R. D. Do‘smuratov, B. Yu. Mengliqulov qishloq xo‘jaligida buxgalteriya hisobi va statistika asoslari
Yüklə 1,2 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I tip.
- 2.3. Buxgalteriya balansi – korxonalarning moliyaviy ahvolini
|
Yakuniy balans
Aktiv Summa, so‘m Passiv Summa, so‘m Asosiy vositalar (+500000) 1812600 Ustav kapitali 1448960 Materiallar (-8600) 15600 Rezyerv kapitali (+500000) 500000 Xodimlar bilan mehnat haqi bo‘yicha hisoblashuvlar (-14500) 25390 Asosiy ishlab chiqarish (+8600) 52450 Budjet bilan hisob-kitoblar (+14500) 14500 Hisob-kitob schoti (-13900) 120500 Mol etkazib beruvchilar (-13900) 12300 Balans 2 001150 Balans 2 001150 Demak, xo‘jalik muomalalari ta’sirida balansda sodir bo‘ladigan to‘rt tip o‘zgarishlarni yuqorida ko‘rib chiqilgan to‘rtta matematik model orqali ifodalash mumkin ekan. Ko‘rib chiqilgan to‘rtta xo‘jalik muomalasi balansda ro‘y beradi- gan barcha o‘zgarish turlari uchun misol bo‘la oladi. Demak, korxonada qancha xo‘jalik muomalasi sodir bo‘lishidan qat’iy nazar, ular to‘rt tipga bo‘linadi: I tip. Aktiv moddalaridagi o‘zgarish (aktivda ko‘payish va aktivda kamayish) – balans jami o‘zgarmaydi. II tip. Passiv moddalaridagi o‘zgarish (passivdagi ko‘payish va passivdagi kamayish) – balans jami o‘zgarmaydi. III tip. Aktiv va passiv moddalarida ko‘payishga olib keluvchi o‘zgarishlar (aktiv va passiv bir xil summaga ko‘payadi). IV tip. Aktiv va passiv moddalarida kamayishga olib keluvchi o‘zgarishlar (aktiv va passiv bir xil summaga kamayadi). Shunday qilib, har qanday xo‘jalik muomalasi ushbu ko‘rsatilgan to‘rt tip o‘zgarishlardan birining sodir bo‘lishiga olib keladi. 46
o‘rganish uchun axborot manbai ekanligi Buxgalteriya balansi axborotlarga boy manba bo‘lib, ularga asoslanib xo‘jalik yurituvchi subyekt moliya-xo‘jalik faoliyati hamda uning natijalari baholanadi. Aynan mana shunday muhim ahamiyatga ega bo‘lganligi bois buxgalteriya balansi buxgalteriya hisoboti shakllari ichida birinchi o‘rinda turadi. Undagi axborotlarning mazmunini bilish uchun nafaqat buxgalteriya balansi tuzilishi to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish, balki ayrim ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi mantiqiy va o‘ziga xos bog‘liqliklarni ham bilish zarur. Buxgalteriya balansining mazmunini bilishda uni o‘qish ketma-ketligi ham muhim ahamiyatga ega, shuning- dek, faqat buxgalteriya balansiga xos bo‘lgan ayrim cheklashlarni al- batta bilish zarur. Buxgalteriya balansining aktivi va passivining tuzilishi hamda mazmuni undagi axborotdan foydalanuvchilar, eng avvalo, tashqi foy- dalanuvchilarga qaratilgan. Debitor va kreditor qarzlarning holatini ochib beruvchi, korxonaning joriy xarajatlari yoki foydasi hisobidan tashkil etilgan xususiy kapital va ayrim turdagi rezervlar shakllanishini ochib beruvchi moddalar batafsillik darajasining yuqoriligi shundan ke- lib chiqadi. Balansga xos ichki o‘zaro bog‘liqliklar axborotdan foydalanu- vchilar ehtiyojining qondirilish darajasiga bog‘liq bo‘lmaydi va quyida- gilardan iborat: 1. Aktivdagi barcha bo‘limlar summalari yig‘indisi passivdagi bar- cha bo‘limlar summalari yig‘indisiga teng bo‘lib, bu balansning mohi- yati bilan izohlanadi. 2. Xususiy kapitalning hajmi (passivdagi birinchi bo‘lim) uzoq muddatli aktivlar (aktivdagi birinchi bo‘lim) hajmidan ko‘p bo‘ladi. Bunday xulosa isbot talab qilmaydi. Chunki, xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyati joriy aktivlarsiz mumkin emas deb qabul qilingan. Shuning uchun xususiy kapitalning tarkibi uzoq muddatli va joriy aktivlar shakllanishini doimo nazarda tutadi. Milliy iqtisodiyotdagi tarmoqlarning o‘ziga xos xususiyatlari aktivdagi mulklar nisbatiga har xil ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu uslub bo‘yicha hisoblangan tafovut o‘z aylanma mab- lag‘larining mavjudligini ko‘rsatadi. Bu mablag‘lar va zaxiralar hamda xarajatlarni shakllantiradigan uzoq muddatli qarz manbalarining sum- masi kapital va rezervlarning jamini bildiradi (passivning birinchi 47
ikkinchi bo‘limi) uzoq muddatli aktivlarni (aktivning birinchi bo‘limi) chegirib tashlagan holda. Shunday qilib, zaxiralar va xarajatlarni shakllantiruvchi asosiy manbalarning umumiy miqdori qisqa muddatli kreditlar va qarzlar sum- masi qo‘shilgan holdagi oldingi ko‘rsatkich miqdoriga teng. 3. Uzoq muddatli aktivlar (balans aktivining birinchi bo‘limi) asosan o‘z mablag‘lari hisobidan shakllanishini e’tiborga olib, ularning miqdori xo‘jalik yurituvchi subyekt normal faoliyat ko‘rsatgan sharoitda, majburiyatlar (balans passivining ikkinchi bo‘limi) summasidan ko‘p bo‘lishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda ularning nisbati 6/4 va undan yuqori bo‘lishi normal holat deb tan olinadi. 4. Balansda barcha aktivlar va passivlar juda batafsil beriladi. Bu uning aktivi va passivi bo‘yicha ayrim moddalari, natijada, ayrim mulk- larni qoplash manbalari o‘rtasida bog‘liqlik o‘rnatishga imkon beradi. Masalan, uzoq muddatli va qisqa muddatli quyilmalarni qoplash man- balari bo‘lib, maxsus mo‘ljallangan har xil fondlar va rezyerv kapitali hisoblanadi. Ko‘rinib turibdiki, buxgalteriya balansining eng umumiy sharhi, uning ma’lum cheklashlarida (statiklik, baholash tamoyilining realligi va h.k.), undan foydalanuvchilarga, eng avvalo, mulkdorlarning moliyaviy barqarorligi to‘g‘risida zarur axborotlarni taqdim etadi. Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|