Lekin bolani ijtimoiylashtirishda protsessida bularni hammasini hisobga olish kerak ijtimoiiy faktorlarga: Mikro faktorlar, makro faktorlar, mezon faktorlar kiradi. Bolaning rivojlanishida sotsiumning ahamiyati juda kattadir. Bolaga eng yaqin bo‘lgan sotsiumlar bular-oila turli xil guruhlar turli xil to‘garaklardir. Bola bir sotsiumdan ikkinchisiga o‘tib yurishi mumkin. U faqatgina bu sotsiumdan o‘ziga mos keladigan qulay sharoitni qidiradi va shu qidirish natijasida o‘ziga ijtimoiy malaka yetishtirib boradi, bu orttirgan malaka salbiy yoki ijobiy bo‘lishi mumkin. Bolaning sotsiumda rivojlanishiga ijtimoiy maqom Shaxsining ta’siri juda katta bo‘ladi. Ijtimoiy maqom tug‘ma, orttirilgan bo‘ladi. Tarbiya tarixiy vujudga kelgan ijtimoiy hodisa bo‘lib, keyin xulqni boshqarish va belgilash bir-birini talab etadigan va belgilaydigan tarkibiy qismlar - axloqiy ong, axloqiy faoliyat va axloqiy munosabatlarning murakkab yig‘indisidir. Tarbiya - Shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik jarayon bo‘lib, tarbiyalanuvchilarning Shaxsiga muntazam va sistemali ta’sir etish imkoniyatini beradi. Tarbiya kishilik jamiyatning paydo bo‘lishi bilan vujudga keldi, taraqqiy etdi, jamiyatning o‘zgarishi bilan tarbiya xam o‘zgarib bordi. A. Avloniy tarbiya xaqida gapirar ekan shunday degan edi: tarbiya bizlar uchun, yo hayot, yo momot, yo najot, yo halokat, yo sadoqat, yo falokat masalasidir. Rasuli akrom Nabiyi muxtaram salloloxu alayxu vasallam afandimiz: «Insonlarning qarami dinidadir, muruvvati aqlidandir, nasabi ahloqdandir, - demishlar». Ma’lumki inson butun umri mobaynida o‘zgarib. rivojlanib boradi. Lekin bolalik, o‘smirlik va o‘spirinlik davridagi o‘sish nihoyatda kuchli kechadi. Bola mana shu yillar mobaynida ham jismoniy ham ruhiy jihatdan o‘sishi va o‘zgarishi tufayli Shaxs sifatida kamolga yetadi, bunda ular harakteriga singdirilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq ta’sir etishi natijasida bola jamiyat a’zosi sifatida kamol topib murakkab ijtimoiy munosabatlar jarayonida jamiyatda o‘ziga munosib o‘rin egallaydi. Shuning uchun ham L. I. Bojovich odam shaxs bo‘lishi uchun u psixik jihatdan rivojlanishi, o‘zini bir butun inson deb his qilmog‘i o‘z xususiyat va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog‘i kerak degan edi. Har bir odam Shaxs sifatida turlicha namoyon bo‘ladi. Bir odam boshqasidan o‘zini mijozi fe’l-atvori, qobiliyati, aqliy rivojlanishga darajasi, ehtiyoj va ko‘rsatishlari bilan farq qiladi. Bular odamning shaxsiy, ruhiy xususiyatlari bo‘lib, ana shu xususiyatlarining rivojlanishi ta’lim-tarbiya cho‘qqisiga erishgandan so‘ng, inson Shaxs sifatida o‘zini namoyon qila olishi mumkin. Ayni vaqtda odam atrof muhitda ro‘y berayotgan voqea va hodisalarga nisbatan o‘z nuqtai nazarga ham ega bo‘lmog‘i kerak. Bu ham shaxsni birini ikkinchisidan farqlantiradigan belgilardir. Shaxs ijtimoiy munosabatlarda ham namoyon bo‘ladi. Aniqrog‘i har bir odamning mehnatga, kishilarga, jamiyatga nisbatan munosabati ham turlicha ifodalanadi. Shaxsning axloqiy va faollik darajasiga xos sifatlari ham uni boshqalardan ajratib turadi. Shaxs xaqida gapirilganda, tabiiy holatda shunday savol tug‘iladi. Har qanday odam Shaxs bo‘la oladimi? Shaxs bo‘lishi uchun nimalar qilish kerak? Bu savolga
shunday javob berish mumkin. Insonning sotsial mavjudot sifatida shaxsga aylanishi uchun eng avvalo, ijtimoiy hayot tartiblari va yaxshi tarbiya kerak bo‘ladi. Ana shunday omillar ta’siri ostida inson rivojlanadi va Shaxsga aylanadi. Pedagogika sohasida tadqiqot olib boruvchi olimlarning ko‘p yillik izlanish natijalari asosida insonning rivojlanishiga quyidagicha ta’rif berishadi: Oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yaxshi holatga o‘tish, yangilanish yangining paydo bo‘lishi va eskining o‘lib borishi, miqdor o‘zgarishning sifat o‘zgarishga olib keluvchi murakkab harakat jarayoni deb qaraydilar. Zero, hayot qonunlarining ko‘rsatishicha ham rivojlanishning asosiy manbai qaramakarshiliklar o‘rtasidagi kurashdan iboratdir. Insonning munosabatlar doirasiga nafaqat o‘zga kishilar bilan aloqasi, balki tabiatga, jamiyatga, hayotga, mehnatta bo‘lgan munosabatlari ham kiradi. Mana shunday munosabatlar asnosida inson o‘zining qobiliyatlarini, aqlini, farosatini namoyon qila boshlaydi. Bu bilan u o‘z haqidagi Vataniga, umuman butun borliqdagi munosabatini ifodalaydi. Tabiiyki, bu fazilatlar faqat tarbiyaning mahsuli bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun ham inson rivojlanishini unga singdirilgan tarbiyaning natijasi deb qarash mumkin. Shaxsini rivojlantirish vazifasini to‘g‘ri hal qilish uchun avvalo uning xalqiga ta’sir etuvchi omillarning tabiatini, Shaxsning Shaxsiy xususiyatini yaxshi o‘rganmoq lozim. Buning uchun turli munosabatlar doirasiga qo‘yib kuzatish darkor. Ana shundagina Shaxsning ijtimoiy xulqi ma’naviy qiyofasi, insoniy fazilatlar ro‘yobga chiqadi. «Xar bir inson, degan edi Farobiy: o‘z tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashash va yuksak yetuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga muhtoj bo‘ladi, u bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita olmaydi va ularga ega bo‘lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug‘iladi. Shu sababli odam yashash uchun zarur bo‘lgan narsalarni bir-birlariga yetkazib beruvchi va o‘zaro yordamlashuvchi ko‘p insonlarning birlashuvi orqaligina o‘z tabiati bo‘yicha intilgan yetuklikka erishuv mumkin. Tarbiyachining bolaga singdirishi lozim bo‘lgan tarbiya samarali ta’sir etishi uchun uning o‘sish va rivojlanish qonuniyatlarini yaxshi bilish, Shaxsiy xususiyatlarini hisobga olishi muhim shartlardan biridir. Bolalarga Shaxsiy farqni ularning ruhiy holatining turlicha namoyon bo‘lishini, xulqi va qarashlaridagi farqni qaysi omil belgilaydi degan tabiiy savol tug‘iladi. Demak, inson rivojlanishda biologik omilmi, ijtimoiy omilmi yoki tarbiya omilimi qaysi, biri yetakchi rol o‘ynaydi degan savolga javob berish lozimday ko‘rinadi. Bu savolga turli tarixiy davrlarda turlicha yondoshib, javoblar berilgan. Xozirgi kunda ham bu masalaga turli nuqtai nazarlar bildirilmokda. Ochiqrog‘i, fanda odamning Shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va sotsial omillarning ta’siri o‘rtasidagi munosabatni belgilash borasiga munozara ko‘p asrlardan beri davom etib kelmoqda. Ko‘p asrlik mazkur munozara zamirida ikki bir-biriga qarama-qarshi nuqtai nazar vujudga kelgan. Ulardan biri odam bolasining Shaxs sifatida rivojlanishida tabiiy-biologik omillar hal qiluvchi rol o‘ynaydi desa, ikkinchi toifa olimlar esa ijtimoiy voqealar tarbiyaning muhim omil ekanligini ta’kidlaylilar. Birinchi guruh olimlarining fikricha odam bolasining rivojlanishi tug‘ma imkoniyatlarga bog‘liq bo‘lib, rivojlanish esa o‘sish va tabiiy tug‘ma xususiyatlarning miqdoriy o‘zgarishlaridan iborat ekan. Demak, bolaga ona ajdodi avlodajdodlaridan tug‘ma o‘tgan xususiyatlargina rivojlanadi, degan tushuncha kelib chiqadi. Bu nuqtai nazar namoyondalari tarbiyaning rolini cheklab rivojlanishning inkor etadilar. Bunday ilmiy faraz fanda biologik yo‘nalish deb ataladi. Bu yo‘nalishning dastlabki namoyondalari qadimgi Yunon olim va faylasuflari Aristotel, Platon, Suqrot va Demokratlarning pedagogik qarashlarida o‘z aksini topib, ular odamlar azaldan biri ikkinchisi ustidan hukmron bo‘lishga, biri kambag‘al, biri boy bo‘lib yashashga va bunda itoat etib, bu ollohning irodasi deb sabr-toqat qilishga da’vat etilgan. Takdir, tole har kimning hayotdagi o‘rnini belgilab bergan. Rizq-ro‘zini, umrini o‘lchab bergan. Shu jumladan insonning kelajakda qanday inson bo‘lishi ham ularning nasliy sifatlariga ko‘p jihatdan bog‘liq deb ko‘rsatganlar. Aytish joizki, xuddi shunga yaqin
nuqtai-nazarni XVII asr falsafasida vujudga kelgan «preforizm» oqimi namoyondalarining fikrlarida ham uchratish mumkin. Ular odam bolasiga ona pushtidan qanday sifatlar o‘tgan bo‘lsa, faqat shu sifatlargina shakllanadi deb ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini chegaralab qo‘yishadi. Inson Shaxsi va uning xulq-atvorning rivojlanishiga naslning rolini yuksak baholagan yana bir oqim «bixeviorizm» bo‘lib, u XX asrning boshlarida keng tarqaldi. Bu oqimning ko‘zga ko‘ringan yirik namoyondalari Eduard Trondayk bixeviorizm ta’limotiga asoslanib, odamning xulq-atvori mexanik stimullari organizmda bevosita tug‘diradiga ko‘plab qilinadigan mexanik mashqlar bilan mustahkamlanadigan sof tashqi reaksiyalardan iboratdir, deydi. Uning fikricha, Shaxsning barcha xususiyatlari, shu jumladan ong va aqliy qobiliyat ham nasldan naslga o‘tadi, go‘yo odamning
«ko‘zi, tishlari va barmoqlari kabi aqliy qobiliyati tabiatan berilgandir. Inson «genlar batareyasi» bo‘lib, ular nasldan-naslga tug‘ma o‘tib boradi va Shaxsning rivojlanishini ham, uning kelajagini ham shular belgilaydi, deydi. Amerikaning «progmatik» pedagogikasining atoqli vakili D.Dyui va uning nazariyasining davomchisi A.Kombslar ham shaxs rivojlanishini biologik omil deb izohlaydilar. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o‘zgarishdan iborat deb ko‘rsatadilar. Odam nima bilan tug‘ilgan bo‘lsa, tarbiya jarayonida bu sifatlar va xususiyatlar o‘sib boradi. Tarbiya tashqaridan kiritilgan narsa emas, odam bilan dunyoga kelgan xususiyat va qobiliyatni o‘zgartiradi» - deydi D.Dyui. Darhaqiqat, pedagogika fani odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib. taraqqiy etib borishini o‘ta murakkab va qarama-qarshi jarayon deb biladi. Uning Shaxs sifatida shakllanishida nasl ham (biologik omil), ijtimoiy muhit ham (bola yashaydigan sharoit), tarbiya ham o‘z holi va o‘z o‘rni bilan muhim rol o‘ynaydi. Bu har uchala omilning qaysi biri yetakchi ekanligini pedagogika fani asrlar mobaynila avlod-ajdodlarimiz to‘plagan tajribalarga suyangan holda ilmiy nuqtai nazardan isbotlab berishga harakat qiladi. Shaxs ma’lum ijimoiy tuzilgan mahsuli. Uning mohiyatini ijimoiy munosabatlarning tashkil etadi. U yashayotgan jamiyatdagi konkret tarixiy sharoit belgilaydi. Shaxsning hayotiy faoliyatida sodir bo‘ladigan ijtimoiy muhit unga ham ijobiy ham salbiy ko‘rsatishi mumkin. Zero, odam ota-bobolar tajribasini o‘rganadi, Shaxs sifatida rivojlanib boradi, o‘rgangan tajribalarni takomillashtiradi. Natijada ularni o‘z faoliyatida qo‘llaydilar. Ana shu yashayotgan sharoit va mehnat qilayotgan sharoit unga bo‘layotgan tarbiyaviy ta’sir va faoliyat jarayonidagi aktivlik tufayli Shaxsiy xususiyatlar vujudga keladi. Demak, odam shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit va insoning o‘zi o‘rtasidagi murakkab aloqa ta’siri ostida ro‘y beradi, inson ularga aktiv ta’sir etadi va shu yo‘l bilan hayotini o‘z tabiatini o‘zgartiradi. Pedagogik va psixologik oqimlar Shaxsning rivojlanishida irsiyatning roliga katta ahamiyat berish bilan birga muhit va tarbiyaning roliga ham yuksak baxho berishadi. Zotan Shaxsning kamolga yetishida irsiyat va biologik omillarning rolini inkor etish aslo mumkin emas, lekin bolalarga o‘zgarmas xususiyatlargina o‘tadi deb tushunmaslik o‘zgaruvchan xususiyatlar ham unutmaslik kerak. Tarixiy taraqqiyot jarayonida odamning anatomik belgilari, o‘zgarishlari avloddan-avlodga mustahkamlanib borishi nasldan-naslga o‘tishi mumkin. Ayni vaqtda, odam bolasiga xos xususiyatlar ham irsiyat yo‘li bilan o‘tadi, ammo bu xususiyatlarning rivojlanishi uchun ular insonlar orasida yashashi, aloqa qilishi muhim rol o‘ynashini unutmaslik lozim. Agar bolada tug‘ma layoqatlar bo‘lsayu, lekin, uni o‘stirishga yordam beradigan ijtimoiy, oilaviy va tarbiya muhiti bo‘lmas ekan inson bo‘lib tug‘ilishning hojati ham yo‘qdir. Madomiki shunday ekan, demak, bola o‘z layoqatiga mos sharoitlarda o‘sib zarur faoliyat bilan shug‘ullansa, layoqat yerga ko‘rinib, rivojlanishi, aksincha, zarur sharoit bo‘lmasa bor qobiliyat ham yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Mana shunday nuqtai nazar inson layoqatining namoyon bo‘lishi va qobiliyat sifatida rivojlanishi to‘la-to‘kis hayot sharoitiga bog‘liq. ekanligini ko‘rsatadi. Odam bolasidagi qobiliyat kurtaklarining rivojlanishi. avvalo ijtimoiy muhitga bog‘liq ekan. Yana shu narsani ham aytib o‘tish kerakki, sharoit qulay va noqulay bo‘lishi ham mumkin. Butun jahonga ma’lum va
mashhur O‘rta Osiyoning buyuk allomalari onalaridan biri tabib, biri shoir, biri xandasa. biri muxandis, biri faylasuf bo‘lib tug‘ilmagan, balki ularning yashab turgan davri, ijtimoiy muhiti, qolaversa oila muhiti ularning mana shunday insonlar bo‘lib yetishishlarida asosiy turtki bo‘lgan, ular yashab turgan hayotning ma’nosi, ideal va voqelik, axloqiy xaqiqat burch va borliq, axloqiy hayotda obyektivlik va subyektivlikning o‘zaro munosabati, bilish va qadr-qimmat singari axloqiy sifatlarning o‘ta shakllanganligi ham bu kabi insonlarni yetishib chiqishida asosiy turtki bo‘ladi. O‘sha davrda insonparvarlik g‘oyalari qadr-qimmati, insoniylik yangi va yuksak bosqichga ko‘tarilgan edi. Shuning uchun ham Mirzo Bedil haqli ravishda tarbiyada inson qadr-qimmatining buyukligi haqida gapirib shunday deydi; - «Xazrati insonnnng hurmat-ehtiromga sazovor ekanligini tan olmagan har kim mal’undir». Darhaqiqat bunday insonlar qadriyatlarimiz dahlsiz bo‘lishi imom Buxoriy, Farobiy, Ahmad Yassaviy, Yusuf Xos Hojib, So‘fi Olloyor, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Umar Xayyom, Sa’diy Sheroziy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Mirzo Ulug‘bek, Mirzo Bedil, Ahmad Donish va boshqa ko‘pgina mutafakkirlarning ta’lim-tarbiya va ma’rifat haqidagi g‘oyalaridan keng foydalanish va ularning didaktik qarashlarini pedagogika fanining rivolanishida metodik asos qilib olish bugungi kun talabidagi Yoshlarni tarbiyalashda muhim omil bo‘lib hisoblanadi Individning sotsiumga kirishi murakkab jarayon hisoblanadi. Bir tomondan, individga hamjamiyatlar a’zosi sifatida faoliyat ko‘rsatish imkonini beradigan muayyan qadriyatlar tizimini (normalar, namunalar, bilimlar, tasavvurlarni) o‘zlashtirib olishni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi tomandan, - Shaxsning o‘z ijtimoiy tajribasini orttirishi va o‘zini faol qaror toptirishini o‘z ichiga oladi. Ijtimoiylashuvining samaradorligini (odamning ijtimoiy jarayonlarga to‘la-to‘kis qo‘shilganligini) bildiruvchi eng muhim ko‘rsatkichlar ijtimoiy faollik va harakatchanlikdir. Ijtimoiy faollik – shaxsning ijtimoiy jarayonlarda ongli ravishda qatnashishi, ularga ta’sir ko‘rsatish imkoniyatining muvjudligidir. Totalitar tizim sharoitida ijtimoiy tizimning har qanday joyida odam ijtimoiy jarayonlarga ta’sir ko‘rsata olmas, ularni o‘zgartirish yo‘lida ijtimoiy faollik ko‘rsata olmas edi. Bu hol odamning jamiyatdagi o‘z o‘rnini belgilab olishi jarayoni ko‘pincha uning real istaklari va intellektual qobiliyatlariga bog‘liq bo‘lmasligiga olib borar edi. Binobarin, Shaxsning sotsial roli uning ijtimoiy jarayonlar hamda ularni o‘zgartirish imkoniyatlari haqidagi tasavvurlariga adekvat emas edi. Jamiyat hayoti markazlashtirilgan bir sharoitda Shaxsning ijtimoiy harakatchanligi ham, ya’ni jamiyatdagi o‘z mavqeini istaklari va qobiliyatlariga muvofiq o‘zgartirish imkoniyati juda kam edi. Odamning hayotdagi o‘z o‘rni haqidagi tasavvuri bilan real mavqei o‘rtasida farq bo‘lgan bir sharoitda ijtimoiy maqomni Shaxsiy talablar, qobiliyatlar va qadriyat yo‘nalishlariga muvofiq o‘zgartirish mumkin emas edi.