”Qurilish materiallari va buyumlari” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

Kimyoviy 
xossalar.
Bitum 
asosidagi 
materiallar 
45% 
gacha 
konsentratsiyali ishqorlarga, fosfor kislotalariga (85% gacha), sulfat 
kislotalariga (50% gacha), xlorid kislotasiga (25% gacha) va uksus kislotasiga 
(10% gacha) chidamli bo‘ladi.
Azot oksidlari ko‘p bo‘lgan muhitlarda bitumli materiallar chidamsiz 
bo‘ladi. Bitumli materiallarning agressiv muhitlarga chidamliligi ular asosida 
temirbeton, metall, yog‘och va boshqa turdagi konstruksiyalarni 
gidroizolyasiya qilishda muhim axamiyatga egadir.
Fizik-mexanik xossalar.
Bitumlarning sifati va ishlatilish sohalari 
qovushoqligi (qattiqligi), cho‘ziluvchanligi kabi xossalariga bog‘liq bo‘ladi.
Bitumning qovushoqligi penetrometr asbobi yordamida ignaning botish 
chuqurligi bilan o‘lchanadi.
Yuk ostidagi ignaning botish chuqurligi (0,1 mm aniqlikda) qancha katta 
bo‘lsa, bitumning qovushoqligi shunchalik kichik bo‘ladi va bitum yumshoq 
markadagi bitum hisoblanadi.
Bitumning yumshash harorati “halqa va shar” asbobi yordamida 
aniqlanadi. Bu usulda halqa ichiga to‘ldirilgan bitum ustiga qo‘yilgan shar 
idishdagi suv isitilishi natijasida xususiy massasi ta’sirida halqa ichidan o‘tadi; 
aynan ushbu holatda belgilangan suvning harorati bitumning yumshash 
haroratini bildiradi.
Bitumning cho‘ziluvchanligi duktilometr asbobida aniqlanadi. Bitumdan 
tayyorlangan namunaning (“sakkiz” shaklida) 25
0
S haroratda uzilish 

---

paytigacha cho‘zilishi uzunligi (sm hisobida) bitumning cho‘ziluvchanlik 
ko‘rsatkichi hisoblanadi.
Bitumning chaqnash harorati bitum maxsus asbobda qizdirilganda 
muayyan haroratda o‘z-o‘zidan alangalanishi bilan belgilanadi. Chaqnash 
harorati bitum asosida kompozitsion materiallar tayyorlash texnologik 
jarayonlarida parametrlarni aniqlash uchun ahamiyatga ega.
Bitumga marka qovushoqligi, yumshash harorati va cho‘ziluvchanligiga 
qarab beriladi. Uning markasiga nisbatan ishlatilish sohasi aniqlanadi. 
Ishlatilish sohasiga nisbatan bitumlar qurilish, tombop va yo‘l qurilishi 
turlariga bo‘linadi.
Neft bitumlarining asosiy fizik-mexanik xossalari 22.1 jadvalda berilgan.
Neft bitumlari yog‘och bochkalarda, bidonlarda, faner yoki metall-faner 
barabanlarda, qog‘oz qoplarda tashiladi. Katta miqdordagi bitumlar isitish 
qurilmalari bilan jihozlangan temir yo‘l sisternalarida yoki platformalarda 
tashiladi. Bitumlar maxsus yopiq omborxonalarda yoki quyosh nuri va yog‘in-
sochindan himoyalangan bostirmalarda saqlanadi.
Qurilish bitumlari asfalt qorishmalar va betonlar, mastikalar, emulsiyalar 
va boshqa kompozitsion materiallar tayyorlashda ishlatiladi.
Tombop bitumlar tom gidroizolyasiyasi va tombop o‘rama materiallar 
olishda asos (masalan, karton) yumshoq bitumlarga shimdiriladi, qattiq 
bitumlar esa yuzasiga sepiladi. Yo‘l bitumlari asosan avtomobil yo‘llari va 
aerodrom qoplamalari qurilishida ishlatiladi.