Qida fiZİologiyasi fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ muhazire qida fiZİologiyasinin qisa iNKİŞaf tariXİ Plan 1

MÜHAZIRE 6. QİDA RASİONLARINDA KARBOHİDRATLARIN 
NORMALLAŞDIRILMASININ ELMİ ƏSASLARI 
Plan  
1)Karbohidratların  orqanizm üçün fizioloji əhəmiyyəti 
2) Karbohidratların həyata keçirdiyi funksiyalar və tələbat normaları. 
 
1. Karbohidratların orqanizm üçün fizioloji əhəmiyyəti 
Bitki və heyvanat mənşəli qidaların tərkibində karbohidratların olması onların 
dəyərliliyini  artıran  amillərdən  biridir.  Karbohidratlar  insan  orqanizminə  gündəlik 
lazım olan enerjinin demək olar ki, yarısını təmin edirlər. Onlar orqanizmdə əsasən 
enerji  mənbəyi  kimi  istifadə  olunurlar.  Mürəkkəb  karbohidratlar  (mürəkkəb 
şəkərlər,  polisaxaridlər)  həzm  proseslərində  sadə  şəkərlərə  (monosaxaridlərə) 
qədər parçalandıqdan sonra orqanizm  tərəfindən  mənimsənilirlər. İnsan orqanizmi 
özünə  lazım  olan  bəzi  mürəkkəb  şəkərləri  sintez  edir.  Karbohidratlardan 
orqanizmdə tikinti materialı kimi də istifadə edilir. Bu maddələr və onların zülal və 
yağ  molekulları  ilə  birləşmələri  bir  çox  hüceyrə  və  toxumaların  tərkibinə 

---

 
59 
 
daxildirlər.  İnsanda  bəsit  şəkərlər  qlükoza  və  qlikogen  (heyvani  nişasta)  kimi 
qaraciyərdə  və əzələlərdə ehtiyat şəklində  saxlanan  mürəkkəb şəkərə çevrilə bilər. 
Normal  halda,  qanda  daim  qlükoza  olur.  Qanda  qlükozanın  səviyyəsinin  nisbi 
sabitliyinin 
daim 
qorunub 
saxlanması 
şəkər 
mübadiləsinin 
mühüm 
göstəricilərindən biridir. 
Müasir  dövrdə  insanların  qidasında  şəkərin  normadan  artıq  olması  hallarına 
tez-tez  rast  gəlinir.  Bu  son  nəticə  stabilliyə  təsir  edərək,  bədəndə  bəzi  mübadilə 
pozğunluqlarına, o cümlədən normadan artıq piylənməyə gətirib çıxara bilər. 
İnsanın  qidalanmasında  karbohidratların  əsas  mənbəyi  bitki  məhsullarıdır. 
Heyvanat  mənşəli karbohidratlar çox azdır, laktoza  və qlikogen  kimi  maddələr bu 
tip  karbohidratlara  misal  ola  bilər.  Orqanizmdə  karbohidrat  və  yağ  mübadilələri 
çox sıx qarşılıqlı təsirlərə malikdirlər. 
Hər  qram  karbohidratın  orqanizmdə  oksidləşməsi  (yanması)  nəticəsində 
verdiyi  enerji  4,0  kkaloriyə  bərabərdir.  Kaloriliyinə  görə  1  q  zülal  və  1  q 
karbohidrat eyni əhəmiyyət`ə malikdir, lakin şəkər insanda enerji mübadiləsinin ən 
mütəhərrik komponentidir. 
Kimyəvi  quruluşuna  və  mənimsənilmə  dərəcəsinə  görə  karbohidratları  sadə 
və mürəkkəb şəkərlərə ayırmaq olar. Sadə şəkərlər (mono- və disaxaridlər) suda və 
sulu  məhlullarda  yaxşı  həll  olunur,  asanlıqla  sorulur  və  mənimsənilirlər. 
Qidalanmada  sadə  şəkərlərdən  qlükoza  və  fruktoza  daha  böyük  əhəmiyyət  kəsb 
edir.  Qlükoza  orqanizmə  əsasən  meyvə  və  giləmeyvə  qidalarının  tərkibində  daxil 
olur.  Bal,  üzüm,  xurma,  banan  və  s.  bu  kimi  məhsullar  qlükoza  ilə  zəngindirlər. 
Fruktoza  öz  şirinliyinə  görə  bütün  qalan  şəkərlərdən  fərqlənir.  Fruktozalı  qida 
yetkin  və  ahıl  yaşlarında  olan  adamlar  üçün  tövsiyə  edilir.  Piy-yağ  mübadiləsi 
pozulduqda, fruktoza onun normallaşmasına yardım edir. Balda, üzümdə, qarpızda, 
yemişdə, armudda, çiyələkdə və s. bu kimi məhsullarda fruktoza daha çoxdur. 
Disaxaridlərdən  laktoza  və  saxaroza  qidalanmada  mühüm  yer  tutur.  Həzm 
prosesində  hər  bir  saxaroza  molekulu  iki  monosaxarid  molekuluna  -  qlükoza  və 
fruktozaya  ayrılır.  Saxaroza  yaxşı  qida  keyfıyyətlərinə  və  yüksək  kaloriliyə  malik 
olan  karbohidratdır.  Amma  onun  mənfı  cəhətləri  də  vardır,  belə  ki,  onu  artıq 

---

 
60 
 
miqdarda  qəbul  etdikdə,  insanın  gündəlik  qida  rasionu  üçün  nəzərdə  tutulan 
kalorinin xeyli artmasına səbəb olur. Bu da fıziki əməklə məşğul olmayan və ya az 
məşğul  olan,  habelə  yaşlı  adamlar  üçün  arzuolunmazdır.  Bu  həm  də  piylənməyə 
səbəb  olur.  İnsanın  qidasında  saxarozanın  əsas  mənbəyi  şəkər  qamışı  və  şəkər 
çuğundurundan  alınan  şəkərdir.  Bunlar  bişirildikdən  sonra,  saxarozanın  (məişətdə 
işlədilən  şəkər  tozu,  qənd)  alınması  və  əhalinin  bu  karbohidrata  olan  tələbatı 
ödənilir.  Xeyli  dərəcədə  faydalı  şəkərlərdən  olan  laktoza  süd  şəkəridir  və  ancaq 
süddə  tapılır.  Onun  şirinliyi  bir  o  qədər  yüksək  deyil.  Laktozanın  orqanizmdə 
həzmi zəif gedir. Onu adətən körpə və ahıl yaşlarında olanlara tövsiyə edirlər.