Quliyeva elnarə ariF qızı “Biznesdə korporativ idarəetmənin təkmilləşdirilməsi məsələləri”
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tədqiqatın nəzəri və təcrübəvi əhəmiyyəti.
- 1.1. Korporativ idarəetmənin nəzəri məsələləri,modelləri və standartları
|
Tədqiqatın informasiya bazasını Azərbaycan Respublikası Dövlət
Statistika Komitəsinin, İqtisadiyyat və Sənaye və Maliyyə Nazirliklərinin, Mərkəzi Bankın məlumatları təşkil edir. Tədqiqatın elmi yeniliyi aşağıdakılardan ibarətdir: nəzəri-metodoloji əsasları tədqiq edilib öyrənilmişdır; - korporativ idarəetmənin müasir vəziyyəti təhlil edilərək, inkişaf meylləri müəyyən edilmişdir; 5 - aqrar istehlak və sənaye sektorlarında korporativ idarəetmənin tətbiqinin xarakterik xüsusiyyətləri aşkara çıxarılmışdır; - biznes fəaliyyətində korporativ idarəetmənin inkişaf perspektivləri tədqiq edilmişdir; - korporativ idarəetmənin inkişafında dünya təcrübəsi araşdırılmışdır; - dövlətin inkişafında korporativ idarəetmənin rolunun artırılması imkanları aşkarlanmışdır. Tədqiqatın nəzəri və təcrübəvi əhəmiyyəti. Tədqiqatın nəzəri əhəmiyyəti onunla müəyyən edilir ki, biznesin inkişafında korporativ idarəetmənin rolunun artırılmasına dair irəli sürülən təklif və tövsiyyələr “Biznesin əsasları”, “Biznesin təşkili və idarə edilməsi” və s. fənlərinin tədrisində, elmi-tədqiqat işlərinin yazılmasında istifadə oluna bilər. İşin təcrübəvi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, tədqiqatın nəticələrindən gələcəkdə istifadə olunması biznesin fəaliyyətində korporativ idarəetmənin tətbiqi sahəsində mövcud olan problemlərin həllində köməklik edə bilər. 6 Fəsil 1. Sahibkarlıq subyektlərində korporativ idarəetmənin formalaşması və inkişafının nəzəri əsasları 1.1. Korporativ idarəetmənin nəzəri məsələləri,modelləri və standartları Korporativ idarəetməni xüsusi tip kimi ayırsaq başlıca xüsusiyyətləri korporasiyanın spesifikliyi ilə şərtlənən idarəetmə obyekti olaraq onu müəyyənləşdirir: “Səhmdarların prioritet maraqları və onların korporasiyanın inkişafındakı rolu üzərində qurulan idarəetmə, səhmdarların qarşılıqlı təsirini nəzərdə tutan mülkiyyət hüquqlarının reallaşdırılmasını hesaba alan idaretmə və sonda, korporativ mədəniyyəti doğuran idarəetmə, başqa sözlə, ümumi ənənələr kompleksi, nizamnamələr, davranışlar prinsipi kimi başa düşülür”. Korporativ idarəetmənin başlıca funksiyası - mülkiyyətçilərin, başqa sözlə, korporasiya təşkil edən maliyyə resurslarının maraqları çərçivəsində korporasiyanın işinin təmin olunmasıdır. Korporativ idarəetmə problemi bir çox tədqiqarçıları maraqlandırmışdır. Onun ayrıca tədqiqat sahəsi kimi araşdırılmasında A. Berli və Q. Mniza böyük rol oynamışlar. Özlərinin «Müasir korporasiya və xüsusi mülkiyyət» (1931-ci il) kitabında onlar ilk dəfə nəzarətin mülkiyyətdən ayrılması probleminin detallarıyla öyrənmişlər. Qeyd etmək lazımdır ki, korporativ idarəetmə mülkiyyətin idarəetmədən dəqiq ayrılması baş verdiyi zaman mümkün olmuşdur. Ümumiyyətlə, korporativ idarəetmə üzrə tədqiqatlar iri strukturların təkamülünü əks etdirirdi, bu isə, iqtisadçıların qeyd olunan problemə diqqətinin 80-ci illərdə kütləvi udulma və qovuşmalar, hüquqi sistemlərdə sosial-orientasiya normalarına tendensiyalar illərində daha da artmasını şərtləndirmişdir. Korporativ idarəetmənin mahiyyəti - korporativ idarəetmənin başlıca kriteriyası olan korporasiyanın fəaliyyətinin maksimal səmərəliliyinə nail olunması üçün korporativ idarəetmə tsiklininin reallaşdırılmasındadır. 7 Hal-hazırda qərb alimləri tərəfindən firmanın idarəolunmasının 4 mərhələdən ibarət tsikli təklif olunur. (Şəkil 1.1.) Şəkil 1. 1.Firmanın idaretmə tsikli. Bir qayda olaraq, belə sxemi Mekson, Albert və Xedouri təklif edirlər. Ancaq belə təsəvvür (təqdimat) həddən artıq yarımçıq (natamam, qısaldılmış) hesab olunur və korporasiya kimi iri birləşməyə uyğun gəlmir. Korporativ idarə olunan müəssisə üçün 7 mərhələdən ibarət genişləndirilimiş idarəetmə tsiklindən istifadə olunur. (Şəkil 1.2.) Şəkil 1.2.- də göstərilən idarəetmə tsikillərinin həyata keçirilməsi üçün idarəedən kompaniya tabe olan təşkilatlar (müəssisələr) ilə fəaliyyət haqqında informasiyanın srukturu, həcmi və siyahısını müəyyənləşdirməli və razılaşdırmalıdır. Planlaşdırma Təşkil Nəzarət Motivasiya 8 Şəkil 1.2. Korporasiyanın idarəetmə tsikli. Korporativ idarəetmə modelləri Müasir dövrdə korporativ idarəetmənin iki əsas modeli fərqləndirilir: 1) İngilis-amerikan modeli. 2) Avropa modeli. İngilis-amerikan modeli monizm (vahidlik) prinsipinə əsaslanır. Bu prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, təsərrüfat-cəmiyyətlərində (şirkətlərdə) təşkilati- sərəncamverici və nəzarət funksiyalarını vahid bir orqan - Direktorlar Şurası həyata keçirir. Ümumiyyətlə, bu modeldə iki pilləli idarəetmə mövcuddur: a) Ümumi Yığıncaq. b) Direktorlar Şurası. Direktorlar Şurası özündə iki orqanı birləşdirir. Belə ki, təşkilati-sərəncamverici funksiyanı icra orqanı (icraçı direktorlar), nəzarət funksiyasını isə müstəqil direktorlar həyata keçirir. Avropa modeli dualizm (ikililik) prinsipinə söykənir. Yəni, təsərrüfat- cəmiyyətlərində təşkilati-sərəncamverici və nəzarət funksiyalarını ayrı-ayrı orqanlar həyata keçirir. Bu model özlüyündə iki varianta ayrılır: Alman variantı və Fransız variantı. Alman variantında 3 pilləli idarəetmə sistemi mövcuddur: a) Ümumi Yığıncaq; b) Müşahidə Şurası-nəzarət funksiyasını həyata keçirən orqan; İmkanların analizi Planlaşdırma Dispetçerləşmə Nəzarət Tənzimləmə Təşkiletmə Motivasiya 9 c) İcra orqanı- təşkilati-sərəncamverici funksiyanı həyata keçirən orqan. Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə uyğun olaraq şirkətlərdə korporativ idarəetmənin Avropa modelinin Alman variantından istifadə edilir. Fransız variantına gəldikdə isə onun özü iki növdə təşəkkül tapıb: 1) Klassik rəhbərlik növü. Bu növdə iki pilləli idarəetmə mövcuddur: a) Ümumi Yığıncaq və b) İnzibati Şura. İnzibati Şura təşkilati-sərəncamverici funksiyanı həyata keçirən Prezidentdən və nəzarət funksiyasını həyata keçirən müstəqil direktordan ibarətdir. 2) Yeni rəhbərlik növü. Bu növ isə Alman variantında olduğu kimi 3 pilləli idarəetməni ehtiva edir. Korporativ idarəetmənin Alman modeli Korporativ idarəetmənin Alman modeli (və ya Avropa modelinin alman variantı) Qərbi Avropa (Almaniya, Avstriya, İsveçrə, Hollandiya) və Skandinaviya ölkələri üçün xarakterikdir. Həmçinin, Fransanın (ümumi şirkətlərin təxminən 20%-i) və Belçikanın şirkətlərinin bir hissəsində bu model tətbiq edilir. Mərkəzi və Şərqi Avropanın postsosialist ölkələrinin bir çoxunda korporativ idarəetmə sisteminin qurulması zamanı bu modeldən istifadə edilmişdir. ABŞ və B.Britaniyadan fərqli olaraq, Almaniyanın səhmdar cəmiyyətlərində üç pilləli idarəetmə modeli mövcuddur: Səhmdarların ümumi yığıncağı, müşahidə şurası və idarə heyəti. Bəzən, ədəbiyyatlarda, xüsusən ingilisdilli ədəbiyyatlarda müşahidə şurası və idarə heyətinə birlikdə ikipalatalı Direktorlar Şurası kimi baxılır. Ancaq, bununla razılaşmaq olmaz. Belə ki, Almaniya qanunvericiliyində onlar müxtəlif funksiyalara və formalaşma xüsusiyyətlərinə malik iki müxtəlif orqan kimi nəzərdə tutur. Korporativ idarəetmənin alman modelini tətbiqi edən ölkələrdə səhmdar kapitalı əhəmiyyətli dərəcədə mərkəzləşməsi ilə seçilir. İri alman şirkətlərində 5 iri səhmdarın payına 40%-dən çox səhm düşür. Bu göstərici mülkiyyətin mərkəzləşməsinin ingilis şirkətlərindən iki dəfə, Şimali Amerika şirkətlərindən isə 60% çox olduğunu göstərir. Almaniyada şirkətlərin 70%-dən çoxunda sahibkar 10 səhm paketinin 50%-dən çoxuna sahibdir. O cümlədən, şirkətlərin 35%-də bütün səhmlər yalnız bir sahibkara məxsusdur. Qeyri-maliyyə korporativ investorlarının iri paya sahib olması Almaniyada səhmlərin "çarpaz alqı-satqısı"nın geniş yayılmasını göstərir. Yəni, bir çox hallarda alman şirkətləri bir-birlərinin səhmdarları olurlar. ABŞ banklarından fərqli olaraq,Alman bankları universal xarakterə malikdirlər. Yəni, onlar kommersiya kreditləri sahəsindən əlavə, investisiya sahəsində də, o cümlədən şəxsi vəsaitləri hesabına investisiya qoyuluşları etmək hüququna malikdir. Alman bankları həm səhmdar, həm kreditor, həm qiymətli kağızların emitenti, həm də illik ümumi yığıncaqda səs hüquqlu (və ya səs verən) agent kimi iştirak edirlər. Alman modelini digərlərindən fərqləndirən ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərdən biri şirkətin idarə edilməsində işçi heyətinin iştirakı (alm. die Mitbestimmung; ing. codetermination system) sistemidir. Bu sistem iki səviyyədən ibarətdir. Birinci səviyyə işçi şuralarının yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu şura 1952-ci ildən etibarən müəssisələrin hüquqi rejimi haqqında qanunvericiliyə əsasən işçilərinin sayı 20 nəfərdən çox olan müəssisələrdə yaradılır. Əməkdaşlarının sayı 5-20 arası olan müəssisələrdə isə işçi heyət arasından müvəkkil şəxs seçilir. Bu o demək deyildir ki, işçi şuralarının yaradılması məhz bu qanundan sonra başlanmışdır. İlk dəfə müəssisələrdə bu cür şuraların yaradılması 1920-ci ildə qəbul edilmiş qanunda nəzərdə tutulmuşdur. Hal-hazırda şura işçi heyət arasında (müəssisə rəhbərləri istisna olmaqla) gizli səsvermə əsasında 4 il müddətinə seçilir. Şura üzvlərinin sayı (3-31 nəfər) müəssisədə çalışanların sayından (21-9000 nəfər) asılı olaraq dəyişir. İkinci səviyyə isə işçi heyətin səhmdar cəmiyyətinin idarə edilməsində, yəni idarəetmə orqanlarında iştirakını nəzərdə tutur. İşçi heyətin alman səhmdar cəmiyyətlərinin idarə edilməsində iştirakı XX əsrin əvvəllərində "Müşahidə Şurası haqqında" qanunvericilikdə öz əksini tapmışdır. Bu qanun müəssisələrin işçi şuralarının üzvlərinin idarəetmə şuralarına seçilməsini məcburi edirdi. Sözügedən qanun 1934-cü ildə qüvvədən düşmüş, lakin 11 nasizm üzərində qələbədən sonra müəssisənin korporativ idarəçilik sistemində işçilərin təmsilçiliyi ideyası yenidən bərpa olunmuşdur. 1951-ci ildə həmkarlar ittifaqlarının güclü təzyiqləri nəticəsində "Dağ-mədən sənayesi, çuquntökmə və poladtökmə üzrə müəssisələrin muzdlu işçilərinin müşahidə şurası və idarə heyətində iştirakı haqqında" Qanun qəbul edilmişdir. 1952-ci ildə isə bütün təsərrüfat sahələri üzrə özəl müəssisələrin işçilərinin idarəetmə orqanlarında iştirakını nəzərdə tutan "İşçilərin hüquqi statusu haqqında" Qanun qüvvəyə minmişdir. Alman modelinin əsas üstün cəhəti kimi korporativ münasibətlərin bütün iştirakçılarının maraqlarının balanslaşdırılmasına istiqamətlənmiş sosial qarşılıqlı əlaqə prinsipinin tətbiqi və uzunmüddətli məqsədlərə çatmağa, korporasiyaların davamlılığının və onlar arasında qarşılıqlı münasibətlərin stabilliyinin artırılmasına istiqamətlənməsidir. Bu modelin çatışmayan cəhətlərinə isə alman şirkətlərinin kifayət dərəcədə çevik olmamaları, inkişaf üçün bəzi mühüm qərarların (ştat ixtisarı, şirkətin yenidənqurulması və ləğvi, səmərəsiz biznes strukturlarının satışı və s.) tez bir müddətdə qəbul olunmasının mümkünsüzlüyünü göstərmək olar. (20,www.economy.gov.az) Korporativ idarəetmə standartları İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının Korporativ İdarəetmə Prinsiplərinə əsasən korporativ idarəetmə şirkətin menecmenti, onun şurası, səhmdarları və maraqlı tərəfləri arasında bir sıra münasibətləri əhatə edir. Bununla əlaqədar demək olar ki, korporativ idarəetmə - səhmdarların (iştirakçıların) hüquqlarının həyata keçirilməsi məqsədi ilə təsərrüfat cəmiyyətlərinin idarə edilməsi ilə bağlı yaranan prosesləri, onları tənzimləyən normaları, habelə bu proseslərin iştirakçıları olan strukturları və şəxsləri nəzərdə tutur.Korporativ idarəetmə prinsiplərinin tətbiqi təsərrüfat cəmiyyətlərində idarəetmənin qabaqcıl təcrübəyə uyğun təşkil olunması, habelə cəmiyyətin fəaliyyətinin səmərəliliyinin 12 artırılması üçün zəmin yaradır.Bu baxımdan, Azərbaycan Respublikasının təsərrüfat cəmiyyətlərində qabaqcıl idarəetmə təcrübəsini tətbiq etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyinin nəzdində yaradılmış, aidiyyəti dövlət orqanları, Bakı Fond Birjası və Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasının nümayəndələrindən ibarət olan İşçi Qrupu tərəfindən Azərbaycan Korporativ İdarəetmə Standartları (bundan sonra - “Standartlar”) hazırlanmışdır. Standartların müddəaları hüquqi cəhətdən məcburi deyil, könüllü xarakter daşıyır. Bununla da, Standartlar qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə əsaslanan tövsiyyələrdən ibarətdir. Gələcəkdə Standartların müddəalarının “riayət et və ya izah et” prinsipi əsasında tətbiqi məqsədəuyğun olardı. Bu o deməkdir ki, cəmiyyətlər Standartlara riayət etməli, əks təqdirdə isə riayət etməmələrinin səbəblərini müvafiq hesabatlarda açıqlamalı və izah etməlidirlər. İdarəetmənin təkmilləşdirilməsi baxımından Standartların tətbiqi istənilən təşkilati-hüquqi formada fəaliyyət göstərən təsərrüfat cəmiyyətləri üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununla belə, səhmdar cəmiyyətləri üçün onların əhəmiyyəti müstəsnadır. Belə ki, məhz bu növ təsərrüfat cəmiyyətlərində mülkiyyət və idarəetmə funksiyalarının bir-birindən ayrılması özünü açıq-aydın göstərir ki, bu da səhmdarların mənafelərinin qorunması istiqamətində qabaqcıl korporativ idarəetmə təcrübəsinin tətbiqini zəruri edir. |