R. D. Do‘smuratov, B. Yu. Mengliqulov qishloq xo‘jaligida buxgalteriya hisobi va statistika asoslari
Buxgalteriya hisobining uslubiy, tashkiliy va texnik
Yüklə 1,2 Mb.
|
|
4.2. Buxgalteriya hisobining uslubiy, tashkiliy va texnik
ta’minoti Bozor munosobatlarining rivojlanishi buxgalteriya hisobi oldiga yangi talablar qo‘ymoqda. Bir tomondan, bu talablar O‘zbekiston Re- spublikasi «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonunida belgilangan. Ik- kinchi tomondan, mazkur qonun va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan bel- gilangan buxgalteriya hisobini tashkil etishning umumiy konsepsiyasi bilan birga, korxona to‘plangan tajribaga tayanib, hisobni tashkil etish- ning yangi vazifalarini hal etishga qaratishi lozim. Hisob siyosati tegishli mulklar va majburiyatlar hisobini yo‘lga quyishning muay'yan usullarini xo‘jalik yuritish shart-sharoitlari va amaldagi qonunchilikdan kelib chiqqan holda tanlashni bildiradi. Bunda buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritishning aniq belgilangan yo‘nalishi doirasida bir qancha muqobil usullardan maqbuli tanlanadi, agar bu amaldagi qonunchilikka zid bo‘lmasa. Buxgalteriya hisobini yu- ritishning tegishli usuli buxgalteriya hisobiga oid qonunchilik yoki me’yoriy hujjatlarda ko‘rsatilmagan bo‘lsa korxona uning amaldagi buxgalteriya hisobi qoidalaridan kelib chiqqan holda mustaqil ishlab chiqishi mumkin. Har qanday holatda korxona tarkibiy bo‘linmalari ham hisob siyosatiga rioya qilishi lozim(Korxona hisob siyosatining namun- asi 2-ilovada keltirilgan). Hisob siyosati moliya yili davomida o‘zgartirilmasligi lozim va uning tarkibida quyidagilar tasdiqlanadi: 124
hisob va hisobotning o‘z vaqtidaligi talabidan kelib chiqqan
dastlabki hujjatlarning shakllari (xo‘jalik operatsiyalarini ras- miylashtirish uchun namunaviy shakllari mavjud bo‘lmagan), hamda hi- sob axborotlaridan ichki foydalanuvchilar ehtiyoji uchun tuziladigan boshqaruv hisobi hujjatlarining shakllari; - mulklarning alohida turlarini baholashning tegishli variantini tanlash; - xarajatlarni guruhlash va ishlab chiqarishga olib borishning te- gishli usullarini belgilash; - kelgusi davr xarajatlari va to‘lovlari uchun rezyervlarning turlari; - hujjatlar aylanishi qoidalari va hisob axborotlariga ishlov berish texnologiyalari; - buxgalteriya hisobini tashkil etish uchun talab qilinadigan, xo‘jalik operatsiyalarini hamda boshqa amallarni bajarish jarayonida te- gishli nazorat turini tanlash. Hisob siyosatini qo‘llashning belgilangan chegaralari korxonada to‘liqlik, ehtiyotkorlik, xo‘jalik faktlari iqtisodiy mazmunining ularning shaklidan ustuvorligi hamda muvofiqlik va oqilonalik talablari doirasida belgilanishi mumkin. Korxonada belgilangan tartibda ishlab chiqilgan va tasdiqlangan hisob siyosati yildan-yilga izchil qo‘llaniladi. Buning natijasida har xil hisobot davrlarida olingan buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining taqqoslanishi ta’minlanadi. Shunday qilib, ushbu talabni amalga oshirish maqsadida hisob siyosati tegishli tashkiliy-farmoyish hujjati (buyruq, farmoyish) tasdiqlangan yildan keyingi yilning 1 yanvaridan kuchga kiritilishi lozim. Yangi tashkil etilgan korxona, u qachon yuridik shaxs maqomini olganligi (Davlat ro‘yxatidan o‘tganligi)dan qat’iy nazar, hisob siyosatini kuchga kiritish bo‘yicha yuqorida belgilangan talablarga rioya qilishi lozim. Ushbu talablar korxonaning filiallari, vakolatxonalari va bo‘linmalariga (jumladan, alohida balansga chiqarilgan) ham taalluqli, ularning joylashgan yeridan qat’iy nazar. Yangidan tashkil etilgan korxonalarda ishlab chiqilgan hisob siyo- satini rasmiylashtirish ko‘rsatilgan talablardan kelib chiqqan holda uning moliyaviy hisobotini birinchi marta e’lon qilingunga qadar, ammo yuridik shaxs huquqiga ega bo‘lgan(davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan) kundan boshlab 90 kundan kechikmasdan amalga oshirilishi lozim. 125
nazar, barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan ishlab chiqilishi lozim. O‘zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qon- unining qoidalarini buxgalteriya hisobining yagona uslubiy tamoyilari asosida rivojlantirilgan buxgalteriya hisobi milliy standartlari qo‘llaniladi. Buxgalteriya hisobi milliystandartlari qonunga zid bo‘lmasligi va uning uslubiy taminotini rivojlantirishi lozim. Hozirgacha 26 ta BHMS ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘lanilmoqda. Bizning fik- rimizcha, BHMSlar keyinchalik ularga buxgalteriya hisobining ayrim murakkab qoidalari va normalari qo‘shimcha sharhlar bilan to‘ldirilgan va buxgalteriya hisobining texnik jihatlari to‘liqroq aks etirilgan holda qayta ko‘rib chiqilishi zarur. Korxona darajasida buxgalteriya hisobining uslubiy ta’minlash quyidagilarni qo‘llash bilan belgilanadi: - tashqi va ichki axborotdan foydalanuvchilarni zarur axborotlar bilan ta’minlaydigan, sintetik va analitik schotlardan iborat, namunaviy schotlar rejasi asosida ishlab chiqilgan ishchi schotlar rejasi; - xo‘jalik operatsiyalarini aks ettirish uchun mo‘ljallangan tar- moqlararo va tarmoq dastlabki hujjatlarining namunaviy shakllari. Dastlabki hujjatlarning namunaviy shakllari ko‘zda tutilmagan hodis- alar, hamda ichki buxgalteriya hisoboti uchun dastlabki hujjatlar shakllari umumiy talablar va majburiy rekvizitlar ro‘yxatiga mos kelishi lozim; - xo‘jalik operatsiyalarini, ularning mazmunidan kelib chiqqan holda joriy nazorat modeli inventarizatsiya o‘tkazish texnologiyalari va ayrim turdagi mulklar hamda majburiyatlarni baholash uslublari; - amal qilayotgan hisobni tashkil etish va mavjud texnik vositalar negizida hujjatlar aylanishi va hisob axborotlariga ishlov berish texnologiyasi. Shunday qilib, boshqaruv pog‘onalarining har birida o‘zining vazi- falari hal etiladi. Shu bilan birga ularning barchasi oxir-oqibatda bux- galteriya hisobining metodologik tamoyillariga muvofiq hisob jarayonini tartibga solish va maqbullashtirishga qaratilgan. Buxgalteriya hisobining metodologik tamoyillari korxona hisob si- yosatining tarkibiy qismi sifatida quyidagilarni nazarda tutadi: - korxona mulklari va majburiyatlarining boshqa korxona va muldorlardan alohidaligi; 126
korxona faoliyatining uzluksiligi, ya’ni kelajakda o‘z faoliyatini
bir hisobot davridan boshqasiga o‘tishda o‘z faoliyatini izchil amalga oshirishi va natijada, o‘z majburiyatlarini to‘lamaslik niyatining yo‘qligi (hisob siyosatini izchil qo‘llash tamoyili); - hisoblash paytiga rioya qilinishi, ya’ni daromadlar va xarajatlar ular shakllangan paytda emas, ular tegishli bo‘lgan hisobot davrida aks ettiriladi. Korxona hisob siyosati quyidagilarni ta’minlashi lozim: - korxonada sodir bo‘ladigan barcha xo‘jalik operatsiyalarini ikki yoqlama yozuv usuli bilan o‘z vaqtida va to‘liq aks ettirish (to‘liqlik tamoyili); - o‘z hatti-xarakatlarida extiyotkorlik, o‘zining hatti-xarakatlari bilan korxonaning moliyaviy barqarorligiga ataylab zarar etkazmaslik; - huquqiy va iqtisodiy yondoshuvlarning ayrim amaldagi qoi- dalarini formal tushunishdan ustunligi (mazmunning shakldan ustuvor- ligi tamoyili); - analitik schotlar boshlang‘ichva oxirgi qoldiqlari hamda debet va kredit oborotlari mos ravishda yig‘indilarining ularni umumlashti- ruvchi sintetik schotning boshlang‘ich va oxirgi qoldig‘i hamda debet va kredit oborotlariga mos ravishda tengligi (muvofiqlik tamoyili); - buxgalteriya hisobini muayyan korxona faoliyatini inobatga ol- gan holda tejamli va oqilona yuritish (oqilonalik tamoyili); - bir tomondan, korxonaning moliyaviy natijasini hisoblash maqsadida, ikkinchi tomondan korxona moliyaviy ahvoli to‘g‘risida tashqi foydalanuvchilarga axborotlarni taqdim etish maqsadida, hisob (oy) va hisobot (choraklik, yarim yillik, 9 oylik, yillik) davrini chega- ralash, ya’ni davriylik tamoyili; - moliyaviy hisobotni tuzish va e’lon qilish tamoyili (uning tarkibi o‘zgarmasligi, balans va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot ko‘rsatkichlarining hisobot yili boshi va oxirida taqqoslanuvchanligi, hi- sobotning e’lon qilinishi). Hisob siyosati korxona rahbarining buyrug‘i yoki farmoyishi bilan yillik hisobotni birinchi e’lon qilishdan, ammo yuridik shaxs huquqini olgan (davlat ro‘yhatidan o‘tgan) kundan boshlab 90 kundan kechik- masdan rasmiylashtiriladi. Buxgalteriya hisobi boshqaruv funksiyasi sifatida o‘zining tashkiliy tuzilmasiga ega (Buxgalteriya hisobining tashkiliy ta’minotini bu yerda Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|