QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Kimyəvi silahlar – insanı və digər canlı orqanizmləri, biotanı hərbi zəhərləyici maddələrin (qazların, maye 

və ya bərk maddələrin) köməyilə  zəhərləmək məqsədi daşıyır. Onlardan raket, mina, mərmi, bomba və ya 

təyyarədən tozlama vasitələrindən istifadə edilir. Kimyəvi zəhərləyici maddələr trofik zəncirə daxil olaraq 

hərəkət etmə qabiliyyətinə malik olub, orqanizmlərin həyatı üçün yüksək toksiki təhlükə yaradır.  

Kimyəvi silahlardan birinci dünya müharibəsində və Vyetnamda geniş istifadə olunmuşdur. 1914-1918-ci 

illərdə hərbi zəhərləyici maddələrdən əsasən iptitdən istifadə zamanı 10 min adamın ölümünə, 1,2 mln adamın 

isə şikəst olmasına səbəb olmuşdur.  

Hazırda prinsipcə fərqlənən yeni zəhərləyici maddələr hazırlanmışdır. Bunlar sinir-paralitik (iflic) təsir (za-

rin, tabun, zoman və b.), həmçinin psixogen, ümumi zəhərəlyici və boğucu təsir göstərir. Bütün bunlar təbii 

ekosistemlərə olduqda neqativ təsir göstərərək, insanların kütləvi zədələnməsinə, bütün onurğalı heyvanların və 

bitkilərin əksər populyasiyalarının məhvinə səbəb olur.  

Vyetnamda hərbi zəhərləyici maddələrdən  əsasən defoliant (herbisid) şəklində istifadə edilmişdir, bu, 

bitkilərin yarpaqsızlaşmasına və geniş  ərazilərdə onların tamamilə  məhvinə  səbəb olmuşdur, bu isə  əlbəttə, 

bütün təbii ekosistemlərə mənfi təsirini göstərmişdir. ABŞ ordusunun Vyetnama 100 min tondan artıq defoliant 

(herbisid) səpməsi nəticəsində ölkəinin meşələrinin 12%-i, manq sahələrinin 40%-i və  kənd təsərrüfatı 

sahələrinin 5%-dən çoxu məhv edilmişdir. 150 quş növündən cəmi 18-si qalmış, həşəratların demək olar ki, 

hamısı  sıradan çıxmış, bir çox bitkilər bioloji növ kimi məhv olmuşdur. 1,6 mln vyetnamlıların sağlamlığına 

bilavasitə  zərər dəymişdir. 7 mln-dan artıq insan kimyəvi silahlardan istifadə edilmiş rayonları  tərk etmişdir 

(N.F.Reymers, 1990). Amerika akademiyası hesabatının müəllifləri Vyetnam və Kambocada hərbi maddələrdən 

kütəvi istifadə edilməsi ilə əlaqədar bitki örtüyünə dəyən neqativ nəticələri, yalnız on illərdən bəlkə də yüz ildən 

sonra aradan qaldırmaq olar.  

1961-1975-ci illərdə Vyetnam, Laos və Kambocada Amerika hərbçiləri yalnız kimyəvi silahlardan istifadə 

etməklə kifayətlənməmiş, həm də «torpağın yandırılması» taktikasından geniş istifadə olunmuşdur. Bir yerə 

yönəldilən bombardmanlar nəticəsində geniş sahələr  antropogen bedlendlərə çevrilmişdir. Nəhəng 

buldozerlərin köməyilə tropik meşələr torpaqla qarışıq kəsilmiş, napalmlardan (yandırıcı bombalardan) geniş 

istifadə edilmişdir. Məhz Hind-çindəki müharibə dövründə A.Talfson (1970) ilk dəfə  «ekosid» (ekoloji 

müharibə) terminini işlətmişdir.  

İnsanları kütləvi qırmaq üçün istifadə edilən bakterial vasitələr (bakteriya, viruslar və s.), zəhərlər 

(toksinlər) bakterioloji (bioloji) silahlar adlanır.      

Bu məqsədlə  xəstəlik yayan canlı orqanizmlərdən (gəmiricilər, həşəratlar və s.), yaxud xəstəliyə 

yoluxdurulmuş toz və ya maye ilə doldurulmuş döyüş sursatlarından istifadə olunur.  

Bakterioloji silahlar insan və heyvanların orqanizminə hətta olduqca kiçik miqdarda daxil olduqda belə, on-

larda kütləvi taun, vəba, sibir xorası və digər xəstəliklərə kütləvi surutdə yoluxdurmağa qabildir. Bakteriyaların 

çoxu sporlar əmələ gətirmək qabiliyyətinə malik olub, onillərlə torpaqda qala bilirlər.