Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

0 ‘SUVCHI ORGANIZMNING OZIQLANISHI
Bolalarning yoshi qancha kichik bo‘Isa, ularning oziqavi 
moddalarga, ayniqsa oqsilga bo‘lgan talabi shuncha yuqori boiadi. Bolah 
va o‘smirlaming oziqlanish normasini aniqlashda ular organizminin 
mo‘tadil rivojlanishini hisobga olish zarur.
Oqsillarning mo‘’tadil sintezlanishi uchun bola organizmiga yetar 
miqdorda suv va tuzlarning tushishi zarur. Odatda yogiar, oqsilla 
sintezlanishiga susayturuvchi sifatida ta’sir ko‘rsatsa, uglevodlar aksinch 
oqsillar sintezlanishini tezlashtiradi.
Bolalar mo‘tadil o'sishlari uchun oqsilli optimum zarur, chunk 
oqsillar yetishmaganida uglevodlarning hazmlanishi buziladi. Lekin katt; 
miqdordagi oqsil organizm uchun zararli, chunki organizmni ishqor- 
kislotali muvozanatini buzadi va atsidozni keltirib chiqaradi. Bolalai 
organizmiga to ia qimmatli oqsillar zarur. Bolalar iste’mol qilayotgar. 
uglevodlar va oqsillardan, yogiar hosil boiishiga qaramay, ular iste’mol 
qilayotgan ovqatlaming tarkibiy qismida yogiar ham boiishi kerak.
Bolalarga yedirilayotgan 
ovqatlar tarkibidagi yogiarning 
miqdorigagina emas, balki uning sifatiga ham e’tibor berish kerak. T oia 
qimmatli ozuqa yogiarining tarkibida albatta vitaminlar va lipidlar ham 
boiishi zarur.
Uglevodlar bolalar organizmi tomonidan juda yengil o‘zlashtiriladi. 
(98-99% gacha). Oziqlar bilan uglevodlarning qabul qilinishi ularning 
qonida qand miqdorini 2 martagacha oshirishi mumkin. Lekin bolalar va 
o‘smirlaming organizmi voyaga yetgan odamlamikiga nisbatan,bunday 
holatga chidamli. Bu chidamlilik odatda bolalarning yoshiga, (bola qancha 
yosh boisa, unda shuncha past yoki kam miqdorda oziqlanish 
giperglikemiyasi kuzatiladi) oziqlanish, ovqat hazmining holati va 
boshqalarga bog‘ liq bo‘ ladi.
Bola organizmi tomonidan o‘zlashtirilgan ma’danli moddalaming 
miqdori faqatgina organizmining ularga boigan talabi bilan emas, balki 
iste’mol qilinayotgan ovqatlar tarkibidagi miqdoriga bogiiq boiadi. 
Organizmning o‘sishi uchun kalsiy muhim ahamiyatga ega. Unga boigan 
talab o‘sishning birinehi yilida va balog‘atga yetgan davrda ancha yuqori 
boiadi. 0 ‘suvchi organizm uchun fosfoming ham ahamiyati katta. Qon 
hosil boiishi uchun temir zarur boisa, natriy, kaliy, kalsiy va boshqa
243

---

elementlaming ionlarining nisbati juda katta ahamiyatga ega, chunki 
ulaming miqdori har bir yoshda o‘zgarib turadi.
0 ‘suvchi organizm uchun suvning ahamiyati juda yuqori. Bolalar 
organizmining o ‘sishi organizmdagi moddalar almashinuvining jadal 
kechishini ta’minlash uchun suvning yetarli miqdorda boiishliga bog‘liq.
Suvning biriktirib olishda va uning berilishida oqsiilaming roli juda 
katta. Yosh bolalarda suvning yetishmasiligi oraliq almashinuvni keskin 
buzadi. Bolalaming yoshiga qarab 1 kg tirik massaga xarakatlanayotgan 
bir kecha-kunduzlik energiya miqdori kamaya boradi.
Bolalaming jismoniy va aqliy jihatdan mo‘tadil rivojlanishi uchun 
ratsional oziqlanish juda muhim ahamiyatga ega. Oziqlanish mahsulotlari 
turli yoshdagi organizm talablarini qondiribgina qolmasdan, ya’ni 
faqatgina hayotiy jarayonlarni ta’minlash uchungina emas, balki qisman 
boisada yetarli darajada o‘sishi va rivojlanishi uchun to'ia qimmatli 
oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, mineral tuzlar, suv va vitaminlami 
organizmda zahira holida jamlanishini ta’minlash kerak. Shu sababli ham 
turli yoshdagi bolalaming kunlik oziqlanish rasionlarida oqsillar, 
uglevodlar va yog‘laming ma’lum miqdordagi nisbati saqlanishi zarur. 
Bolalaming ovqatlari yetarli miqdorda kletchatka saqlashi zarur va ovqat 
hazmi kanalining motorikasini ta’minlovchi chiqariluv ma’sulotlarni 
saqlashi kerak.
Voyaga yetgan odamlardan farqli oiaroq bolalar organizmining 
mo‘tadil o‘sishi va rivojlanishi uchun to‘g‘ri tartib asosida oziqlanish 
yanada kattaroq ahamiyatga ega. To‘yib ovqatlanmaslik kabi normadan 
ortiqcha yeb qo‘yishni oldini olish maqsadida har bir ovqatlanish uchun 
(5-6 marta hayotning birinchi oyida, 2-3 oylikda -5 marta, 1,5 yoshdan 
boshlab -4 marta) ma’lum miqdorda ovqatlar 4 marta ovqatlanishga 
o‘tganidan keyin har kuni kamida 
2
marta issiq ovqat yeyishi kerak.
Bundan tashqari, bolalami ovqatlantirishda oziq mahsulotlaming 
nisbati va ulardagi to‘yimli moddalar hisobiga olinishi zarur, 1 yoshdan 3 
yoshgacha bo‘lgan davrda bolalarga 75% hayvonot oqsillari va 25% 
o ‘simliklar 
oqsillari (non, meva, sabzavotlar) berish kerak, 3 dan 5 
yoshgacha - 65% hayvonot va 35% o‘simliklar oqsili, 5 yoshdan katta 
bolalarga 50% hayvonot va 50% o‘simliklar oqsillari (voyaga yetgan 
odamiarga esa -30% dan kam boimagan hayvonot oqsili) berilishi kerak.
Bolalar organizmining oqsillarga bo‘lgan talabi yoz paytida tashqi 
haroratni ko‘tarilishi va katta miqdordagi harakat tufayli 15-20% ortadi. 
Sabzovotlar, ko‘katlar va mevalar bolalik davrida juda foydali, chunki 
ulaming tarkibida katta miqdorda mineral moddalar va vitaminlar
244

---

saqlanadi, 
shuning uchun 
ichaklarda achish-bijgish 
va chirish 
jarayonlarini chaqirmaydi.
Sutning tarkibi. Emizikli ayollarda bir kecha-kunduzda 1-2 1. 
sigirlarda 40-60, biyalarda 10-12 va echkilarda 1-3 1 sut ajraladi.
Turli hayvonlaming suti tarkibi, oqsillar, yogiar va uglevodlarning 
miqdori va yogiar hamda oqsillarning sifati bo‘yicha bir-biridan farq 
qiladi. Sut tarkibidagi organik moddalaming qon tarkibida boimasiigi va 
sut bilan qon tarkibining bir-biridan farq qilishi uning qonining filtrati 
emas, balki sekretsiya mahsuloti ekanligidan dalolat beradi. Sutning 
zichligi 1,020-1,055 ga teng boiib, muhiti neytrallidir.
Sut-emulsiya, ya’ni mayda yog‘ sharikchalari albuminli xarakterga 
ega boigan pustloq bilan o‘ralgan boiib, uning emulsion turg‘unligini 
ta’minlydi. Sut mikroskop ostida qaralganda unda yog‘ sharchalari 
ko'rinadi. Qoramollarning sutida yogiarningjniqdori 4,5% gacha boiadi.
Sut tarkibiga yogiardan tashqari, oqsillar-sut albuminli, sut 
globulinlari, uglevod - sut qandi, noorganik tuzlar, vitaminlar, fermentlar, 
suv va gazlar kiradi. Laktoalbumin va laktoglobulin o ‘zining xususiyatlari 
bilan qonning aynan shu oqsillari bilan o ‘xshash va sut tarkibida juda kam 
miqdorda saqlanadi (0,5% yaqin).
Sut y o g i faqatgina yogiardan hosil boim ay balki ozuqalarinng 
oqsillari va uglevodlaridan ham hosil boiadi. Unda yuqori molekulali yog‘ 
kislotalari saqlanadi (70% dan yuqori). Sut y o g i gliseridlar, oliyen, 
palmitin stearin, moy, kapro va boshqa yog‘ kislotalaridan tashkil topgan. 
Molekulyar ogirligi kichik boiganligi sababli sut yogini sovitib qo‘yishi 
yoki sentrifuga qilish y o ii bilan ajratib olish mumkin. Sut tarkibida 
mochevina, kreatinin hamda xolestrin, litseten va purin asoslarini 
qoldiqlari uchrashi mumkin.
Sigir sutida onorganik moddalaming miqdori o‘rtacha 0,75% ni 
tashkil etadi: ular Na, K, Ca, va Mg ning fosfatlari, sulfatlari va 
xloridlaridan tashkil topgan, uncha katta boimagan temir oksidi ham 
saqlanadi.
Ayollar sutida quyidagi mikroelementlar: Li, Fe, Cu, Ni, Jn, Mn, Ag, 
J, Br, As, Si, A1 va boshqalar bor.
Sut tarkibidagi vitaminlar, iste’mol qilingan ozuqa xarakteriga va 
undagi vitaminlar miqdoriga bogiiq boiadi. U vitamin A va В gumhi C, 
D, va E vitaminlarga boy boiadi. Sutda amilaza, lipaza, katalaza, 
peroksidaza va boshqa fermentlarmavjud. Fermentlarning ayrimlari sut 
bezlarida hosil boisa, boshqalari mikroblar tomonidansintezlanadi deb 
taxmin qilinadi.