Qida fiZİologiyasi fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ muhazire qida fiZİologiyasinin qisa iNKİŞaf tariXİ Plan 1

Qidalılıq dəyəri indeksi - qida məhsulunun yaxud rasionun rəqəm qiymətləri 
formasında  miqdarı  qiymətlərin  cəmi  kimi,  qidanın  (yaxud  rasionun)  kimyəvi 
tərkib  hissələri  nəzərə  alınmaqla  qiymətləndirilməsidir.  Alimlərdən  Foyt  və 
başqaları XIX əsrin sonunda M. Rubner tərəfındən  izodinamiyanın (ayrı-ayrı qida 
maddələrinin  miqdarca  orqanizmə  verdiyi  enerji  bərabərliyinin)  kəşfındən  irəli 
gələn  fıkirləri  tam  qəbul  etməmiş,  rasionun  dəyərliliyinin  onun  kaloriliyi  ilə 
qiymətləndirilməsinə  şübhə  ilə  yanaşmışlar.  Çünki  onların  fikirlərinə  görə  belə 
qiymətlədirmə  fizioloji  nöqteyi-nəzərdən  rasionda  qeyri-bərabər  nutriyentlər  (qida 
maddələri) yığımına səbəb ola bilər. Başqa sözlə, insan  üçün ərzaq  norması qəbul 
edilməli,  norma  kimi  kalori  sayı  qəbul  edilməməlidir.  70-ci  illərdə  pəhrizlərin  bal 
qiyməti  ilə  (hər  məhsula  ayrıca  bal  qiyməti  verilməklə)  qiymətləndirilməsi  mənfı 
nəticələrə gətirib çıxardı. Çünki belə rasionlarda zülallar, yağlar, karbohidratlar və 
spirt qidalanmanın biri digərini əvəz edə bilən amilləri kimi qəbul edilirdi. Əlbəttə, 
bu isə düzgün ola bilməzdi. 
Belə təkliflər də irəli sürülmüşdür ki, zülalların dəyərliliyi onlarda olan essensial 
(əvəzolunmaz)  aminturşuların  (qeyri-essensial  aminturşularla  müqayisədə)  spektral 
enerji sıxlığı cəmi şəklində qiymətləndirilsin. Başqa sözlə, essensial aminturşu tərkibli 
zülallara  üstünlük  verilirdi.  Bu  indeksdə  isə  müxtəlif  aminturşular  biri  digərini  əvəz 
edən  rolunda  nəzərə  alınırdı  ki,  müasir  elmi  fıkirlərə  görə  düzgün  sayıla  bilməz. 
Həmin  göstəricinin  rasionların  kalorik  qiymətləndirilməsi  üçün  yararlı  olmadığı 
təsdiqlənmişdir. 
1943-cü  ildə  qərb  alimlərindən  Şryodingerin  "Həyat  nə  deməkdir?"  kitabında 
orqanizm  mənfı  entropiya  ilə  qidalanır  deyə,  qəbul  etdiyi  nəticəni  başqa  bir  alim 
İ.Brexman  məhsulun  qiymət  göstəricisi  kimi  qəbul  etmişdi.  Sonuncuya  görə 
məhsuldakı  molekullarda  olan  informasiyaların  cəmi,  onun  qiymət  göstəricisi  kimi 
nəzərə alınmalıdır. Brexmanın  fikrinə  görə  informasiyalar əsasında  məhsullarda olan 
qida  maddələrinin  keyfiyyətcə  müxtəlifliyini  qeydə  almaq  olar.  Təbii  olaraq,  burada 
da  həmin qida  maddələrinin bir-birini əvəzetmə ehtimalı  meydana çıxır.  Bu  isə  təbii 

---

 
116 
 
olaraq,  yenə  düzgün  sayılmamışdır.  Çünki,  cəm  informasiyalarının  toplusunu 
keyfiyyətcə müxtəlif qida maddələri tərkibinə malik məhsullardan da əldə etmək olar. 
Digər konsepsiyalardan biri də "canlı enerji" anlayışı ilə əlaqədardır. Əlbəttə, 
termodinamika qanunlarının qəbul edilməsi, onlar əsasında qida zəncirləri konsep-
siyalarının yaradılması, qida zəncirlərində enerji çevrilməsi qanunauyğunluqlarının 
araşdırılması,  "canlı  enerji"  kimi  elmi  mahiyyətin  qəbul  edilməsini  heçə  endir-
mişdir. Belə ki, XIX əsrin əvvəllərinə kimi orqanizmdə onun özünəməxsus xüsusi 
enerji  olduğu  iddia  edilirdi.  Hələ  indiyə  qədər  də  bu  fikrin  müdafiəçiləri  qalmaq-
dadır. Bununla belə, hesablamalarla müəyyən edilmişdir ki, ATF-nin (adenozintri-
fosfat)  orqanizmdə  ADF-yə  (adenozindifosfat)  qədər  hidrolizi  zamanı  rasionun 
0,00003%-nə  qədər  miqdarda  enerji  alına  bilər.  Bu  isə  miqdarca  heç  bir  şeydir. 
Beləliklə, "canlı enerjini" indiyə qədər həqiqətə çevirmək mümkün olmamışdır. 
Bu  günlər  də  geniş  yayılmış  və  səhvən  təcrübədə  tətbiq  olunan  konsepsiya-
lardan  "orqanizmin  aclıqla  təmizlənməsi”ni  xüsusilə  qeyd  etmək  lazımdır.  Elm 
aləmində çoxlu fıkirlər vardır ki, orqanizmin sistematik olaraq aclığı nəticəsində o 
zərərli qalıqlardan təmizlənir. Burada əsas mahiyyət orqanizmin zülallardan təmiz-
lənməsidir.  Əslində  isə,  ksenobiotiklərin  (zərərli  yabançı  maddələr)  çoxu  orqaniz-
mə qida ilə ətraf mühitdən daxil olur və onun yağ (piy) toxumasında toplanır. O da 
məlumdur ki, sinir sistemi və eritrositlərin enerji mənbəyi kimi qidalanmaya zəruri 
ehtiyacı vardır. Başqa sözlə, orqanizmin aclıqla təmizlənməsi ideyası hələ ki, elmi 
cəhətdən  tam  təsdiqlənməmişdir,  insan  orqanizmi  çoxdərəcəli  təkrarla  aminturşu 
molekullarından istifadə edilməsinə ehtiyac hiss edir.