QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
Yüklə 4,26 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Hidro- mexaniki
- Hidro- dinamiki
- Radia- siyalı
- Dağ süxurları massivləri
- Altdan subasma (rütubətlənmə)
|
Cədvəl 18.2
Ekoloji mühitə texnogen təsirin təsnifatı və onların ekoloji nəticələri (V.T.Trofimov və b.) Təsir sinfi Təsir tipi Təsir növü Təsirin potensial mənbəyi Təsirin ekoloji nəticələri
3 4 5 Mexaniki Sıxılma
Statik (qravitasion) Vibrosıxılma Basıb hamarlama Döyəcləyib bərkitmə Partlayışla sıxma Binalar, qurğular
Vibromexanizmlər Avtonəqliyyat Metropoliten
Partayış Təbii biogeosenoz-ların deqradasiyası və dəyişilməsi
Boşalma
Dinamik boşalma
Statik boşalma Şaxtalar, boşluqlar, iri çala, partlayış «------»
Massivin daxildən dağılması Qazıma Parçalama (doğrama) Sındırmaq (qoparmaq) Qazımaq, Qazıma quyuları Dağ kombaynı
Dağ işləri Karxana, kəsiliş Təbii biogeosenozla-rın (ekosis-temlərin) dəyişilməsi Mexaniki
ekskavasiya Partlamaqla dağıtmaq Şumlama kultivasiya Şaxta, lağım Partlayış Aqrotexniki işlər
Relyefin akku-mulya- siyası
Terrikonun tökülməsi Layəmələgəlmə Torpaq təpəsi Şaxta, mədən, İES, QRES, Kombinatlar
Təbii landşaftların, biogeo- senoz-ların deqradasiyası 269
1 2 3 4 5 yaratmaq Damba (bənd) yaratmaq
Relyefin plani-rovkası Tikinti və yol planirovkası
Rekultivasiya Yamacın terraslaşdırılm. Tikinti Rekultivasiya obyekti Meliorasiya obyektləri «------» Relyefin eroziyası Oyuğun formalaşması Kanal, kəsiliş, özül yerinin qazılması Yamacın kəsilməsi Yatım və enmə muldasının əmələ gəlməsi
Karxana, kəsilişlər, özül yeri, kanal
Yol tikintisi
Şaxta, mədən «-----», həmçinin binaların dağılması və uçması nətisəsində insanların tələfatı və ya əlil olması Hidro-__mexaniki'>Hidro- mexaniki Relyefin hidro-akum- lyasiyası Dambanın, bəndin hidroyuyulması Qızıl laylarının yuyuntu ilə örtülməsi Töküntünün, massivlərin yuyulması Tikinti , İES, son anbar, şlam yığıntısı Təbii biogeosenoz-ların deqradasiyası Relyefin su ilə yuyul- ması
Massivin yuyulması Çökmə –suffozion təsir Karxana, kəsilişlər, draqa Süqəbuledici yeraltı yuyulma
«------» Hidro- dinamiki Təzyiqin qalxması Basma (hava, su), inyeksiya Altdan rütubətlənmə Suvarma Vurma (hava), tullantılar, sənaye axıntıları
Kənd təsərrüfatı suvarması, hidromeliorasiya Altdan rütu-bətlənmə nəti- cəsində şoran-laşma, bina- ların qəzası nəticəsində insan ölümü və əlil olması
Təzyiqin düşməsi Çəkmə (nasosla) Drenləmə Qurutma
Su qəbulediciləri Meliorasiya obyektləri Təbii biogeo-senozların dəyişilməsi Termiki Qızdırıl-ma Konduktiv (100 0 C-yə qədər)
Konvektiv (100 0 C-yə qədər) Yandırma (100 0 C-
yuxarı ) Əritmə
Termik möhkəm- ləndirmə Biokimyəvi Domna peçi, AES, İES, QRES, qaynar sexlər Kükürdün yeraltı əridilməsi, kömürün qazlaşdırılması
Meliorasiya obyektləri, TBO poliqonu «------» Soyuq- laşdırma Konyuktiv Konvektiv Soyuducular Məhlulun çəkilməsi «------»
270
1 2 3 4 5 Dondurma Texniki meliorasiya obyektləri Elektro- maqnit Təbii
Elektrik sahəsinin çevrilməsi Elektrik xətləri, dəmir yolu, metropoliten, tram- vay, trolleybus xətləri İnsanın sinir sisteminə mənfi təsir Məqsəd-
yönlü Elektriklə işləmə Elektroosmos Elektroliz Elektrosilikati-zasiya Texniki meliorasiya obyektləri «------» Radia- siyalı Çirklən-mə Qısaömürlü radionuklidlər
Uzun ömürlü radionuklidlər Nüvə partlayışı AES-in tullantıları Radioaktiv maddələrin, AES-lərin anbarları Radioaktiv maddələr istehsal Radioaktivliyə yoluxma, şüa xəstəliyi və immun sisteminin pozulmasından əhalinin və heyvanların ölməsi;
Radia- siyalı edən zavodlar biogeosenoz-ların dəyişməsi və deqradasiyası Təmiz-ləmə Kimyəvi, elektrokimyəvi, bioloji, mexaniki dezaktivasiya Dezaktivasiya, reabilitasiya obyektləri Təmizlənmiş ərazidə ekoloji şəraitin yaxşılaşması
Hidrat
Kapilyar kondensasiya Dehidrasiya (qurutma) Asfalt örtükləri
Drenaj sistemi Təbii biogeosenoz-ların deqradasiyası Kolmataj Fiziki Fiziki-kimyəvi Texniki meliorasiya obyektləri Təbii biogeosenoz-ların dəyişməsi Yuyulma Bilavasitə Diffuziya Yuyulma obyektləri «------» İonlaşma mübadilə Şorakətləşmə xüsusi ionlaşma-mübadilə Torpağın meliorasiyası «------»
Çirklən-mə Fenol, xlorfenol Ni- trat
Pestisid Herbisid Ağır metallar Karbohidrogen
Turşu Qələvi Duzlaşma Kimyəvi fabriklər Fermalar, heyvandarlıq Tullantı anbarları
Kənd təsərrüfatı işləri Nəqliyyat, neft anbarları Turşulu yağışlar, müəssisələr Gübrələrin verilməsi Əhalinin və heyvanların tro- fik zəncir üzrə zəhərlənməsi, immun sisteminin pozulması, biogeosenoz- ların deqradasiyası Təmiz-ləmə Neytrallaşdırma Duzsuzlaşdırma Əlavələr
Torpağın meliorasiyası Ekoloji şəraitin yaxşılaşması, biogeosenoz- ların inkişafı Massiv-lərin bərki-dilməsi Sementləşmə Silikatlaşma Bitumlaşma Qətranlaşma Əhəngləmə Texniki meliorasiya obyektləri Təbii biogeosenoz-ların dəyişilməsi Bioloji Çirklən-mə Bakterioloji Mikrobioloji TBO tullantısı Kənd təsərrüfatı Əhalinin və heyvanların
271
1 2 3 4 5 Bioloji
fermaları, anlbarları Silos quyuları Kanalizasiya zəhərlənməsi və yoluxması, infeksiya mənbələrinin inkişafı Təmizləmə Sterilləşdirmə Təmizləmə obyektləri Ekoloji şəraitin yaxşılaşması Dağ süxurlarının dinamik, istilik və elektrik təsirləri ətraf təbii mühitin fiziki çirklənməsinə səbəb olur. Dağ süxurları massivləri. Dağ süxurları massivləri, ilk növbədə onların üst qatları, mühəndis-təsərrüfatı mənimsənilməsi gedişində güclü antropogen təsirlərə (təzyiqlərə) məruz qalır. Bu zaman sürüşmə, kurst, altdan rütubətlənmə, çökmə prosesləri və s. təhlükə törədən proseslər inkişaf edir. Daim donuşluq süxur massivləri istilik antropogen təsirlərə həssas olduğundan təhlükəli proseslərə daha asanlıqla məruz qalır. Sürüşmələr. Dağ süxurlarının, qruntun öz çəkisinin və yükün – filtrasiya, seysmik və vibrasiyanın təsiri ilə yamac boyu sürüşməsi – sürüşmə hadisəsi adlanır. Sürüşmələr dağ dərələri yamaclarında, yarğanlarda, qobularda, dəniz sahillərində, süni yaradılan çuxurlarda tez-tez baş verən hadisədir. Sürüşmələr Qara dənizin Qafqaz, Krım sahillərində, bir sıra dağ çayları yamaclarında hər il təbii mühitə böyük zərər yetirir. Sürüşmələr dağ süxuru massivlərinin davamlılığını azaldır, ətraf təbii mühitin bir çox digər komponentlərini, səth axımını pozur, yeraltı su resurslarını azaldır, bataqlıq yaradır, torpaq örtüyünün pozulmasına səbəb olur, ağacları (meşə sahələrini) məhv edir və s. Faciəli xarakterli sürüşmə hadisələri də baş verir, bu zaman çoxlu sayda insan həyatına son qoyulur. Sürüşmə haqqında ətraflı məlumat müvafiq fəsildə verilir.
təsirinə qarşı cavab reaksiyasına parlaq misaldır. İlk dəfə bu proses sü anbarı yaradılarkən onun sahili boyu qrunt suyunun səviyyəsinin qalxması ilə diqqəti cəlb etmişdir. Hazırda altdan (aşağıdan) subasma dedikdə, qrunt suyunun müəyyən səbəblərdən kritik həddə (Yer səthindən 1-2 metrə qədər) qədər qalxması başa düşülür. Ərazinin altdan subasması təbii mühitə olduqca neqativ təsir göstərir. Dağ süxuru massivləri həddindən artıq rütubətlənir və bataqlaşır. Sürüşmə zamanı karts və başqa əlverişsiz proseslər aktivləşir. Löslü gilli qruntlarda çökmə, gillərdə isə qabarma baş verir. Löslü qruntlarda çökmə bina və qurğuların kəskin qeyri- bərabər yatmasına (çökməsinə), gillərdə qabarma isə qeyri-bərabər qalxmasına səbəb olur. Bunun nəticəsində qurğular deformasiyaya məruz qalır, bəzən tamamilə istismara yararsız hala düşür. Bu, yaşayış və istehsalat binalarında ekoloji vəziyyəti pisləşdirir, əmək məhsuldarlığını aşağı salır, bəzən adamların yaralanmasına və xəstələnməsinə səbəb olur. Yeraltı suların qalxması səbəbləri müxtəlifdir və praktiki olaraq insan fəaliyyəti ilə bağlıdır. Bura yeraltı sudaşıyan kommunikasiyalardan suyun sızması, asfalt döşəmə və ərazidə tikinti aparmaq, küçə, bağ, bağça, yaşıllıqların səmərəsiz suvarılması, su anbarlarından suyun sızması (filtrasiyası) və s. aiddir. Hazırda dünyanın bir çox şəhərlərində yeraltı suların qalxması kütləvi xarakter almışdır. Məsələn, Rusiyada 700-dən artıq şəhər və şəhər tipli qəsəbələrdə, o cümlədən Moskva, Sankt-Peterburq, Nijniy Novqorod, Rostov- na-Donu, Volqaqrad, Novosibirsk, Saratov və bir çox digərlərində altdan rütubətlənmə müşahidə olunur. Respublikamızda Lənkəran ovalığında, Kür-Araz ovalığında, Abşeron yarımadasında, Samur-Dəvəçi ovalığında yeraltı suların qalxması, əsasən suvarma qaydalarına düzgün riayət olunmaması ilə əlaqədardır. Kürün aşağı hövzəsi rayonlarında (Sabirabad, Salyan, Neftçala) altdan rütubətlənmə prosesində Kür çayında suyun səviyyəsinin qalxması mühüm rol oynayır. Bununla əlaqədar yaşayış evləri, əkin sahələri dövri olaraq suyun altında qalır. Xəzər ətrafı ərazilərdə isə bu proses dənizin səviyyəsinin qalxması ilə də əlaqədardır.
qabığının üst qatları donuşluq vəziyyətindədir. Onların temperaturu həmişə 0 0 C-dən aşağı olur. Belə süxurlar daima donuş və ya çoxillik donuş süxurlar, ərazi isə daimi donuşluq vilayəti adlanır. Daimi donuşluğu dördüncü dövr buzlaşması ilə əlaqələndirirlər. Son onilliklərdə daimi donuşluq rayonlarında (Qərbi Sibirin şimal hissəsi, arktik dənizlərinin şelfi və bir çox digərləri) tikinti altında mənimsənilir. Şimalın «kövrək» təbii ekosistemlərində insanların məskunlaşması nəticəsində torpaq-bitki qatı dağılır, relyef, qar örtüyü rejimi dəyişir, ekosistemlərin qarşılıqlı əlaqələri pozulur. Daimi donuşluq vilayətinin ekosistemlərinin «kövrəkliyi» onların aşağıdakı xüsusiyyətləri (şəkil 18.7) ilə bağlıdır: ilk növbədə orqanizmlərin növ müxtəlifliyi burada olduqca azdır, belə ki, ayrı-ayrı növlərin yalnız azsaylı qrupları «daimi donuşluq» şəraitinə uyğunlaşıb qala bilir. Maşınların, traktorların və digər nəqliyyat
272
növlərinin hərəkəti (xüsusən tırtıllı) mamır, şibyə örtüyünü dağıdır və ekosistemlərin davamlığını xeyli aşağı salır. Şibyələrin kütləvi məhv olması havanı bir qədər kükürd 2-oksidi ilə çirkləndirir. Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|