Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

 
HUJJATLAR USLUBI 
Rasmiy uslubning kelib chiqish tarixi yozuvning yaratilishi, 
shuningdek, 
jamiyat 
o‘rtasida 
rasmiy-huquqiy 
munosabatlarning yuzaga kelishi, davlatchilik tarixi bilan 
bog‘liqdir. Davlat tashkil topgandan keyin ish yuritish va 
rasmiy hujjatchilik sohasi ham yuzaga keldi. 
Davlat boshqaruv ishlarida yozuvning tutgan o‘rni 
to‘g‘risida Yusuf Xos Hojib shunday bitgan edi: 
Eδi keδ keräklig turur bu bitig, 
Bitig birlä beglär etär el etig. – 
Bu yozuv juda ham keraklidir. Beklar yozuv bilan elni 
idora etadilar (QB.2662). 
Yoki boshqa bir yerda yozuvning boshqaruv, kirim-chiqim 
ishlarida yetakchi ekanligini ta’kidlab yozadi: 
Qamuğ el išin barča etgän bitig, 
Bitigin tutar el kirišin tetig. – 
El ishining barini xat izga soladi. Tetiklar el kirimini yozuv 
bilan qo‘lga oladilar (QB.2667).
Rasmiy uslubning tarixi yozma yodgorliklarda qo‘llangan 
matn bilan bog‘liq atamalarning lug‘aviy ma’nosida ham o‘z 
izini qoldirgan. Masalan, eng eski turkiy yozma yodgorliklarda 
bitim
degan so‘z uchraydi. 
Bitim
so‘zi 
biti
- “yoz-” fe’lidan 
yasalgan bo‘lib, kelib chiqishiga ko‘ra, yozma hujjatlar 

---

267
asosidagi kelishuvni bildiradi. Demak, 
bitim
so‘zining 
qadimiyligi kishilar 
yoki 
jamoalar o‘rtasidagi 
yozma 
kelishuvning, uning huquqiyligini ta’minlaydigan ana shu 
hujjat turining eskiligiga dalolat qiladi.
Bundan tashqari eski bitiglarda 
yarlïq~yarlïğ
so‘zi ham 
bor. Ushbu atama asli “tangrining yorlig‘i, buyrug‘i, hukmi” 
ma’nosini anglatgan. Bitiglarda 
Täŋri yarlïqasu
degan tilak-
duo tez-tez uchrab turadi, bu “tangri yorliqasin; tangri 
buyursin; tangrining buyrug‘i ana shunday bo‘lsin” deganidir. 
Yoki 
Üzä täŋri yarlïqadï
deyiladi. Bu “yuqorida tangri 
yorliqadi; ko‘k-tangri shuni buyurdi; ko‘k-tangri shuni istadi” 
degan 
ma’nolarni 
beradi. 
Keyinchalik 
hukumdorning 
buyrug‘ini ifodalash uchun ham ana shu so‘z qo‘llanilib 
ketgan. Rasmiy yozmalarda 
yarlïq~yarlïğ
atamasi “yorliq, 
farmon” ma’nosini bildiradi; 
yarlïq yarlïqadï
deydi, bu 
“farmon berdi” degani. “O‘g‘uzxoqon” dostonida bu so‘z 
čarlïğ
ko‘rinishida qo‘llanilgan. 
Muhimi, qadimgi turkiy tilda hujjat ishlari, rasmiy-huquqiy 
munosabatlarga tegishli butun bir atamalar tizimi ishlab 
chiqilgan 
edi. 
Bu 
ham 
bo‘lsa 
rasmiy 
uslubning 
takomillashganligini ko‘rsatuvchi belgidir.
Turkiy hujjatchilik tarixi turklar yer yuzida o‘z davlatlarini 
qura boshlagan, davlat idoralarida boshqaruv ishlari turkiy tilda 
yuritila boshlagan davrlarga ildiz otgan. Bizgacha qadimgi iskif 
va xun davlatlarida yaratilgan rasmiy yozmalar saqlangan 
emas. Eng eski turkiy rasmiy bitiglar ko‘k turk xoqonliqlari 
davridan qolgan. Shunday esa-da, ushbu matnlar rasmiy 
uslubning davrlar osha yuksalib, ana shu ko‘rinishga 
kelganidan dalolat beradi. 
Rasmiy yozmalar o‘zining maqsadi, darajasi, huquqiy 
mavqei nuqtai nazaridan turlarga bo‘linadi. Bunday hujjatlar 
tuzilishi, matn komponentlariga ko‘ra o‘zaro farqlanib turadi. 
Masalan, yorliqlarni olaylik. Ularni tuzilishiga ko‘ra 
kirish

---

268
(начальный протокол), 
asosiy
va 
yakun
qismiga (конечный 
протокол) ajratish mumkin.
Kirish
qismi, ko‘pincha uch komponentdan tuziladi. 
Birinchisi – unvon. 
Unvon
bitig(söz)ning kimga tegishliligi 
(kim tomonidan yozdirilayotganligi)ning qaydi, uning kim 
tomonidan yozilayotganligini dalillovchi yorliqdir. Masalan, 
Oltin O‘rda xoni To‘xtamishning 1393 yili polyak qiroli 
Yag‘ayliga yo‘llagan yorlig‘i