Referat mavzu: geografik karta va atlaslardan foydalanish usullari bajardi: qabul qildi

Birinchidan-umumiy tushunchadan xususiy tushunchaga o‘tishda (keng
tushunchani ancha tor tushunchalarga bo‘lib yuborishda darajama-daraja borish)
ketma-ketlik bo‘lishi shart. Ikkinchidan-tasnifni har bir pog‘onasida bo‘lishni
ma’lum aniq belgisini qo‘llash zarur. Uchinchidan-keng tushunchani ancha tor
tushunchalarga bo‘lgan paytda, ularni umumiy yig‘indisi keng tushunchani
hajmiga mos kelishi kerak.
Tasnifni har bir pog‘onasida ajratilgan guruhlar, o‘zaro bir-biridan aniq
farqlanishi kerak. Lekin, tasnif qancha maydalansa amalda bu talabni amalga
oshirish shuncha qiyinlashib boradi.
Hamma turdagi kartografik asarlarni to‘plovchi va ularni saqlovchi
muassasalar, dastlab ularni shakliga (formatiga, bichimiga) ko‘ra guruhlarga
ajratadi, bunda geografik kartalar, atlaslar, relef kartalari, va globuslar alohida
tasniflanadi. Turgan gap, kartografiyani rivojlanishi bilan geografik kartalarni
tasnif qilish ham o‘zgarib takomillashib boradi.
2. Kartalarni masshtabi va ularda tasvirlangan hudud maydoniga ko‘ra
tasniflash.
Geografik (umumgeografik) kartalar masshtabining yirik-maydaligiga qarab
qo‘yidagi uchta guruh kartalarga bo‘linadi.
-yirik masshtabli (masshtabi 1:100 000 va undan yirik).
-o‘rta masshtabli (masshtabi 1:200 000 dan 1:1 000 000 gacha).
-mayda masshtabli (masshtabi 1:1 000 000 dan mayda).
Masshtabi 1:100 000 va undan yirik bo‘lgan umumgeografik kartalar
topografik kartalar deyiladi. Bu kartalarda hudud topografik jihatdan aniq va
mukammal tasvirlanadi. SHuning uchun ham topografik kartalar hududni aniq va
mukammal o‘rganish hamda tekshirish, turli inshootlar qurish, shuningdek, aniq
o‘lchash va hisoblash ishlarida, joyda orientirlashda keng qo‘llaniladi.
Masshtabi 1:200 000 dan 1:1 000 000 gacha bo‘lgan umumgeografik
kartalar obzor topografik kartalar deb ataladi. Bu kartalarda hudud topografik
kartalarga qaraganda birmuncha umumlashtirib tasvirlanadi. Ulardan iqtisodiyotni
rivojlantirish rejalarini va loyihalarini tuzishda, yirik qurilish inshootlarini joylarini
belgilashda, hududni dastlabki o‘rganishda keng foydalaniladi. Obzor topografik
kartalar hududni geografik jihatdan o‘rganish, geografik rayonlashtirish, shu karta
masshtabida turli xil mavzuli va maxsus kartalar hamda mayda masshtabli obzor
kartalar va atlaslar tuzishda asos sifatida, harbiy ishlarda, chunonchi turli operativtaktik masalalarni hal qilishda qo‘llaniladi.
Masshtabi 1:1 000 000 dan mayda bo‘lgan umumgeografik kartalar obzor
kartalar deyiladi. Bu kartalarda hudud topografik jihatdan ancha umumlashtirib
5
tasvirlanadi. SHuning uchun ham ular hudud to‘g‘risidagi umumiy
ma’lumotlarnigina bera oladi.
Kartalar ularda tasvirlangan hudud maydoniga ko‘ra dunyo, yarim sharlar.
materiklar (qit’alar), okeanlar, dengizlar, alohida davlatlar kartalari va boshqa
kartalarga bo‘linadi. Tabiiy geografik, iqtisodiy geografik va ma’muriy-hududiy
tamoyillarga (bo‘linishga) ko‘ra har bir davlat yoki materik kartalarini yana
guruhlarga ajratish mumkin. Masalan, materiklarning tabiiy geografik rayonlari
kartasi, alohida davlatlarning tabiiy-geografik rayonlari kartasi bunga misol bo‘la
oladi. Farg‘ona, CHirchiq-Ohangaron, Mirzacho‘l, Zarafshon, Qashqadaryo,
Surxondaryo, Qizilqum, Ustyurt va Qo‘yi Amudaryoning kartalarini
O‘zbekistonning tabiiy-geografik rayonlari kartalariga misol qilib ko‘rsatish
mumkin. Toshkent, Mirzacho‘l, Samarqand. Farg‘ona, Buxoro-Navoiy,
Qashqadaryo, Surxondaryo va quyi Amudaryoning kartalarini O‘zbekistonning
iqtisodiy-geografik rayonlari kartalariga misol qilib ko‘rsatish mumkin. Dunyo
okeani kartalari ham dastlab okeanlar yoki ularni havzalari va so‘ngra alohidadengizlar, qo‘ltiqlar va bo‘g‘ozlar kartalariga bo‘linadi. Alohida davlatning
ma’muriy-hududiy bo‘linishi kartalariga misol qilib O‘zbekiston Respublikasi,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, ma’muriy viloyatlar va rayonlar (tumanlar)
kartalarini ko‘rsatsa bo‘ladi.