Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Yerimä, yïta, subuma, adïrïltïm. Buŋa, sizimä, yïta, 
bodunïma, künimä, qadašïma, adïrïltïm, bökmädim. Elimä, 
qanïma, bökmädim 
(E.11.4–5).
Matnda 
yerim, subum, sizim, bodunïm
so‘zlariga 
qo‘shilayotgan -
a, -ä
qo‘shimchasi hayajon, undov, mung, 
qayg‘uni bildiradi. Mazkur undovlar matn ohangdorligini, 
ritmni ta’minlaydi. Shunga ko‘ra, yuqoridagi matn parchasini 
hozirgi o‘zbekchaga quyidagi tartibda o‘girish mumkin: 
“Yerim-a, esiz, suvim-a, (baridan) ayrildim. Musibat-a, siz 
yaqinlarim-a, esiz, xalqim-a, urug‘im-a, do‘st(lar)im-a, (sizdan) 
ayrildim, (diydoringizga) to‘ymadim. Elim-a, xonim-a, (sizga) 

---

260
to‘ymadim”. O‘zbek marsiyalarida, azada xotinlarning aytib 
yig‘lashida bu holat hozir ham bor. Masalan, og‘zaki uslubda: 
balam-a
– “voy bolam, bolam-a”, 
anam-a 
– “voy onam, onam-
a”, 
atam-a
– “voy otam, otam-a” degani. 
Shu o‘rinda Oznachennaya qishlog‘idan topilgan bitigni 
ham o‘qib ko‘raylik (Orkun 1987,573,575): 
1)
Qunčuyïm, qadašïm adïrïltïm. Bunta yağïqa kirdim. 
2) Ökü, Čäkül tutuq sizimä adïrïltïm. 
3) Elim, qanïm sizimä adïrïldïm. Altun keš adïrïltïm. 
Mazmuni: 
(1) Malikam, o‘rtog‘im (sizlarimdan) ayrildim. Bu yerda 
yovga (qarshi jangga) kirdim. (2) O‘ku, Chakul tutuq, 
sizlarimdan ayrildim (3). Elim, xonim, sizlarimdan ayrildim. 
Oltin kesh[o‘qdon]imdan ayrildim.
Xuddi shunday ohang qadimgi turklarning boshqa 
marsiyalarida ham kuzatiladi. Chunonchi, “Oltun tusli yorug‘” 
sutrasida og‘a-ini tiginlar (shahzodalar) qissasi berilgan. 
Qissada kenja tigin to‘qayda halok bo‘ladi. Bu mudhish 
voqeadan og‘alar faryod ko‘taradilar. Shu joyda bir marsiya 
berilgan. Mana o‘sha she’r: 
... ulїdїlar sїğtadїlar, ulїyu sїğtayu їnča tip tidilär: 
körklä köwsäk toğїlїğ inimiz / ertiŋ küwäzä! 
ögkä qanqa / sewitmiš ertiŋ qadaš-a! 
nečükin yana / birgärü 
birläkiyä ünüp üčägü / 
negülük tittiŋ özüŋin 
bizni birlä / barmadїn. 
ögümüz qaŋїmїz biziŋä / 
utru körüp ayїtsar, 
biz ikägü negü / tep
ötünälim sözlälim? 

---

261
ol yig bolğay / ücägü
birläkiyä ölsärbiz. 
näŋ / biziŋä kergäksiz 
bu et-özümüz tirigi. 
(Og‘alar) baland un bilan yig‘ladilar-siqtadilar, yig‘lab-
siqtab shunday dedilar: 
Chiroyli, odob-axloqli inimiz eding, oh g‘ururimiz, 
Ota-onamizning orzuli bolasi eding-ku, qarindosh-a. 
Nechunkim yana uchovimiz birga unib o‘ssak edi, 
Sen nima sababdan o‘z joningdan kechding? 
Biz bilan birga qaytmasang, otamiz, onamiz bizni ko‘rib 
seni so‘rasa, biz nima deb javob beramiz? 
Undan ko‘ra uchovimiz birga o‘lsak bo‘lmasmidi? Endi 
bizga bu jonimiz tirikligining nima keragi bor? (AYar.277). 
Og‘alar uylariga borib shum xabarni ota-onalariga 
aytganlarida, ota-onalari ham aytib yig‘ladilar. Ular aytgan 
marsiya mana bunday:
Ötrü iliglärin örü kötürüp ulïyu sïqtayu inčä tip taqšurtïlar: 
Ne ada erti adayïm,
körkläkyä / ögüküm, 
Ölmäk emgäk nečükin 
öŋrä / kelip erttürti. 
Sintidä öŋrä / ölmäkig 
bulayïn i künkiäm. 
/ Körmäyin erti munї-teg 
uluğ ačїğ / emgäkig. 
(Keyin (ona va otalari) qo‘llarini baland ko‘tarib, yig‘lab-
siqtab shunday she’r aytdilar: 
Ne balo erdi toychog‘im, 
ushoqqina qo‘zim, 
o‘lim azobi nima uchun
erta kelib, olib ketdi. 

---

262
Sendan burun o‘lsam 
bo‘lmasmidi, quyoshim? 
Ko‘rmayin erdi muningdek 
ulug‘ achchiq azobni) (AYar.281).

Muhim jihati shundaki, qadimgi she’riy matnlarning 
ayrimlari yozuvda misralarga ajratib emas, nasriy matn singari 
yozilgan. Buni qadimgi turk muhitida ko‘chirilgan boshqa 
matnlarda 
ham 
kuzatamiz. 
Jumladan, 
“O‘g‘uzxoqon” 
dostonida kechgan she’riy parchalar matnda misra va 
bandlarga ajratmay yozilgan. Toshga bitilgan urxun va yenisey 
matnlarini kuzatganda ham shunday holatga duch kelamiz.
Qadimgi turklardan qolgan dostonlar, she’riy asarlar, xalq 
ijodi namunalari badiiy uslubga misol. 
“Irq bitigi”ning uslubi qadimgi turkiy tilda badiiy 
uslubning nihoyatda puxta ishlab chiqilganiga o‘rnak bo‘la 
oladi. Asarda yaxshilikka yo‘yiluvchi ta’birlar 
anča biliŋlär, 
edgü-ol / anča biliŋ, edgü-ol / anča bil, edgü-ol / edgü-ol
;
yomonlikka yo‘yiladiganlari esa 
anča biliŋlär, yablaq-ol / anča 
biliŋlär, yabïz-ol
jumlalari bilan tugaydi. Jumlalar o‘ta aniq va 
lo‘nda; uzoq takomillashib qiyomiga yetgan ravon bir uslubda. 
Misollarga e’tibor bering: 
Bir tobïlqu yüz boltï, yüz tobïlqu miŋ boltï, miŋ tobïlqu 
tümän boltï, ter. Anča biliŋlär: asïğï bar, edgü-ol 
(Bir to‘bilqu 
yuz bo‘ldi, yuz to‘bilqu ming bo‘ldi, ming to‘bilqu o‘n ming 
bo‘ldi, 
–
der. Shunday bilinglar: buning foydasi bor, (belgisi) 
yaxshidir). 
Qan sükä barmïš, yağïğ sančmïš, köčirü, qonturu kelir. Özi, 
süsi ögirä sebinü ordusïŋaru kelir, ter. Anča biliŋlär 
–
 edgü-ol
(Xon jangga bordi, yovni yengdi. Ko‘chirib, qo‘ndirib 
qaytmoqda. O‘zi va lashkari sevinib o‘rdasi tomon kelayotir. 
Bilib qo‘ying 
–
bu yaxshi). 
Adïğlï toŋuzlï art üzä soqušmïš ermiš. Adïğïŋ qarnï 
yarïlmïš, toŋuzuŋ azïğï sïnmïš, ter. Anča biliŋ 
–
 yablaq-ol
(Ayiq 

---

263
va to‘ng‘iz qoya ustida to‘qnashdilar. Ayiqning qorni yorildi, 
to‘ng‘izning oziq tishi sindi, 
–
der. Buni biling 
–
yomondir). 
Eki öküzüg bir boqarsïqa kelmiš. Qamsayu umatïn turur, 
ter. Anča biliŋ 
–
yablaq-ol
(Ikki ho‘kizni bir omochga 
qo‘shdilar. Ularning yurishga majoli yo‘q, 
–
der. Shunday 
biling 
–
buning belgisi yomon). 
Bularning bari qadimgi turk adabiy tilida badiiy uslub 
o‘lchovlari puxta ishlab chiqilganidan dalolat beradi.