R. D. Do‘smuratov, B. Yu. Mengliqulov qishloq xo‘jaligida buxgalteriya hisobi va statistika asoslari

Aktiv schot chizmasi 

Debet

Kredit

Boshlang‘ich qoldiq
Kamayishi (-)
Ko‘payishi (+)
Oborot
Oborot
Oxirgi qoldiq

Passiv schotlarda esa xo‘jalik mablag‘lari manbalarining mavjud-

ligi va harakati hisobga olinadi. Passiv schotlarning qoldiqlari schotning
kreditida aks ettiriladi. Passiv schotlar joriy hisobda balansning passiv
moddalariga asosan ochiladi:

Passiv schot chizmasi 

Debet

Kredit
Boshlang‘ich qoldiq
Kamayish (-)
Ko‘payish (+)
Oborot
Oborot
Oxirgi
qoldiq

Aktiv va passiv schotlarda debet (schotning chap tomoni) va kredit

(schotning o‘ng tomoni) tayinlanishiga ko‘ra turli xil vazifalarni ba-
jaradi.
Aktiv schotlarning debetida mablag‘larning qoldig‘i va ko‘payishi,
kreditida esa kamayishi aks ettiriladi. Passiv schotlarda, aksincha, mab-
lag‘lar tashkil topish manbalarining qoldig‘i va ko‘payishi kreditida,
kamayishi esa debetida aks ettiriladi.
Buxgalteriya hisobi amaliyotida «qoldiq» so‘zining o‘rniga
ko‘pincha «saldo» so‘zi ishlatiladi. «Saldo» italyancha so‘z bo‘lib, ay-
nan tarjimasi «hisob-kitob» degan ma’noni bildiradi.
Schot bo‘yicha hisobot davrining boshiga bo‘lgan qoldiq bosh-
lang‘ich saldo deb ataladi. Schot bo‘yicha hisobot davrining oxiriga
bo‘lgan qoldiq oxirgi saldo deb ataladi. Agar schotning debeti bo‘yicha
oborotlar jami mazkur schotning krediti bo‘yicha oborotlar jamidan ko‘p
bo‘lsa, u holda debet qoldiq qoladi. U schotning boshlang‘ich qoldiq
joylashgan, chap tomonida ko‘rsatiladi.

---

50
Qoldiq har bir schot bo‘yicha har oyning birini sanasiga hisoblab

chiqariladi. Schotda boshlang‘ich qoldiq bo‘lgan hollarda yangi (oxirgi)
qoldiq schotning boshlang‘ich qoldig‘i ko‘rsatilgan tomondagi oborot
yozuvlarining jamini hisobga olgan holda mazkur schotning qarama-
qarshi tomonidagi oborotlar jami chegirib tashlab aniqlanadi. Oxirgi
qoldiq bo‘lmagan, ya’ni u nolga teng bo‘lgan hollarda schot yopilgan
hisoblanadi.
Schotni yopish quyidagilar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin:
3
alohida faoliyat turlarining moliyaviy natijasini har bir hi-
sobot davri bo‘yicha hisoblab chiqarish zaruratidan kelib chiqqan holda
ularning qoldiqlarini boshqa schotga o‘tkazish. Masalan, 9000-«Asosiy
(operatsion) faoliyat daromadlarini hisobga oluvchi schotlar» (9010,
9020, 9030) qoldiqlari har oy oxirida 9910-«Yakuniy moliyaviy natija»
schotiga o‘tkazish bilan yopilishi lozim;
3
hisobga olinadigan obyektning mohiyati bilan bog‘liq. Ma-
salan, korxonada yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarishni
o‘zlashtirish bilan bog‘liq xarajatlar amalga oshirilgan. Ushbu maqsadlar
uchun joriy oyda amalga oshirilgan xarajatlar, hali mahsulot ishlab
chiqarilmaganligi sababli, ma’lum bir mahsulot tannarxiga qo‘shilishi
mumkin emas. Shuning uchun bunday xarajatlar 3100-«Kelgusi davr
xarajatlarini hisobga oluvchi schotlar» schotining debetida to‘plab bori-
ladi. Ishlab chiqarish yo‘lga quyilganidan va mahsulot ishlab chiqarish
boshlanganidan so‘ng mazkur schotlarda to‘plangan xarajatlar har bir hi-
sobot oyi bo‘yicha teng ulushlarda mahsulotlar turlarining tannarxiga
taqsimlanadi. Xarajatlar hisobdan chiqarilgandan so‘ng 3100-«Kelgusi
davr xarajatlarini hisobga oluvchi schotlar» yopiladi;
3
ayrim turdagi xarajatlarni, avvalo, ishlab chiqarishni tashkil
etish va boshqarish xarajatlarini hisobga olishga oid amaldagi me’yoriy
hujjatlar bilan bog‘liq. Masalan, 2510-«Umum ishlab chiqarish xarajat-
lari» schoti unda yig‘ilgan xarajatlarni har oyda kalkulyatsiya
obyektlariga taqsimlash va hisobdan o‘chirish yo‘li bilan yopiladi
Aktiv va passiv schotlar balansning aktiv va passiv moddalariga
mos kelganligi sababli balans schotlari deb ham ataladi. Bu esa balans
va schotlar o‘rtasida hisob obyektlarini turkumlashning yagona iqtisodiy
tasnifiga asoslangan o‘zaro bog‘liqlik mavjudligi to‘g‘risida xulosa qil-
ishga asos bo‘ladi (buxgalteriya balansi, schotlar va ikki yoqlama yozuv
usullarining o‘zaro bog‘liqligi 6-bobning 6.4-bo‘limida batafsil yoritil-
gan).

---

51