Maniçilik. Zərdüştlüyün, xristianlığın və buddizmin elementlərindən faydalanan maniçilik (manixeizm) təlimi Azərbaycanda, İranda və Orta Asiya ölkələrində yayılmışdır. Bu təlimin banisi Mani (216-276) dualizm mövqeyindən çıxış edərək göstərirdi ki, aləmin əsası iki varlıqdır: birincisi işıq, ikincisi qaranlıq. Maninin fikrincə, fayda, xeyir, nizam, birlik-işığın, şər, zərər, qüssə qaranlığın əməlidir. Bu təlimə görə, ruhu bədənin tabeliyindən azad etmək və xoşbəxtliyə nail olmaq üçün əxlaqi qaydalarına riayət etmək lazımdır.
Maniliyin özünəməxsus əxlaq normaları kodeksi var idi. Bu qaydalara riayət edənlər vəfat etdikdən sonra işıq səltənətinə layiq olacaqlar. Maniçilik siyasi planda feodal istismarına qarşı kəndlilərin və şəhər əhalisinin mübarizəsini ifadə edən təlim olduğu üçün Mani qətlə yetirilsə də, maniçiliyin təlimi V əsrin sonunda məzdəkilərin ideya mənbəyi olmuşdur.
Məzdəkilik. Sasani feodallarına qarşı baş vermiş hərəkat olaraq dərin ideya-siyasi, fəlsəfi məzmuna malik idi. Bu təlimin banisi Məzdəkə görə, (V əsrin sonu VI əsrin əvvəllərində yaşamışdır) nemətlər insanlar arasında bərabər bölünməlidir. İnsanlar acgözlük edib qeyri-bərabərlik yaratmışlar. Buna görə O, hesab edirdi ki, əmlak varlılardan alınıb yoxsullar arasında bölünməlidir.
Xüsusi mülkiyyətin əleyhinə olan Məzdəkiliyə görə, insanlar azad yaradılıb və hər bir şey Tanrı tərəfindən onlar arasında bərabər bölünüb. Məzdək deyirdi ki, hər kəs Adəmin nəslindəndir və bir-birilərinə kömək etməlidirlər ki, heç kəs aclıq çəkməsin.
Bu təlimə görə başlanğıc ikili xarakterlidir. Aydınlıq elmdir, Qaranlıq isə cəhalətdir. Məzdəkilik dünyanın iki (Xeyir və Şər) qüvvə tərəfindən idarə olunmasını, insan ağlının ali idraki qüvvə olduğunu əsaslandırırdı. Məzdəkilik Azərbaycanın da daxil olduğu coğrafiyada təqribən iki yüz il müddətində öz təsirini saxlamışdır.
İslam dininin Azərbaycanda yayılması fəlsəfi dünyagörüşün təzələnməsini şərtləndirdi. İslam özü ilə fərqli mədəniyyət, fərqli idarəetmə sistemi gətirdiyinə görə ideya-siyasi, fəlsəfi-etik baxışlarda yeni yanaşmaları zəruri edirdi. Xüsusilə, Quranın daxili və zahiri şərhlərinə müxtəlif yanaşmalar fərqli ideoloji cərəyanların meydana gəlməsini sürətləndirdi.
Sufizmin təlqin etdiyi əsas prinsiplər Allaha qəlbən yaxınlaşmaq, ondan kömək gözləmək və naqis əmələ (günaha) görə peşmançılıq hissi çəkməkdir. Bu cərəyana görə həqiqi bilik Allaha qovuşmaqla əldə edilir. Bu isə məhəbbət ilə, yəni yaradana olan məhəbbət ilə mümkündür. Ezoterik (özünü dərk edərək bu dünya nemətlərindən vaz keçməklə Allaha qovuşmaq) cərəyan olaraq sufizm insan könlünə müraciət edir. Sufizm həm də təsəvvüf fəlsəfəsi adlanır ki, bunun başlanğıcı Azərbaycanda Eynəlgüzat Miyanəçinin adı ilə bağlıdır.
XII əsrdə yaşadığı ehtimal olunan E. Miyanəçi sufi ideyaları ilə ərəb dilli fəlsəfənin , xüsusilə peripatetizmin əlaqəsini işləmişdir. Sufi ideyalarının inkişafında habelə, Baba Kuhi Bakuvi və Mahmud Şəbüstərinin rolu böyük olmuşdur. Yalnız hər şeyi yaradan Allah mövcuddur və vəhdəti O təmin edə bilir.
Allahda yaradılanla yaradanın birləşdiyini deyən M. Şəbüstəriyə görə, insan yalnız Allahla vəhdətdə varlıq kimi təşəkkül tapır.
Peripatetizmin əsas nümayəndələrindən olan Bəhmənyarın əsas əsərləri “Əl Tarix” və “Təhsil”dir. Bəhmənyarın fəlsəfəsi üçün ağılın üstün tutulması xarakerikdir. O ağıl və biliyə üstünlük verir, qeyd edirdi ki, insanın ləyaqətli yaşayışı üçün ağıla istinad edilməlidir. İdrakda hissi və əqli tərəfləri fərqləndiriərək məkan və zaman kateqoriyalarını vəhdətdə götürmüşdür.
Dialektikanın qoşa kateqoriyalarından olan səbəb-nəticə əlaqələrinin izahı Bəhmənyarın yaradıcılığında mühüm yer tutur.