Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

ermiš. Basir bolup özgä basirlär-deg andaq emäs ermiš-ki, köz 
bolğay-u, körmäs bolğay, ammā bağāyat zi:rak-u zaki: va 
zāhid-u muttaqi: kiši ermiš. Haq subhānahu va ta'ālā agarči 

---

198
zāhir közin yapuq yaratqandur, ammā köŋli közin bağāyat 
yaruq qïlğandur… anïŋ tili türk alfāzï bilä mavā'iz-u nasāyihqa 
go:yā ermiš, balki aksar Türk ulusïda hikmat-u nuktalarï 
šāye'dur va nazm tari:qï bilä aytur ermiš”
(NM.390
–
391). 
Ushbu matnda 
köz bolğay-u, körmäs bolğay
jumlasidagi -
u
bog‘lovchi emas, yuklamadir. Qolganlari bog‘lovchi bo‘lib 
kelgan. 
Husayn Boyqaro qalamiga mansub quyidagi baytga ham 
e’tibor bering: 
Husn ilä sen kāmil-u, Širin-u Layli šuhratï, 
İšq ara men zār olup, Farhād-u Majnun tuhmatï (Maj.139). 
Misolda 
kāmil-u
dagi -
u
–
yuklama, juft so‘zlar orasidagi -
u
esa bog‘lovchidir. 
Yana bir misol. Alisher Navoiy o‘zining “Muhokamatu-l-
lug‘atayn” asarida turkiy tilda nozik ma’nolari bilan ajralib 
turuvchi yuzta fe’lni ketma-ket keltirgan. Qo‘lyozmada bu 
fe’llar bir-biriga “vav” harflari bilan ulab ketilgan. Asarni 
nashrga 
tayyorlagan 
mutaxassislar, 
odatda, 
fe’llarning 
o‘rtasidagi “vav”ni doimiy holda 
va
sifatida keltiradilar: 
quwarmaq va quruqšamaq va üšärmäk va jïyjaymaq … singari. 
Aslida ikki so‘z orasidagi “vav”ni -
u
, juftliklar orasidagilarni 
esa 
va
deb berilgani to‘g‘ridir: quwarmaq-u quruqšamaq va 
üšärmäk-u jïyjaymaq … singari. Shunday qilinganda 
grammatik jihatdan to‘g‘ri yo‘l tutilgan bo‘ladi, ritm (ohang) 
ham ta’minlanadi.
Ya
bog‘lovchisi inkorni bildiradi. U takrorlanib ham 
ishlatiluvi mumkin:
Yurïmaz ya yatmaz, uδïmaz uδuğ, 
Ya meŋzäg ya yaŋzağ kötürmäz boδuğ. – 
U yurmaydi yo yotmaydi, uxlamaydi, (u) uyg‘oq, 
Yo mengzaydigan, yo o‘xshaydigan sifati yo‘qdir (QB.16). 
“Yoki” 
bog‘lovchisining 
o‘rnida 
azu
bog‘lovchisi 
qo‘llanilgan. Ushbu bog‘lovchi ora-chora takror holda ham 
ishlatiladi: 
Azu muŋ üčün azu bušï birgäli qïzğanïp yiti türlüg 

---

199
bušï arïğ nomqa tükäti birü umadïmïz ärsär
. – Yoki qayg‘u-
musibatga atab ehson bergani qizg‘anib yetti xil ehson, chin 
aqoidga butkul bera olmagan bo‘lsak (Huast.107–108); 
Anïŋ 
oxšağï yoq azu meŋzägi
. – Uning o‘xshaydigani yoki 
mengzaydigani yo‘q (QB.15); 
Esiz-mu seŋä yeg azu eδgü-mu / 
Söküš-mu qïlur-sen azu ögdi-mu
. – Senga esizlik yaxshimi yoki 
ezgulikmi? So‘kilishni istaysanmi yoki maqtovnimi? (QB.240). 
Hozirgi forschadan o‘zlashgan “goho” bog‘lovchisining 
o‘rnida eskida 
ara
bog‘lovchisi qo‘llanilgan. U takrorlanib 
kelishi ham mumkin: 
Ara ögdilür til, ara mïŋ söküš
. – Til goho 
maqtaladi, gohida ming so‘kish eshitadi (QB.174). 
Hozirgi o‘zbek tilida -
ki
bog‘lovchisi ergash gapni bosh 
gapga bog‘lashga xizmat qiladi. O‘zbek tilshunosligida -
ki
bog‘lovchisi fors tilidan o‘zlashgan, sodda gaplari 
-ki
bog‘lovchisi bilan birikkan qo‘shma gaplarni forsiy qolipda 
yuzaga kelgan, deb qarovchilar ham bor. Ta’kidlash kerakki, 
turkiy tillardagi -
ki
bog‘lovchisi tarixan -
kim
ning qisqargan 
shaklidir (-
kim>-ki
). Qadimgi turkiy yodgorliklar tilida 
kim
ikki xil vazifada keladi:
1) Kishilik olmoshidir. Masalan: 
Kim taluyqa barayïn 
tesär, kiriŋlär, oğlum tiginkä eš boluŋlar. Ne kergäkin barča 
bergäy-biz. Kim yerči suwčï, kemäči bar ersär, yemä kelzün.
– 
Kim dengizga boraman desa, qoshimga kiringlar, o‘g‘lim 
shahzodaga esh bo‘linglar. Nima kerak bo‘lsa, barini 
bergaymiz. 
Kim 
yo‘l 
boshlovchi, 
dengizchi, 
kema 
boshqaruvchisi bo‘lsa, u ham kelsin (AT.283). 
2) Bog‘lovchi bo‘lib keladi, qo‘shma gaplarda ergash gapni 
bosh gapga bog‘lash uchun xizmat qiladi. Quyidagi misollarga 
e’tibor bering: 
Luu xanlarïnta Čintamani erdäni bar-kim, 
ülüglüg qutluğ kiši ol erdäni bulsar, qamağ tïnlïğlarqa asïğ 
tusu qïlur
. – Ajdar xonlarida Chintamani javohiri bor-kim, 
nasib etgan baxti bor kishi o‘sha javohirni topsa, hamma 
jonzodlarga foyda keltiradi (AT.283); 
Men bu muntuda yigräk 
Čintamani erdäni alğalï barayïn-kim, qayu tïnlïğlarqa tüzü 

---

200
tükäti asïğ tusu qïlu usar-men.
– Men bu yerda qolib yaxshiroq 
Chintamani 
javohirini 
olish 
uchun 
borayin-kim, 
qay 
jonzodlarga tugal foyda keltira olaman (AT.284). 
Hozirgi 
forschadan 
o‘zlashgan 
“agar”, 
“garchi” 
bog‘lovchilari 
o‘rnida 
eskida 
qalï~xalï, 
apaŋ~abaŋ 
bog‘lovchilari qo‘llanilgan. Masalan, “Qutadg‘u bilig”da: 
Qalï 
mundağ ersä yorïq otru ur
. – Garchi shunday ekan, o‘rtacha 
yo‘riq tut (QB.172); 
Apaŋ iki ažun qulur ersä sen
. – Agar ikki 
dunyo farog‘atini tilar bo‘lsang (QB.223). 
“Chig‘atoy turkiysi”da bular bilan bir qatorda 
lekin~valek 
~vale~lek, čun~ču, čun-kim, hamānan-ki~hamānan-kim, tā, 
andaq-ki~andaq-kim, äylä-ki~äylä-kim, hamu-l nav’-ki~hamu-l 
nav’-kim, agar~gar, agarči~garči, nečä-ki~nečä-kim, anda-
ki~anda-kim
bog‘lovchilari ham amal qilgan.