Qrup : 39. Kurs iŞİ Kafedra Müdiri

Yataqların əhəngdaşlarının əsas fiziki-mexaniki xəssələri və mədən-geoloci göstəriciləri

№	Yatağın Adı	Həcm kütləsi t/m^3	Sıxılmaya qarşı müqaviməti, MPa	Məsamə -­liliyi,%	Layın orta qalınlığı, m	Layın düşmə bucağı, dərəcə	SiO2 Miq %	Açılış əmsalı
1	Şahinbağ	1,76	9,01	34	-	10-18	4,32	0,04

2. 
   Yatağın və karyer sahəsinin ehtiyatının hesablanması
   

Yataqda olan faydalı qazıntının ehtiyyatının hesablanması orta hesab üsulu ilə həyata keçirilir. Əhəngdaşının ehtiyyatı yataq üz­rə aşağıdakı sənaye kateqoriyalarına görə hesablanır: A, B, C_1.Yataqda olan ehtiyyat onların cəminə bərabər olur, yəni

Yataq ayrı-ayrı karyer sahələrinə bölünür. Hər sahənin geoloji ehtiyyatı Q_g= B L h, m³, burada B – sahənin eni, m ; L – sahənin uzunluğudur, m ; h – sahədə olan faydalı qazıntının orta qalınlığı, m

Q_g= B L h = 300 ·400·22 = 2640000 m³

Yatağın sənaye ehtiyatı Q_sən = Q_gK_i ; K_i= 0,95 – ehtiyat­dan istifadə etmə əmsalıdır.

Q_sən = Q_gK_i = 2640000·0,95 = 2508000

2. 
   Əsas Texnoloji hissə
   

1. 
   Yatağın işlənmə üsulunun seçilməsi. Açılış əmsalının təyini. Karyerin məhsuldarlığının təyini
   

Karyer sahəsində əhəngdaşı layı yer səthinə çıxdığı üçün yatağın açıq üsulla işlənməsi daha məqsədəuyğundur. Yatağın açıq üsulla işlənməsini təyin edən əsas göstərici açılış əmsalıdır. Üfiqi yataqlar üçün orta açılış əmsalı aşağıdakı düsturla müəyyən edilir.

k_or= = = 0.045 m³/m³

burada, h_y = 0.6 m əhəngdaşı layının üstünü örtən yumşaq açılış süxurlarının orta qalınlığıdır;

h_q = 0.4 m - qaya açılış süxurlarının orta qalınlığıdır.

h_f.q.= 22 m - əhəngdaşı layının orta qalınlığıdır.

Şahinbax əhəngdaşı karyerində açıq üsulla 1 m³ mədən kütləsi çıxartmaq üçün 0.045 m³ açılış süxurlarına çıxarıb kənar etmək lazımdır. Orta açılış əmsalının qiyməti çox kiçik (k_or = 0.045 m³/ m³) olduğu üçün yataq açıq üsulla işləniləcəkdir.

Buradan belə bir nəticəyə gəlirik ki, əhəngdaşı yatağının açıq üsulla işlənməsi məqsədəuyğundur və bu üsulu seçirəm. Üfiqi yataqların işlənməsində karyerin son dərinliyi aşağıdakı düsturla təyin edilir:

H_k = h_y + h_q + h_f.q. = 0.6 + 0.4 + 22 = 23 m

Şahinbax əhəngdaşı yatağının açıq üsulla işlənməsi nəticəsində karyerin son dərinliyi 23m olacaqdır.

Karyerdə əhəngdaşı yatağından ədəd daşları çıxartmaq üçün aşağıdakı iş rejimi seçilir:

• 
  əhəngdaşı yatağının işlənməsi il boyu icra edilir;
  
• 
  sutka ərzində əsas işlər iki növbədə aparılır;
  
• 
  növbənin davametmə müddəti 8 saat;
  
• 
  ildəki istirahət günləri 52 gün;
  
• 
  ildəki bayram günləri 10 gün;
  
• 
  daşkəsən maşınının təmir günü 10 maş/gün
  
• 
  daşkəsən maşınının bir sahədən digər sahəyə, bir pillədən digərinə küçürülmə müddəti 6 maş/ gün
  
• 
  sərt havaya görə, elektrik enerjisinə görə işlənməyən günlərin sayı 10 gün
  

Beləliklə, ildəki işçi günlərin sayı

N_i = 365 – (52+10+10+6) = 365-77 = 277 gün

Ədəd daşı karyerinin hazır məhsul üzrə illik məhsuldarlığı kurs işinin tapşırığında 8 mln. ədəd verilib.

Ədəd daşlarının DS -4001-84 əsasən ölçüləri aşağıdakı kimidir:

Uzunluğu .............................................................................. l = 0.39 m

Hündürlüyü .......................................................................... h = 0.188 m

Eni ........................................................................................ a = 0.19 m

Bir ədəd daşın həcmi

V_d = 0.39 x 0.19 x 0.188 = 0.0139

Əhəndaşının həcm çəkisi 1800 kq/m³ olduğundan bir ədəd dənəbir daşın ağırlığı

0.0139 x 1800 = 25.0 kq

Ədəd daşın karyerinin mədən kütləsi üzrə illik məhsuldarlığı aşağıdakı düsturla təyin edilir:

M_k = = = = 21384 m³

burada, M_h =8000000 ədəd, karyerin hazır məhsul üzrə verilən məhsuldarlığıdır.

K₁ – kəsmədən əmələ gələn itkini nəzərə alan əmsaldır.

K₁ = = 1- = 1- 0.78 = 0.22

burada, V = (l + d)(h + d)(a + d), ədəd daşın kəsiyin eni ilə birlikdə həcmidir.

D = 0.02 m mişarlamada kəsiyin enidir.

V = (0.39 + 0.02)(0.188+0.02)(0.19 +0.02) =0.41 x 0.208 x 0.21 =0.0179m³

K₂ – çatlara görə itkini nəzərə alan əmsaldır və aşağıdakı kimi təyin edilir:

K₂ = 1- = 1- = 1-0.61 = 0.39

burada, Z_f = 3.0 ədəd, karyerdə pillənin 1 –dən çıxan ədəd daşların faktiki sayıdır.

Z_n =4.88 ədəd pillənin 1 –dən çıxan daşların nəzəri sayıdır.

Hasilat (çıxış) əmsalı

K_h = ( 1- K₁)(1 – K₂) = (1-0.22) (1-0.39) = 0.78 x 0.61 = 0.48

Ədəd daşların kəsilməsində alınan texnoloji tullantıların həcmi aşağıdakı kimi hesablanır.

T_tex = M_k – M_h = 21384 – = 10264 m³

Karyerinin ömrü (xidmət müddəti) aşağıdaki düsturla təyin edilir.

T_x.m. = + t₁ + t₂ = +1+1 =12+1+1= 14 il

burada, Q = 2640000 m³ karyer sahəsinin ehtiyatıdır.

t₁ = 1 1.5 = 1 il karyerin tikilmə müddəti

t₂ = 1 1.5 = 1 il karyerin dayandırılma müddətidir.

2.3.Yatağın açılması. Kapital xəndəklərin keçilməsi

Üfiqi yataqlar adətən xarici kapital xəndəklə açılır. Xarici kapital xəndək yer səthi ilə yataq arasında nəqliyyat əlaqəsi yaradır. Bu xəndək vasitəsi ilə karyerin işçi horizontları ilə yer səthindəki texniki qurğular –açılış süxurları nəql etdirilən tullantıxanalar, daş emal edən emalatxanalar, daş anbarları və s. arasında nəqliyyat əlaqəsi yaranır.

Mişar daşı karyerlərində divar daşlarının çıxarılmasını təmin etmək üçün aşağıdakı işlər görülməlidir: kapital xəndək, cinah və frontal kəsiliş xəndəkləri keçirilməli, tələb olunan hasilat pillələri kəsilməli, açılış işləri hasilat işlərini qabaqlamalıdır.

Karyerdə yolun trassasının əsas hissəsi buldozerlə təmizlənərək hamarlanmış və çınqılla örtülmüş sahəni təşkil edir (cədvəl 2.2.)

Cədvəl 2.2

Yolun quruluşunun parametrləri

Avtomobilin yükgötürmə qabiliyyəti 27-40 tona qədər olduqda yol örtüyünün konstruktiv qatları
		Əsas		Örtük		İşlənmə üsulu
Qatın qalınlığı sm	Qatın materialı	Qatın qalınlığı, sm	Qatın materialı	Qatın qalınlığı, sm	Qatın materialı
20-25	70-120 mm ölçülü çınqıl	12-15	10-20, 40-70 mm ölçülü çınqıl	8-10	5-20 mm ölçülü qara çınqıl	Tozyatırıcı məhsulla hopdurma

Azərbaycan respublıkasının mişar daşı yataqlarının açılmasında qrup və ümumi xarici kapital xəndəklərlə açmadan geniş istifadə olunur.

Dağ yamaclarında yerləşən yataqların açılması ümumi yarımxəndəklə həyata keçirilir (şək. 2.2). Yarımxəndəyin trassı ilməvaridir. Hər bir işçi pillənin kapital xəndəyə sərbəst çıxışı var. Yatağın bu qayda ilə açılmasında xəndəyin karyer sahəsinə qovuşan hissəsi mədən işləri aşağı düşdükcə dövrü olaraq yerini dəyişir. Belə karyer sahəsində yatağın iki tərəfində yamac olduğu üçün cinah xəndəklərinin keçirilməsinə ehtiyac olmur.

4. 
   Açılış işləri
   

Yatağın üzərini örtən açılış süxurlarını kənar edib yatağın üstünü açmaq lazımdır. Əhəngdaşı yatağının üstündə yatan açılış süxurları iki hissədən ibarətdir: yumşaq gəlmə süxurlar və bərk-köklü süxurlar (şək 2.2). Əhəngdaşı karyerində bərk-köklü süxurlar dedikdə əhəngdaşı yatağının yerin üstünə çıxan hissəsi başa düşülür. Yatağın bu hissəsi çatlı , məsaməli, girinti-çıxıntılı olduğu üçün yararlı məhsul kəsmək üçün yaramır. Ona görə də bu hissə kəsilib kənar edilməlidir və istismar olunacaq sahə açılmalı və hamarlanmalıdır.

Təbii daş yataqlarının üstünün açılması

1. 
   yumşaq gəlmə süxurlar, gəlmə süxurlar; 2- bərk – köklü süxurlar;
   

3 - təbii əhəngdaşı yatağı

Şəkil 2.2

Bərk köklü süxur təbəqələrinin kəsilməsi üçün mən CM-89M maşınını seçirəm.

Köklü süxurların kəsilməsi 2 üfüqi və 1 şaquli mişarla icra edilir.

Q_n =  Lhk_ia =  250 0.416 0.75 0.21 = =

= 49 m³ /növ

burada, T_n =480 dəq, növbənin davametmə müddəti;

T_m =20 dəq, mişarların dəyişdirilmə vaxtı;

t₁ = 4 dəq, maşının girişə verilmə vaxtı;

L =200 m, bir daş kəsən maşına pillənin uzunluğu;

V_i = 1.5 m/dəq, maşının işçi hərəkət sürəti;

V_b = 15 m/dəq, maşının boş hərəkət sürəti;

t₂ = 3 dəq, maşının girişdən çıxarılma vaxtı;

h = 0.416 m,pillənin hündürlüyü;

a = 0.21 m, girişin eni;

k_i = 0.75 maşından istifadə əmsalıdır.

CM-89M maşınının illik məhsuldarlığı:

Q_il = Q_n Y_i n = 49 277 2 = 27146m³/ il

burada, Y_i = 277 ildəki işçi günlərin sayı;

n = 2 sutkadakı növbələrin sayıdır

Üst əhəngdaşı təbəqəsini kəsmək üçün lazım olan CM-89M maşınlarının tələb olunan sayı aşağıdakı düsturla təyin edilir.

Z =  = = 1.2 =4 ədəd

Beləlıklə, üst əhəngdaşı təbəqəsini kəsib çıxarmaq üçün 4 ədəd CM-89M daçkəsən maşını kifayətdir.

Beləlıklə, üst əhəngdaşı təbəqəsini kəsib çıxarmaq üçün 1 ədəd CM-89M daçkəsən maşını kifayətdir.

Yumşaq, bərk və qaya süxurlarını və dənəbir daşların kəsilməsindən alınan texnoloji tullantıları kürəyib toplamaq üçün dönən belli CAT D6N buldozerini seçirəm.Bu buldozerin texniki xarakteristikası cədvəl 2.4 – də verilmişdir.

Model Caterpillar Parametrləri	CAT D6N
İstismar çəkisi, kq	16404
Kürəyin tutumu, m^3	4,28
Kürəyin eni, mm	3154
Mühərrikin gücü, at q.	152
Mühərrikin həcmi, l	6,6
Koleyanın eni, mm	1890
Qabarit ölçüləri, mm: eni hündürlüyü uzunluğu	2500 2979 3740

Buldozerlərin məhsuldarlığı əsasən traktorun gücün­dən, belin ölçülərindən, nəqliyyat məsafəsinin uzaqlığından və çıxarı­lan suxurların xassələrindən asılıdır. Buldozerin bir saatlıq fasiləsiz iş zamanı, texniki məhsuldarlığı aşağıdakı düsturla təyin edilir.

Burada -bir reysdə buldozerin belinin qabağında aparı­lan suxurun həcmidir, .

burada – kürəyin eni, m; – kürəyin hündürlüyü, m; – kürəkləmə prizmasında süxurun yamac bucağıdır.

T_d-dövrün davametmə vaxtı aşağıdakı kimi hesablanır, san,

burada = 6 10-kəsmə yolunun uzunluğu, m; –nəqliyyat yolunun uzunluğu,m-; =0.5 0.7-suxurları kəsərkən buldoze­rin hərəkət sür’əti, m/san; =0.6 0.8-suxurları nəql etdirərkən bul­do­zerin hərəkət sür’əti, m/san; –buldozerin boş geri hərəkət surətidir, dal-dalı geri qayıdarkən =0.85 1.0, qabağı ilə geri qayıdarkən ₌1 2m/san; t_d=10 bul­dozerin döndərilməsinə t_s=5 sür’ətləri dəyişdirilməsinə t_b=4 belin aşağı salınmasına sərf olunan vaxtdır, san.

k_x=1.2 1.4 suxurların buldozerin belinin qabağında xırda­lanma əmsalıdır; K_m –nəqliyyat yolunun uzunluğundan, enişliyindən və yo­xuş­luğundan asılı olaraq məhsuldarlığın dəyişmə əmsalıdır, aşağıdakı cədvəldən götürülür

Nəql etdirmə yolunun uzunluğu, m ilə	Km qiyməti
	Horizontal Sahədə	10% enişdə	20% enişdə	10% yoxuşda
15 30 65 100	1.00 0.60 0.30 0.20	1.80 1.10 0.60 0.36	2.50 1.60 0.90 0.55	0.60 0.37 0.18 0.12

Buldozerin növbəlik və illik istismar məhsuldarlığı uyğun ola­raq aşağıdakı düsturla təyin edilir:

burada T_növ-növbənin davametmə vaxtı, saat ilə; k_b-buldo­zerin işçi vaxtından istifadə əmsalıdır (k_b =0.7 0.9).

n-sutkadakı növbələrin sayı (əksər karyerlərdə n=2 götürülür) ; =285 ildəki işçi günlərin sayıdır.

Buldozerlərin işçi sayı:

;

burada buldozer işlərinin növbəlik həcmidir, aşağıdakı kimi hesablanır.

Açılış süxurlarının və texnoloji tullantıların kürünüb toplanması üçün 1 ədəd buldozer kifayət edər.

;

burada: K_d=0,5- 0,7 süxurla tullantıxananın dolma əmsalıdır; -növbənin davametmə müddətidir, saat.

Q_as- açılış süxurları üzrə karyerin bir saatlıq məhsuldarlığıdır,ton;

;

Tullantıxanada buldozerlərin inventar sayı:

1.