Rabil Mehtiyev Fəlsəfə

Personalizmin formalaşması XIX əsrin sonunda Ru­si­ya və ABŞ–a təsadüf edir. Əsas nümayəndələri N.A.Ber­dya­yev və L.Şestov olmuşdur.
Personalizm tərəfdarları çoxluq ideyasını əsas tutaraq qeyd edirlər ki, dünyanı Ali person – Allah yaratmışdır. Personalizm təlimində fərd və şəxsiyyət anlayışlarının fərq­ləndirilməsi, eləcə də iradə azadlığı haqqında ideya mühüm yer tutur.
Fransız personalizminin banisi E.Munye «Perso­na­lizm nədir?» əsərində qeyd edirdi ki, şəxsiyyətinin birin­ci­liyini əsas tutan hər cür təlimi və hər cür sivilizasiyanı personalist hesab etmək olar.
Bu nəzəriyyəyə görə, şəxsiyyət yaşam tərzi ilə yeganə reallığı təşkil etsə də, onun mənbəyi Allahdadır, özündə yox. Personalizm şəxsiyyəti məsuliyyətli, qarşısına məq­səd­ qoyan əzmkar bir varlıq kimi nəzərdən keçirir.
Neorealizmin əsası C. Mur tərəfindən qoyulmuşdur və əsas ideyaları “İdealizmin inkarı” əsərində verilib. Əsa­sən idealizmin tənqidinə əsaslanan bu cərəyana görə, ob­yekt subyektdən asılı olmadan mövcuddur. Yəni, bi­zim münasibətimizin necə olmasından asılı olmayaraq şeylər mövcuddur.
Tənqidi realizm cərəyanına görə isə, dərk edilən şey birbaşa şüura daxil ola bilmir. Bu cərəyanın əsas nüma­yən­dələrindən olan Corc Santayana hesab edirdi ki, müx­təlif vasitələrdən (məsələn, din, incəsənət) yararlanmaqla insan mədəniyyətin yaradıcısı olur.
Yeni realizmə görə, fəlsəfənin əsas vəzifəsi konkret elm sahələrinin köməyinə çatmaqdır. Bunun üçün fəlsəfə re­al dünyanın dərk olunmasında bu elmlərə əməli tək­lif­lər verməlidir. Əsas nümayəndəsi E. Meyersona görə, fəl­səfə real mövcud olan obyektlərin dərkinə çalışmalıdır.
Xose Orteqa-i-Qassetə görə, (1883-1955) fəlsəfənin əsas vəzifəsi bizim bilmədiyimiz şeylərin dərk olun­ma­sı­na çalışmaqdır. O hesab dirdi ki, filosofların missiyası daha çətindir. Belə ki, filosoflar faktiki olaraq ortada ol­ma­yan bir şeyi aydınlaşdırmağa cəhd edirlər. Hesab edir­di ki, fəlsəfənin əsas vəzifəsi insanla məşğul olmaqdır.
“Həyati ağıl” konsepsiyasında Qasset insanlara isti­qa­mət verməyə çalışırdı. Allaha qovuşmaq üçün Qassetə gö­rə, tək qalmaq lazımdır. Yalnız insanın ruhu allahla üz­bəüz qaldıqda ona tapına bilər.
Onun sivilizasiyaların müqayisəsi haqda baxışları maraq doğurur. Belə ki, Şərq sivilizasiyasına daha çox ənənəçilik xas olduğu üçün tə­rəq­qi burada daha az dərəcədədir. Lakin Qasset Şərqi yal­nız tənqid etmir və qeyd edir ki, müdriklik, əxlaq, inam bu sivilizasiyanın xarakterik cəhətidir.