11.2. Ishlab chiqarish jarayonini hisobga olish
Korxonalarning ishlab chiqarish jarayonida mahsulotlar ishlab
chiqarilib, ularni tayyorlash ma’lum xarajatlarni talab etadi. Bunday
xarajatlar sirasiga sarflangan materiallar, yoqilg‘i va boshqa moddiy
zaxiralar qiymati, ishchilarning ish haqi, ijtimoiy sug‘urta ajratmalari,
asosiy vositalar eskirishi va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi va
boshqalar kiradi. Nomlari yuqorida qayd qilingan xarajatlardan tashqari
korxonada ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish xarajatlari ham
amalga oshiriladi. Ular boshqaruv va xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning
ish haqlari, binolarni isitish va yoritish xarajatlari va boshqalardan
iborat. Qilingan xarajatlarning pul ifodasidagi jami summasi ishlab
chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini tashkil etadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va mahsulotlar
tannarxini hisoblash buxgalteriya hisobining muhim uchastkalaridan biri
280
hisoblanadi. Ular ishlab chiqarish rezervlarini topish, materiallar, pul
mablag‘lari va mehnat resurslari ustidan muntazam nazorat o‘rnatishda
muhim vosita bo‘lib hisoblanadi.
Korxonaning moliya-xo‘jalik faoliyati uning uchun zarur bo‘lgan
pul mablag‘lari, xomashyo, asosiy materiallar, sotib olingan yarim
tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar, yordamchi materiallar,
asbob-uskunalar, imorat, inshoot va boshqa moddiy boyliklar bilan
ta’minlangandan so‘ng boshlanishi mumkin. Ishlab chiqarish jarayonida
yuqorida sanab o‘tilgan mehnat buyumlariga kishilar mehnat qurollari
bilan ta’sir qilib, mehnat buyumlarining shakl va ko‘rinishlarini
o‘zgartiradi, natijada ishlab chiqarish xarajatlari paydo bo‘ladi. Bu
xarajatlar ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulotning asosini tashkil
qiladigan
mehnat
buyumlarining
qiymati,
ularning
shaklini
o‘zgartirishga ta’sir qilgan ishchilar ish haqi va ish haqiga nisbatan
hisoblangan har xil ajratmalar summasi, mehnat buyumlariga ta’sir
qilishda ishchilar tomonidan foydalanilgan mehnat qurollarining
amortizatsiya summasi hamda ishlab chiqarish faoliyatini boshqarish va
unga rahbarlik qilish bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab sarf-xarajatlar
yig‘indisidan iborat bo‘ladi.
Ishlab chiqarish jarayoni bilan aloqador sintetik schotlar to‘g‘risida
qisqacha tavsif berib chiqish yo‘li bilan ishlab chiqarish jarayoni
hisobining vazifalari va ahamiyati haqida talabalarni tanishtirib
chiqamiz.
Ishlab chiqarish jarayonining pirovard natijasidan tayyor
mahsulotlar olinadi. Korxonalarda ishlab chiqarish jarayoni biznes-reja
va shartnoma-kontraktatsiya asosida amalga oshirilib, ularda ishlab
chiqariladigan mahsulotlar hajmi va reja tannarxi belgilanadi.
Buxgalteriya hisobida ishlab chiqarish xarajatlari va olingan
mahsulotlar aks ettiriladi hamda mahsulotlarning haqiqiy tannarxi hisob-
kitob qilinadi.
Ishlab chiqarish jarayonini hisobga olishning asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat:
natural va pul ifodasida ishlab chiqarishning haqiqiy hajmini
aniqlash. Bunda jami ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdori kabi, ular
ayrim turlarining ham miqdori aniqlanadi;
ishlab
chiqarishga
qilingan
xarajatlarni
aniqlash
va
mahsulotlarning
haqiqiy
tannarxini
hisoblash.
Buning
uchun
korxonaning jami ishlab chiqarilgan mahsulotga qilgan xarajatlari
hamda alohida mahsulot turlarining tannarxi aniqlanadi.
281
Ishlab chiqarish jarayonini hisobga olish uchun maxsus schotlar
tayinlangan. Ularning asosiylaridan biri 2010-«Asosiy ishlab chiqarish»
schoti bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlarni aks
ettirish va ishlab chiqarilgan mahsulotning haqiqiy tannarxini aniqlash
uchun qo‘llaniladi. Ushbu schotning debet tomonida mahsulot ishlab
chiqarish uchun qilingan barcha xarajatlar to‘planadi, uning kreditida
esa ishlab chiqarilgan mahsulotlar reja tannarxi bo‘yicha baholanib aks
ettiriladi. Hisobot davri oxirida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning
haqiqiy tannarxi aniqlanib, reja tannarx haqiqiy tannarx darajasiga
yetkaziladi. Bu ikki xil usulda amalga oshiriladi. Birinchisi, agar haqiqiy
tannarx reja tannarxdan past, ya’ni xarajatlar tejalgan bo‘lsa, o‘rtadagi
farq summaga bu schotning krediti bo‘yicha «qizil storno» yozuvi
amalga oshiriladi. Ikkinchisi aksincha, ya’ni haqiqiy tannarx reja
tannarxdan yuqori bo‘lsa, o‘rtadagi farq summaga (rejadan oshiqcha
sarflangan summaga) qo‘shimcha buxgalteriya yozuvi tuziladi. Shu
tarzda reja tannarx bilan haqiqiy tannarx o‘rtasidagi farq tuzatiladi
(korrektirovka qilinadi). 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schoti aktiv
bo‘lib, uning debetida tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig‘i qolishi
mumkin.
Alohida mahsulot turlarining tannarxi analitik schotlar ma’lu-
motlari bo‘yicha aniqlanadi. Analitik schotlar 2010-«Asosiy ishlab
chiqarish» schotiga buyumlarning alohida turlari yoki bir xil mahsulotlar
guruhlari bo‘yicha ochiladi. Oy davomida bu schot debetiga faqat
bevosita asosiy ishlab chiqarish schotining tegishli analitik schoti
debetiga yozish va aniq bir mahsulot tannarxiga qo‘shish mumkin
bo‘lgan xarajatlar yoziladi. Bunday xarajatlar bevosita (to‘g‘ri)
xarajatlar deb ataladi. Ularga ma’lum mahsulot turlarini ishlab chiqarish
uchun sarflanadigan asosiy materiallar, ishlab chiqarish bilan band
bo‘lgan xodimlarning ish haqi, texnologik maqsadlar uchun ishlatila-
digan yoqilg‘i, elektr energiyasi, bug‘ va boshqalar kiradi. Ushbu
schotning yoki tegishli analitik schotning debetiga bevosita olib borish
imkoni bo‘lmagan, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish
xarajatlari bilvosita (egri) xarajatlar deb ataladi. Ular maxsus yig‘ib-
taqsimlovchi schotlarda hisobga olinadi.
Umumishlab chiqarish xarajatlariga quyidagilar kiradi: bo‘linma-
larning boshqarish va xizmat ko‘rsatish xodimlarining ish haqi ijtimoiy
sug‘urta ajratmalari bilan birga, sexlarning binolarini yoritish, isitish va
suv ta’minoti, amortizatsiya va joriy ta’mirlash xarajatlari, mehnatni
muhofaza qilish va boshqa xarajatlar. 2510-«Umumishlab chiqarish
282
xarajatlari» schoti bo‘yicha analitik schotlar sanoat korxonalarida sexlar
bo‘yicha, qishloq xo‘jalik korxonalarida tarmoqlar (o‘simlikchilik,
chorvachilik, sanoat ishlab chiqarishi va h.k.) bo‘yicha ochiladi, analitik
schotlar doirasida xarajatlar hisobi moddalar bo‘yicha yuritiladi.
Barcha tegishli xarajatlar oy davomida 2510-«Umumishlab
chiqarish xarajatlari» schotining debetida hisobga olib boriladi. Oy
oxirida bu xarajatlar ishlab chiqarilgan mahsulot(ish, xizmat) tannarxiga
qo‘shish va tannarx hisoblash maqsadida 2510-«Umumishlab chiqarish
xarajatlari» schotining kreditidan 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schoti
va boshqa tegishli schotlar debetiga taqsimlash yo‘li bilan o‘tkaziladi.
Taqsimlash hisob-kitobi tegishli tarmoqda qabul qilingan taqsimlash
uslubiga muvofiq shu tarmoqdagi bevosita xarajatlarga mutanosib
amalga oshiriladi. Masalan, ishlab chiqarishdagi ishchilarning ish haqiga
mutanosib, qurilmalarning ishlagan mashina-soatlariga mutanosib yoki
qandaydir boshqa usul bo‘yicha hisob-kitob qilinadi. Qishloq
xo‘jaligidagi umumishlab chiqarish xarajatlari asosiy tarmoqlarning
bevosita xarajatlariga (o‘simlikchilikda – urug‘lik, chorvachilikda –
yem-xashak, sanoat ishlab chiqarishida – xomashyo va materiallar
qiymati chegirib tashlangan holda) mutanosib taqsimlanadi. Shunday
qilib, bu schot bo‘yicha barcha xarajatlar hisobdan o‘chirilib, oy oxirida
qoldiq qolmaydi. Ammo bu schot oy davomida debet qoldiqqa ega
bo‘lganligi sababli aktiv schot hisoblanadi.
6710-«Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar»
schotining mazmunini ko‘rib chiqamiz. Hisoblangan mehnat haqi ushbu
schotning kreditida, ish haqidan ushlanadigan va xodimning qo‘liga
beriladigan summalar esa debetida aks ettiriladi. Uning kredit qoldig‘i
korxona xodimlariga hisoblangan, lekin hisobot sanasida to‘lanmagan
ish haqi bo‘yicha qarzni bildiradi. Ish haqi bo‘yicha xarajatlar ham
tegishli schotlarda aks ettirish orqali mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga
qo‘shiladi. Misol, asosiy ishlab chiqarishdagi xodimlarga 100000
so‘mlik ish haqi hisoblandi. Ushbu xo‘jalik muomalasi schotlarda
quyidagicha aks ettiriladi:
Dt 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schoti 100000 so‘m
Kt 6710-«Mehnat haqi bo‘yicha
xodimlar bilan hisob-kitoblar» schoti 100000 so‘m
Ish haqidan ushlangan soliqlar hamda boshqa summalar 6710-
«Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar» schotining debeti
bo‘yicha aks ettiriladi. Chunki, bunda xodimlarga ish haqi bo‘yicha
to‘lanadigan qarzlar kamayadi. Bir vaqtning o‘zida budjetga
283
to‘lanadigan soliqlar bo‘yicha qarzlar ko‘payadi. Shuning uchun 6410-
«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzdorlik» (soliq turlari bo‘yicha), 6450-
«Majburiy to‘lovlar bo‘yicha qarzdorlik» (turlari bo‘yicha) schotlarning
kreditida ham aks ettiriladi.
Ish haqidan tashqari ijtimoiy sug‘urta fondi, bandlik fondi va
nafaqa fondlariga ham sarflangan ish haqi fondiga nisbatan belgilangan
foiz hisobida to‘lovlar hisoblanadi. Ushbu summalar tegishli hisob-
kitoblarga muvofiq ijtimoiy sug‘urta, bandlik xizmati va nafaqa fondi
tashkilotlariga 5110-«Hisob-kitob schoti»dan o‘tkaziladi. Ushbu
summalarni hisobga olish uchun 6510-«Sug‘urta bo‘yicha to‘lovlar»
6520-«Maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar» schotlari yuritiladi.
Shuningdek
,
ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish bilan
asosiy vositalarning eskirishini hisobga oladigan schotlar (0211-0299)
ham bog‘liq. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalar eskiradi va
ularning qiymatlari eskirish hisoblash me’yorlariga muvofiq mahsu-
lot(ish, xizmat)lar tannarxiga bo‘laklab o‘tkaziladi. Asosiy vositalar bu
qismining puldagi ifodasi amortizatsiya deb ataladi. Amortizatsiya
ajratmalarining summasi mahsulot(ish, xizmat)lar tannarxiga qo‘shila-
digan ishlab chiqarish xarajatlarining turlaridan biri hisoblanadi.
Amortizatsiya summalarini hisoblash va mahsulot(ish, xizmat)lar
tannarxiga olib borish 2010-«Asosiy ishlab chiqarish», 2310-
«Yordamchi ishlab chiqarish», 2510-«Umumishlab chiqarish xarajat-
lari» va boshqa tegishli schotlarning debeti va asosiy vositalarning
eskirishi hisobga olinadigan kontr-aktiv schotlar (0211-0299) krediti
bo‘yicha aks ettiriladi.
Ishlab
chiqarishdan
olingan
mahsulotlar
2810-«Tayyor
mahsulotlar» schotining debetida hisobga olinadi. Tayyor mahsulotlar
bu schotga reja tannarxi bo‘yicha baholanib. 2010-«Asosiy ishlab
chiqarish» schotining kreditidan kirimga olinadi. Ularning haqiqiy
tannarxi oy oxirida hisoblanadi.
Yuqorida bayon qilingan umumiy qoidalar asosida ishlab chiqarish
jarayonini hisobga olishni quyidagi misollarda ko‘rib chiqamiz.
Materiallarni hisobdan chiqarish qismida ta’minot jarayonini hisobga
olish (11.1-paragraf) bo‘yicha birlamchi ma’lumotlardan foydalanamiz.
Dostları ilə paylaş: |