Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

BUYRAK USTI BEZLARI
Odamlar va hayvonlarning buyrak usti bezlari juft organ boiib, 
buyraklaming ustida joylashgandir. Ayrim hayvonlarda bu bezlar 
buyrakka bevosita tutashib tursa, ikkinchi bir xil hayvonlarda buyrakdan 
bir oz nariroqda joylashgan boiadi. Buyrak usti bezlari bir-biridan farq 
qiladigan ikki qavatdan, po‘stloq (interinal to‘qima) qavati va m agiz 
(xromofin to‘qima) qavatidan tashkil topgan. Organizmda m agiz va 
po‘stloq qavatlarining hujayralaridan iborat mayda bezchalar, ayrim 
hollarda esa har ikkala tomoni shakllangan qo‘shimcha holatida ham 
uchraydi.
Buyrak usti bezininghar ikkala to‘qimalari kelib chiqishi va 
fimksiyasi jihatidan bir-biridan farq qilada.Bezning mag‘iz qavati -
mezodermadan, po‘stloq qavati esa-ektodermadan hosil boiadiva faqat 
amfibiyalar darajasida bu qavatlar birlashsdilar.
Voyaga etgan odamlarda buyrak usti bezining po‘stloq qavati 4 
zonadan iborat: 1 .yuqorigi tugunli, 2.juda ensiz oraliq, 3.o‘rta keng,bogii,
4.pastki,to‘rli zonalar.
20 yoshdan 50 yoshgacha boigan davrda tugunli va to‘rli zonalar 
kehgroq boisa, 50yo,shdan boshlab to‘lig‘ich yo'qolginuga qadar 
kichiklasha boradi va ulaming hisobiga bogii zona kattalashali.
291

---

Simpatik asab tizimi bo‘ylab tuxumdonlarda,qorin aortasining va 
uyqu arteriyalarining tormoqlanish joylarida, y ’ani karotidli beziar 
joylashgan bo‘ladi.Po‘stloq qavat to‘qimasi va xromaffinli to‘qimalar turli 
gormonlar ajratuvchi alohida-alohida ichki sekretsiya bezlaridir.Buyraklar 
singari bu bezlar ham qon bilan juda yaxshi ta’minlangan.Uning tomirlari 
orqali, 1 gr.massasiga 1 daqiqa davomida 7 ml qon oqib o‘tadi.Mag‘iz 
qavati esa simpatik quyosh tugunidan chiqadigan ichki simpatik asab 
tolalari bilan juda yaxsh ta’minlangan.
Buyrak usti bezlarisiz hayot bo‘Imaydi, y ’ani ular olib tashlanganidan 
keyin hayvon juda tez halok boladi'.masalan,itlar 3-5 kundan ortiq 
yashamaydilar.Buyrak usti bezlarini ko‘chirib o‘tkazishni o‘zoq muddat 
imkoni topilmagan bo‘lsada,hozirda muvoffaqiyatli bajarish imkoniyati 
topildi.
Po‘stloq qismining faoliyati. Buyrak usti bezining po‘stloq qavati 
hujayralari o‘zining kelib chiqishi jihatidan epiteliy hujayralariga yaqin 
turadi. Ular uchta zonani tashkil qiladi. Koptokchali tashqi zona, tutamli 
orqa zona va to‘rli ichki zona. Buyrak usti bezining po‘slog‘idan 46 tadan 
ortiqroq gormonlar - kortiko steroidlar ajratib olingan, biroq ularning 8 
tasigina faoldir. Buyrak usti bezlari po‘stloq qavati steroidlari besh 
guruhga bo‘linadi:
1. Glyukokortikoidlar; 2. Mineralokortikoidlar; 3. Androgenlar; 4. 
Estrogenlar; 5. Gestogenlar.
Bulaming ichida glyukortikoidlar va mineralokortikoidlar katta 
ahamiyatga egadir. Mineralokortikoidlar organizmda mineral moddalar 
almashinuvini, avvalo qondagi natriy va kaliyning miqdorini rostlab turadi. 
Mineralokortikoidlarga dezoksikortikosteron va aldesteron kiradi, bular 
orasida aldesteron faolroq va asosiy mineralokortikoid gormon bo‘lib 
hisoblanadi. Mineralokortikoidlar koptokchali zonada ishlanib chiqiladi, 
Ular buyrak kanalchalarida natriy va xlor reabsorbsiyasini kuchaytirib, 
kaliy reabsorbsiyasini susaytiradi. Oqibatda, qon, limfa va to‘qima oraliq 
suyuqliklarida osh tuzining miqdori ko‘payib, kaliy kamayadi. Shu sababli 
osmotik bosim oshib, organizmda tegishlicha tuz ushlanib turadi, qon 
bosimi va boshqa xavfli muhim ko‘rsatkichlar normal darajada saqlanadi. 
Mineralokortikoidlaming yetishmasligi organizmdan ko‘p miqdorda natriy 
chiqib ketishiga, natijada bir qator muhim ko‘rsatkichlaming o‘zgarib 
qolishiga sababchi bo‘ladi. Shuning uchun ham buyrak usti, bezlarning 
po‘stloq qavati olib tashlangan hayvon bir necha kundan keyin o lib
qoladi. Bunday hayvon organizmiga ko‘p miqdorda natriy yoki
292

---

mineralokortikoidlar yuborib turish y o ii bilan hayntini saqlab tarisb 
mumkin.
Glyukortikoidlarga kortizon, girokortizon va kortiko-steronlar kiradi. 
Qo‘y va echkilar buyrak usti bezining po‘stloq qavatida kortikosteron, 
yirik shoxli mollarda, cho‘chqalarda, it va mushuklarda esa bulaming har 
ikkalasi sezilarli miqdorda hosil boiadi.
Giyukortikoidlar tutamli zonada ishlanib chiqadi va oqsillaming 
uglevodlarga 
aylanishini 
tezlashtiradi. 
Bu 
vaqtda 
oqsillaming 
parchalanishi tezlashib, jigarda oksidlanish va dezaminlanish reaksiyalari 
kuchayadi. Oqibatda qonda qand, jigar va muskullarda glikogen miqdori 
ko‘payadi. Bu gormonlar uglevodlami yog‘ga aylanishiga ham to‘sqiniik 
qiladi. Ular ko‘p miqdorda organizmga yuborilganda muskul va 
biriktiruvchi to‘qima oqsillari kamayib ketadi. Erkaklik jinsiy gormonlari - 
androgenlar, urg‘ochilik jinsiy gormonlari - istrogenlar va gestrogenlar, 
jumladan, progesteron tocrli zonada hosil boiadi. Steroid gormonlaming 
organizmda almashinuvi natijasida yuzaga kelib, qonda mavjud boladigan 
17 kortikosteroidlaming miqdorini aniqlash y o ii bilan buyrak usti bezlari 
po‘stloq qavatining funksional faolligi tog‘risida fikr yuritiladi. Chunki 
qondagi eozinofillar va limfotsitlar miqdori ham bir ko‘rsatkich boiib, 
xizmat qilishi mumkin, chunki glyukokortikoidlar bu hujayralar hosil 
boiishini tormozlaydi. Buyrak usti bezlarining po‘stloq qavatining 
gormonlari turli kasalliklarga, har xil turdagi noqoiay sharoitlarga (sovuq, 
issiq haroratga, gipoksiya va hokazolarga) organizm chidamliligiini 
oshirishda katta rol o‘ynaydi. Buyrak usti bezlarining po‘stloq qismidan 
gormonlar ajralishini gipotalamus va gipofiz idora etib turadi. Gipofizi olib 
tashlangan hayvonlarda bu bezlarning po‘stloq qatlami (koptokchali 
zonasidan tashqari) atrofiyaga uchraydi. Gipofiz buyrak usti bezlarining 
faoliyatini o‘zi ishlab chiqaradigan adrenokortikotrop gormon (AKTg) 
vositasi bilan idora qiladi. Gipofiz olib tashlangan hayvonlarga shu 
gormonlardan belgili miqdorda yuborib turish y o ii bilan buyrak usti 
bezlari po‘stloq qavatining atrofiyaga uchrashiga y o i qo‘ymaslik mumkin. 
Bu gormon organizmga surunkali ravishda yuborib turilsa, bez po‘stloq 
qavatida sintez jarayonlari kuchayib, gipertrofiyaga uchraydi. Bez 
to‘qimasidagi xolesterin va askorbin kislota kamayadi, chunki bular 
kortikosteroidlaming sintezlanishi uchun sarflanadi. Demak, AKTgning 
organizmga takroriy yuborilishi qonda kortikosteroidlar miqdorining 
ko‘payishiga sabab boiadi. Ammo shuni qayd qilish kerakki, AKTg 
koptokchali zonaning faoliyatini va undan ajraladigan aldosteron gormoni 
sekretsiyasini boshqarishda bevosita ishtirok etmaydi. Keyingi vaqtda
293

---

olingan ma’Iumotlarga qaraganda, aldosteron sekretsiyasini epifizning 
adrenoglomeronlotropin gormoni stimullab turadi. Bu gormonning 
organizmga yuborilishi koptokchali zonada tegishli o‘zgarishlar yuz 
berishiga va ko‘p miqdordagi aldosteronning qonga chiqarilishiga sabab 
bo‘ladi. Ammo, epifiz olib tashlanganda aldosteron sekretsiyasi qisqa vaqt 
ichida ko‘payib ketsa-da, keyinchalik o‘z-o‘zidan oldingi holatiga kelib 
qoladi. Bundan tashqari, qon, limfa va to‘qima oraliq suyuqliklaridagi 
kaliy va natriy miqdori aldosteron sekretsiyasiga katta ta’sir ko‘rsatadi. 
Agarda organizmning ichki muhitida kaliy natriy dan ko‘payib ketsa, 
aldosteron ham qonga ko‘proq chiqariladi. Organizmda kaliyning 
kamayishi aldosteronning kam ajralishiga sabab bo‘ladi. Bu gormon 
sekretsiyasi buyrak ham ishtirok etadi degan ma’lumotlar bor. Buyrakda 
ajraladigan renin qonga o‘tib, unda tegishli oqsilni gipertenzinga 
aylantiradi. Bu modda o‘z navbatida sezilarli miqdorda aldosteron ishlanib 
chiqishiga sabab bo‘ladi. Buyrak usti bezi po‘stloq qavati faoliyatining 
boshqarilishida miya po‘stlog‘i ham ishtirok etadi.
Mag‘iz qatlamining faoliyati. Buyrak usti bezining mag‘iz 
moddasidan adrenalin va noradrenalin gormonlari ishlab chiqariladi. Bu 
gormonlar organizmda fenilalanin va tirozin aminokislotalaridan hosil 
boiadi. Adrenalinning ta’siri simpatik nerv tolalari uchlaridan ajraladigan 
moddalaming fiziologik ta’siriga o‘xshashdir. Uning ta’siridan ko‘z 
qorachig‘i kengayadi, yurak qisqarishlari ritmi tezlashadi, kuchi oshadi, 
muskullaming 
o‘tkazuvchanligi 
va 
qo‘zg‘aluvchanligi 
kuchayadi. 
Adrenalin mayda arteriya va arteriolalami (yurak toj tomirlari va miya 
tomirlaridan tashqari) toraytirib, qon bosimini oshiradi. Qon ivishini 
tezlashtiradi, bronxalami kengaytiradi, ichak peristalikasini tormozlab, 
muskullarini bo‘shashtiradi, sfinkterlar muskulini qo‘zg‘atib, sfmkter- 
laming yepilishiga olib keladi, ishlayotgan skelet muskullarini qon bilan 
ta’minlanishini yaxshilaydi. Adrenalin uglevodlar almashinuvida ishtirok 
etib, glikogenning parchalanib, glyukozaga aylanishini va qonda qand 
miqdorini bir normada turishini ta’minlydi, markaziy asab tizimi 
qo‘zg‘aluvchanligini kuchaytiradi. Noradrenalin qon tomirlari devorining 
muskullariga ta’sir etib, ularning qisqarishi, natijasida tomirlar yoiining 
torayishi va qon bosimining ko‘tarilishiga sabab boiadi. Me’da - ichak 
devorlari, o‘t pufagi muskullariga juda zaif ta’sir ko‘rsatadi. Uglevodlar 
almashinuviga, organizmdagi oksidlanish jarayonlariga tabiatan adrenalin 
bilan bir xil, ammo unga qaraganda 4-8 baravar kuchsizroq ta’sir 
ko‘rsatadi.
294

---

Organizmda adrenalin va noradrenalinni tegishli termentlar - 
aminooksidaza va firozinoza juda qisqa vaqt ichida parchalab yuboradi, 
shunga ko‘rabu gormonlaming ta’siri ko‘p cho‘zilmaydi.
Me’da osti bezining ichki sekretor faoliyati. Me’da osti bezining shira 
ajraluvchi sekretor bo‘lakchalari orasida o‘zining chiqaruv yoiiga ega 
boimagan alohida hujayralar guruhi bor, ular shu hujayralarni birinchi 
marta tasvirlagan olimning nomi bilan Langergans orolchalari deb ataladi.
Bu orolchlar hujayralari ichki sekretor funksiyani bajaradi, ya’ni 
bevosita qonga gormon ishlab chiqaradi. Gistologik tekshirishlar natijasida 
bu orolchalarda har xil hujayralar borligi aniqlandi va ular alfa, betta, 
gamma hujayralar deb ataladi. Shulardan beta hujayralar hammasidan ko‘p 
(itlarda qariyb 75 %) bo‘ladi. Beta hujayralar insulin (lotincha - Insula - 
orolcha) gormoni, alfa hujayralar esa glyukogon gormonini ishlab chiqadi. 
Me’da osti bezining mayda chiqaruv yo‘llaridagi epiteliy hujayralaridan 
lipokain gormonini ishlab chiqadi, degan ma’lumotlar bor. Bez 
ekstraktlaridan yana bir necha gormon - vagoxonin, kallekrin va 
sentropeninlar topilgan.
Me’da osti bezining eng muhim gormoni insulindir. Mering va 
Minkovskiylar me’da osti bezi olib tashlangan organizmda uglevodlar 
almashinuvini keskin buzilishi oqibatida hayvon halok bo‘lishini 1889 
yildayoq kuzatganlar. Me’da osti bezining ichki sekretor faoliyati har 
qancha tekshirilsa ham gormonni uzoq vaqt sof holda ajratib boimadi. 
Nihoyat, 1901 yilda Z.V.Sobolev me’da osti bezidan ichki sekretsiya 
mahsuloti - insulin gormonini ajratib olish usulini taklif qildi. U tabiatan 
oqsil bo‘lgani uchun bezni qirqib olib, maydalaganda, bu gormon oqsilni 
parchalovchi pankreatik shirasi ta’sirida parchalanib ketadi, deb o‘yladi. 
Buning oldini olish uchun Z.V.Sobolev ikkita usulni taklif qildi. Bu 
usullardan biri hayvon me’da osti bezi olib tashlashdan 4-5 kun oldin 
bezning pankreatik shira chiqaradigan yo‘llarini mahkam bog‘lab 
qo‘yishdir. Bu vaqtda shira ajratuvchi tashqi sekretor hujayralar 
degeneratsiyaga uchrab, nobud bo'ladi. Oqibatda insulinni parchalaydigan 
shira qolmaydi. Ikkinchi usul embrionlar me’da osti bezidan gormon 
ajratib olishdir. Chunki bu vaqtda ularda hali hazm shirasi ishlanib 
chiqmaydigan bo‘ladi.
1922 yilda F.Bonting va J.Best birinchi usul bilan insulin olishga 
muyassar boidi. Insulinning kimyoviy tuzilishini o‘rganish natijasida 
uning disulfid bog‘lari bilan birikkan 17 xil aminokislotaning ikki 
zanjiridan iborat polipeptid ekanligi aniqlandi.
295

---

Hozir insulin preparatlari kimyoviy sintez qilish yo'li bilan olingan. 
Insulin organimzdan tashqarida sintezlangan birinehi oqsildir. Turli 
hayvonlaming me’da osti bezidan olingan insulin o‘z molekulasidagi 
aminokislotalaming joylashuviga qarab bir-biridan farq qiladi. Insulinning 
molekulasida rah (Zn) yo‘q, lekin u ruhni biriktira oladi, ayni vaqtda uning 
ta’siri uzayadi va kuchayadi. Organizmga olloksan yuborilganda, beta 
hujayralarning faoliyati buzilib, insulin sintezlanmay qoladi, bu esa diabet 
kasalligiga, ya’ni qandning organizmda o‘zlashtirmay, siydik bilan chiqib 
ketishiga sabab bo‘ladi.
Insulin jigarda glyukozadan glikogen sintezlanishini tezlashtiradi va 
uning parchalanishiga to‘sqinlik qiladi. Demak, periferik qonda qandning 
bir muncha kamayishiga sabab bo‘ladi. Organizmda uglevodlar 
almashinuvining oraliq mahsulotlaridan yog‘ va oqsillaming hosil 
bo‘lishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Qondagi qand miqdori bilan me’da osti 
bezidan insulinni ajralishi o‘rtasida bog‘lanish bor, boshqacha aytganda, 
qonda qand ko‘paysa, insulin ham ko‘proq ishlanib chiqiladi va aksincha 
Beta hujayarlar faoliyati kuchayganda yoki organizmga anchagina 
miqdorda insulin yuborilganda qondagi glyukozaning aksariyat qismi 
glikogenga aylanadi. Oqibatda unda qand odatdagidan ancha kamayib 
ketadi, gipoglikemiya deb shunga aytiladi. Rosmana gipoglikemiya nerv 
faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi va hatto gipoglikemik shok paydo bo‘lishi ham 
mumkin, bunda markaziy asab tizimining qisqa muddatli qo‘zg‘alishidan 
keyin hayvon darmoni qurib, juda bo‘shashib qoladi, og‘ir hollarda esa, 
talvasaga ham tushadi va hokazo. Hayvon ancha och qolgan bo‘lsa, oz 
miqdordagi insulin ham gipoglikemik shok paydo qilishi mumkin. Venaga 
tegishli miqdorda glyukoza yuborish yo‘li bilan birga gipoglikemik shokka 
barham beriladi. Insulin etishmaganda esa qandli deabet kasalligi kelib 
chiqadi. Bu kasallik giperglikemiya (qonda qand ko‘payib ketishi), 
glyukozuriya (siydik bilan 
qand chiqarilishi) va qonga keton 
tangachalarining chiqarilishi bilan xarakterlanadi. Diabet og‘ir hollarda 
koma (komofoz holat) paydo bo‘ladi. Komofoz holatining og‘ir xili 
hayotga xavf soladigan bo‘ladi va organizmning faoliyatini anchagina 
izdan chiqishi bilan tavsiflanadi, hayvon juda bo‘shashib, reflekslari 
susayadi yoki yo‘qolib ketadi, nafasi siyraklashib yuzaki bo‘lib qoladi, 
yurak qisqarishlari tezlashadi, yoki sekinlashadi, tomirlar tonusi o‘zgaradi 
va h.k. Hayvon organizmiga vaqtida insulin yuborib, komofoz holat 
bartaraf etilmasa, hayvon o‘lib qolishi ham mumkin. Glyukogon me’da 
osti bezining alfa hujayralaridan sintezlanadigan gormondir. Bu gormon 
ta’siridan jigarda glikogenining parchalanishi tezlashib, qondagi qand
296

---

miqdori ko‘payadi. Shuning uchun ham bu gormon toza holda ajratib 
olinmasidan ilgari giperglikemik omil deb yuriti! ardi. 
cjuiiu
miqdorini idora etishda insulin bilan glyukogenning o‘zaro ta’siri alohida 
o‘rin egallaydi. Alfa hujayralarining faoliyati kuchayishi natijasida qonda 
qand miqdori oshadi - giperglikemiya kelib chiqadi. Shuning uchun bu 
hujayralar faoliyatining kuchayishi ham qandli diabetga sababchi bo‘lishi 
mumkin. Bu hujayralaming faolligi sulfanilamid preparatlar va kobalt 
to‘zlari ta’sirida kuchayadi.
Glyukogon sun'iy yo‘1 bilan sintezlangan. U kristall hoidagi modda 
boiib, kimyoviy tuzilishi jihatidan ancha farq qiladi.
Sipokain - polipeptid boiib, me’da osti bezining chiqaruv yo'lining 
epiteliysida ishlanib chiqadi. U hazm shirasi fermentlar ta’sirida 
parchalanmaydi. Sipokain fostafidlar (letsitin) hosil boiishini, ya’ni 
yogiaming sarflanishiga yordam beradi. Jigami yog‘ bosib ketishidan 
saqlaydi. Bu gormon etishmasa, jigami yog‘ bosadi va siydik bilan 
birgalikda ko‘p miqdorda keton tanachalari chiqarila boshlaydi (diabetning 
boshqa bir ko‘rinishi).
Me’da osti bezi olib tashlangan itga muntazam insulin yuborib turilsa 
ham u ikki - uch oy o‘tgach, jigarini yog‘ bosishi natijasida halok boiadi. 
Ammo uning organizmiga insulin yuborish bilan birga ovqatiga me’da osti 
bezi ekstrakti qo‘shib beriladigan boisa, hayotini saqlab qolish mumkin. 
Bu tajribalar me’da osti bezidan insulin va lipokain gormonlari haqiqatan 
ham alohida-alohida ishlanib chiqishidan dalolat beradi. Lipokain gormoni 
o‘z ta’sirini ko‘rsatishi uchun boshqa lipotrop (yog‘ to‘planishiga 
to‘sqinlik qiluvchi) moddalar ham boiishi kerak. Vagotonin - oqsiS modda 
boiib, kimyoviy tuzilishi haligacha aniqlanmagan. Bu gormon 
organizmga yuborilganda adashgan nerv yadrolarining tonusi kuchayib, 
parasimpatik nervning faolligi oshadi. Bundan tashqari, vagotonin qon 
hosil boiish jarayonlarida ham ishtirok etadi.
Sentropenin bu ham tarkibi aniqlanmagan oqsil moddadir. U nafas 
markazini qo‘zg‘atib, bronxlami kengaytiradi, gemoglobinga kislorod 
birikishini kuchaytiradi. Me’da osti bezining ichki sekretor faoliyatini asab 
tizimi boshqarib boradi. Jumladan, o‘ng tomondagi adashgan nervning bu 
bez uchun sekretor nerv ekanligi isbotlangan. Simpatik asab vivtimi 
qo‘zg‘alganda insulin sekretsiyasi tormozlanadi. Ko‘p miqdorda glyuKoza 
iste'mol qilishi va natijada qonda qand ko“ pay ishi, jismoniy ish, 
hayajonlanish (emotsiya) natijasida ro‘y beradigan giperglikimiya insulin 
sekretsiyasini kuchaytiradi. Me’da osti beziga bevosita ta’sir etmaydigan 
gormonlar (buyrak osti bezining m agiz va po‘stloq qavati, qalqonsimon
297

---

bez 
gormonlari) 
uglevodlar 
almashinuvini 
o‘zgartirib, 
insulin 
sekretsiyasini kuchaytiradi.
GIPOFIZ
Odamlarda gipofiz yoki pastki miya ortig‘i kalla suyagining turk 
egari sohasida, miyaning asosida joylashgan va oyoqcha (voronka) 
yordamida miya bilan tutashgan toq ichki sekretsiya bezidir. Bu bez ustki 
tomondan biriktiruvchi to‘qimadan iborat kapsula bilan o ‘ralgan va 
o‘rtacha 0,4-1,1 gramm vaznga egadir. Turli hayvonlarda gipofizning 
shakli va kattaligi turlichadir. Jumladan, sigirlarda 3.8, itlarda 2.1, 
qo‘ylarda 0.4, cho'chqalarda 0.3 grammni, tulkilarda 50 mgni tashkil 
qiladi va h.k. Gipofiz uch qismdan: oldingi (adenogipofiz), oraliq va orqa 
qism (neyrogipofiz)lardan tashkil topgan.