QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Radonun əhalinin sağlamlığına təsiri. MAİR-in verdiyi qiymətə əsasən radon I qrup kanserogenə aiddir. 

Əsas kanserogen təsir 

α - aktiv törəmə palonium 

214

Po və polonium 

218

Po-dən baş verir. Bu parçalanma 

məhsulları çox xırda bərk hissəciklərdə möhkəmlənə  və beləliklə, ağciyərlərdə çöküntü verə bilər.  İstehsalat 

şəraitində radonun təsiri nəticəsində ağciyərlərdə xərçəngin inkişafı riski Çexoslovakiya, ABŞ, Kanada, İsveç, 

Fransa, Böyük Britaniya, Norveç, Çin və Avstraliyada müxtəlif  əhali qrupları arasında aparılan tədqiqatlarla 

təsdiq edilmişdir. Habelə 68000 nəfər dağ-mədən işçiləri arasında ağciyər xərçəngindən 2700 ölüm hadisəsi 

qeydə alınmışdır. Ağciyər xərçəngi xəstəliyinin çox olması ilk dəfə Almaniya və Çexiyada havada radonun 

yüksək miqdarı  şəraitində  işləyən mədən  şaxtaçıları arasında qeydə alınmışdır. Ölüm hadisələrinin 50%-dən 

çoxunun (60-80%) səbəbi ağciyər xərçəngi olmuşdur. Bu xəstəlik faktiki olaraq, gözləniləndən 30-50 dəfə artıq 

olmuşdur. Ağciyər xərçəngindən ölənlərin yaşı əsasən 50-55-i keçmir, çoxları isə daha cavan yaşlarında – 40 

yaşında dünyasını dəyişmişdir.   

Radonla  şüalanmanın insan sağlamlığına təsiri üzrə  tədqiqatlar Rusiyada S.P.Vereyko (1998) tərəfindən 

əvvəllər uran müəssisələri yerləşən Lermontov şəhərində (Stavropol ölkəsi) və O.A.Makarov (2000) tərəfindən 

uranmolibden yataqlarının mədəni üzərində tikilmiş Çita vilayətinin Oktyabrsk qəsəbəsində aparılmışdır. Ler-

montovda yüksək səviyyəli təbii  şüalanmadan başqa, insanın sağlamlığına, həm də  əvvəllər uran emalı 

müəssisələrin də peşə  fəaliyyəti təsir göstərir. 1970-ci ildə burada şəhər salarkən, yüksək radioaktivli tikinti 

materiallarından, o cümlədən uran istehsalı müəssisələrinin tullantılarından istifadə olunmasının,  şüalanmanın 

cəm dozasının yüksəlməsində iştirakı da istisna edilmir. Lermontovda yerin səthində radon axınının sıxlığı orta 

dünya qiymətindən təxminən 15 dəfə yüksəkdir. Radonun ən yüksək konsentrasiyası  əsasən yerli tikinti 

materialından tikilən xüsusi evlərdə aşkar edilmişdir (qazşəkilli radonun orta konsentrasiyası 1082 Bk/m

3

 təşkil 

etmişdir). Beləliklə, şəhər əhalisinin şüalanma dozası müəyyən olunmuş normativi xeyli keçir.  

1958-ci ildən 1998-ci il daxil olmaqla Lermontov şəhərində ölüm əmsalı 3 dəfə yüksəlmşdir. Kişilər 

arasında ölüm göstəricisi qadınlara nisbətən xeyli yüksəkdir, həm də  ağciyər və  mədə  xərçəngindən ölüm 

hadisəsinin çox olması müəyyən edilmişdir. Lermontovda ağciyər xərçəngindən ölüm hadisəsinin Stavropol 

ölkəsinin ümumi əhalisindən 2 dəfə artıq olması statistik təsdiq edilmişdir. Burada qadınlar arasında süd vəzi 

xərçəngindən, kişilərdə isə prostat vəzi xərçəngindən ölüm əmsalı yüksəkdir.  

Digər radontəhlükəli yaşayış məntəqəsi – Çita vilayətinin Oktyabr qəsəbəsində radonun konsentrasiyası 400 

Bk/m

3

-dan yüksək olan mənzillərin sakinlərində tənəffüs orqanları (xroniki bronxit), ürək-damar sistemi (hiper-

toniya xəstəliyi, ateroskleroz), sinir sistemi, sümük-əzələ sistemi (artrit, artroz, osteoxondroz) xəstəlikləri, re-

produktiv sağlamlığın pozulması, uşaqların inkişafının morfogenetik variantlarına 2 dəfə çox rast gəlinir.  

Əhalinin radonun təsirindən mühafizə olunması  zəruriliyi onun vurduğu iqtisadi ziyanı qabaqcadan 

müəyyənləşdirmək və həyata keçirməyi qiymətləndirməklə təyin olunur. ABŞ-da yaşayış mənzillərini radondan 

mühafizə etmək tədbirləri 20 milrd. dollar təşkil edir. V.F.Demininin (1998) hesablamalarına görə Ruisya şəraiti 

üçün radonun 1 Zv səviyyəsində adambaşına təsiri 20 min dollar qiymətləndirilir (Zv – zivert- şüalanma 

---

 

166

dozasını səciyyələndirir). Bu ədədə əsaslanaraq şüalanmadan əhaliyə dəyən ziyan Rusiyada ildə 15 mld. dollara 

çatır.  

Ən çox ziyan yaşayış mənzillərində radonun mövcudluğu və insanların tibbi müayinə zamanı aldığı doza ilə 

əlaqədardır. Əhalinin radiasiya mühafizəsini optimallaşdırmaq üçün məhz bu mənbələr mühüm obyektlər hesab 

edilməlidir. 

---

 

167