Həsən bəy Səlimbəy oğlu Məlikov Zərdabi (1842-1907) Azərbaycanda elmi– materialist təbiətşünaslığın əsasını qoymuş, Darvinizmin təbliğatçılarından biri idi. O, üzvi aləmin, heyvan və insanın meydana gəlməsinin təbii–elmi qanunauyğunluqlarını şərh etmişdir. Azərbaycan mətbuatının əsasını qoyan mütəfəkkir 1875– ci ildə «Əkinçi» qəzetini nəşr etdirməyə başladı. Bununla da maarifçilik ideyalarının yayılması üçün əlverişli şərait yaranmışdır ki, bu da Azərbaycanda geniş insan kütlələrinin maariflənməsində vasitə olmuşdur.
Əsas əsərləri «Torpaq, su və hava», «Bədəni səlamət saxlamaq düsturüləməli», «Barama qurdunun saxlanması»dır. Bu əsərlərində Həsən bəy Zərdabi özünün elmi– materialist baxışlarını əks etdirmiş, dünyanın allah tərəfindən yaradılması və axirət haqqında dini təlimi inkar etmişdir. O, hərəkət, məkan zaman və kainatın dərk edilməsi haqqında baxışları ilə məşhurdur.
Cəmiyyətə baxışlarında alim sosial ədalətsizlikləri, zülmü, haqsızlıqları tənqid etmişdir. O, inqilabi dəyişikliklərsiz maarifin, elmin yayılması yolu ilə yeni cəmiyyətin qurulmasınına ümid etmişdir.
Nəriman Nərimanov (1870-1925) dialektik materialist filosof kimi qeyd etmişdir ki, təbiətdə hər şey dinamik olduğu kimi, insanın şüuru, fikri, biliyi də sabit qala bilməz. Bu dəyişmə öz obyektiv daxili qanunauyğunluğunun nəticəsi kimi meydana çıxır.
Əsas əsərləri «Nadanlıq», «Nadir şah», «Pir», «Şamdan bəy», «Bahadır və Sona»dır. O, inqilabçı kimi, xalqın sosial– siyasi, iqisadi və mənəvi azadlığı uğrunda mübarizə apararaq nadanlığı, avamlığı kəskin tənqid edib. Nəriman Nərimanov monarxiyaya qarşı olmuş, demokratik parlamentli respublikanın tərəfdarı idi.
Əsərlərində sosial-iqtisadi geriliyi, insanların mənəviyyatının pozulması və sair ictimai problemləri qabartmışdır. Bununla da o Azərbaycanın ictimai fikrində maarifçi-demokrat kimi tanınmışdır. Onun əsərlərinin fəlsəfi məzmununun yetkinliyi şübhəsiz ki, Şərqi yaxından bilməsi, Şərq xalqlarının milli mentalitetinə bələdliyi idi. Bu mənada onun vəfatının Şərqin ən böyük şəxsiyyətlərindən birinin itkisi kimi dəyərləndirilməsi təbiidir.
N. Nərimanov Azərbaycan ictimai və bədii fikrində özünə məxsus yeri olan bir şəxsiyyət kimi həm də ali dövlət vəzifələrində çalışmışdır. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə Nəriman Nərimanov Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda kapitalist münasibətləri daha çox bərqərar oldu. Bu baxımdan sənayenin müxtəlif sahələrində, istehsal və ticarətdə yeni təbəqələr formalaşırdı. Bu xüsusda rus və Avropa inkişaf yolunu dəstəkləyən maarifçilərin yeni nəsli formalaşırdı. (xatırlayaq ki, birinci nəsil XIX əsrin 30-40-cı illərində, ikinci nəsil isə XIX əsrin 70-ci illərdə yetişmişdi). Yeni nəslin nümayəndələri Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə, Ü.Hacıbəyov, Ə.Topçubaşov, Ə.Cavad və başqaları milli-dirçəliş və milli-azadlıq ideyalarını irəli sürürdülər.