Reja I. Kirish II

Qurilishda rentabellik va uni oshirish yo‘llari
Investitsion jarayonning turli bosqichlarida foydaning quyidagi turlari aniqlanadi:
Smeta foydasi – bino, inshoot va boshqa ob’ektlar loyihasida belgilangan foyda;
Rejadagi foyda – muayyan shartlar uchun qurilish tashkilotlari hisobiga olingan foyda;
Haqiqiy foyda – ishlab chiqarish faoliyati natijasida olingan foyda;
Smetata foydasini boshqacha qilib, qurilish tashkilotining rejadagi jamg‘armalari, ya’ni qurilish loyihasida biriktirilgan, uni davlat tomonidan kafolatlangan daromad deb-nomlanadi.
RENTABELLIK (nem. rentabel — daromadli, foydali) — korxona yoki tadbirkorlikning daromaddorligi, samaradorligi; mikroiqtisodiy miqyosdagi iqtisodiy faoliyatning samaradorligi. Rentabellik korxona yoki tadbirkorlik faoliyatining moliyaviy natijalarini baholashda qoʻllaniladigan asosiy koʻrsatkich. Rentabellik foyda olib ishlashning kiyosiy, yaʼni sarf-xarajatlarga nisbatan aniqlanadigan koʻrsatkichi boʻlib foizlarda ifodalanadi. Uzoq muddatli va joriy xarajatlar (mashinauskuna, binolar, inshootlar, xom ashyo, yoqilgʻi, materiallar, butlovchi qismlar, ish kuchi va b. sotib olish) mazmunan har xil boʻlganidan ular qanday natija berganligini bilish uchun qoʻllaniladi.
Qurilishda rejalashtirishning asosiy vazifalari, tamoyillari va xususiyatlari.


Rejalashtirish - bu maqsadlarni shakllantirish, ustivor yo‘nalishlarni hamda ularga erishish vositalari va usullarini aniqlash jarayonidir. U muayyan rejalarda ro‘yobga chiqariladi. SHuning uchun rejalashtirish natijasi, u yoki bu hatti-harakatlarning motivatsiyalangan modeli deb hisoblash qabul qilingan.
Rejalar direktiv va indikativ bo‘ladi. Direktiv rejalarda tasdiqlangan ko‘rsatkichlarning bajarilishi majburiy bo‘ladi. Indikativ reja esa axborot, yo‘nalish xarakteriga ega bo‘ladi.
Qurilishni rejalashtirish butun xalq xo‘jaligining samarali faoliyat ko‘rsatishini ta’minlash rejimining tarkibiy qismidir. Kapital qurilishni rejalashtirish asosida fondlarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, amaldagi korxonalarni texnik qayta jihozlash, qayta ta’mirlash va kengaytirish, uy-joy qurilishini rivojlantirish bilan bog‘liq asosiy vazifalar hal qilinadi. Odatda u amaldagi qonuniy hujjatlar va iqtisodiy boshqaruvning me’yoriy qoidalari asosida, shuningdek, xo‘jalik yuritishning u yoki bu bosqichida qabul qilinadigan hukumat qarorlari asosida amalga oshiriladi.
Hozirgi sharoitlarda qurilishni rejalashtirishning asosiy vazifalariquyidagilardan iborat:

• 
  tarmoq va butun xalq xo‘jaligi rivojlanishining mutanosibligini, yuqori va barqaror sur’atlarini va shu asosda xalq turmush farovonligining uzluksiz o‘sib borishini ta’minlash;
  
• 
  ijtimoiy ishlab chiqarishning ustivor yo‘nalishlarini, rivojlanish tendensiyalarini belgilash, ishlab chiqarish kuchlarini oqilona rivojlantirish va joylashtirish;
  
• 
  amaldagi ishlab chiqarish va yangi qurilishning bir butunligiga erishish, foydalanilayotgan va foydalanilmayotgan ishlab chiqarish zahiralarini maksimal safarbar etish;
  
• 
  qurilishning sur’atlari va ko‘lamini investitsiya imkoniyatlari bilan bog‘liqlikda tezlashtirish, tugallanmagan qurilish hajmlarining ortiqcha o‘sishiga yo‘l qo‘ymaslik;
  
• 
  bir paytda quriladigan ob’ektlar sonini, ayniqsa ahamiyati va zarurati yuqori bo‘lmagan ob’ektlar sonini kamaytirish uchun vosita va harakatlarni safarbar qilish;
  
• 
  kapital qo‘yilmalarning samaradorligini, mehnat unumdorligining o‘sishini ta’minlash, ishlab chiqarishga bog‘liq bo‘lmagan harajat va zararlarni tugatish;
  
• 
  qurilish ishlab chiqarishini boshqarishning barcha pog‘onalarida kapital qurilish rejasidagi barcha bo‘lim va ko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘liqligini ta’minlash.
  

Bu va boshqa vazifalarni odatda bir zumda hal qilib bo‘lmaydi yoki ular o‘z-o‘zidan bajarilib qolmaydi. Bunday vazifalar rejalashtirishda xatolar, kamchiliklar, volyuntarizm va boshqa salbiy holatlar yo‘l qo‘yilgan hollarda ham bajarilmay qoladi. SHuning uchun, qurilishni rejalashtirish va rivojlantirish vazifalarini belgilashda rejalarni ishlab chiqishning ilmiy asoslangan usullaridankelib chiqish muhimdir. Bu usullarga quyidagilar kiradi:
1) kompleks yondashuv, bunda qurilishning xalq xo‘jaligining bir tizimi sifatidagi faoliyatining barcha jabhalarini (ilmiy, texnik, tashkiliy, boshqaruv va hokazo) hisobga olinadi;
2) iqtisodiyotni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish rejalari bilan ishlab chiqarishning barcha bo‘g‘inlaridagi rejalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik va o‘zviylik;
3) kapital qurilish rejasining resurs imkoniyatlari bilan o‘zaro bog‘liqligini ta’minlovchi balans usuli;
4) kapital qurilishning sohaviy va hududiy rejalarining o‘zaro bog‘liqligi, bu usul nimani, kim tomonidan, qaerda va qaysi mablag‘lar hisobiga qurishni aniqlashga imkon beradi.
Rejalashtirish - bu qurilishning maqsad va vazifalarini aniqlash bilan bog‘liq uzluksiz jarayongina emas, balki investitsiya jarayoni ishtirokchilarining ma’lum darajada ijodiy, anchagina jiddiy va puxta o‘ylangan mehnatidir. U qurilish ishlab chiqarishi boshqaruvining yuqori pog‘onalarida ham, quyi ishlab chiqarish bo‘g‘inlari miqyosida ham amalga oshiriladi. Rejalashtirish ishlab chiqarishga qanchalik yaqin bo‘lsa, turli iqtisodiy hisob-kitoblar va asoslashlarning diapazoni ham shu qadar keng bo‘ladi.
Rejalashtirishda, qurilish sohasida qabul qilinadigan qarorlarning realligi, hayotiyligiga erishish juda muhimdir. Tajribadan ma’lum bo‘lishicha, bunga erishish uchun rejalashtirish ilmiy asoslangan va xo‘jalik amaliyotida sinalgan ma’lum bir tamoyillarga asoslangan bo‘lishi lozim.
Bugungi kunda qurilish ishlab chiqarishini rejalashtirish tamoyillarigaquyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  xo‘jalik sub’ektlarining tashabbuskorligi va mustaqilligiga asoslangan demokratik sentralizm (markazlashuv);
  
• 
  ishlab chiqilayotgan rejalar va investitsiya maqsadlarining ilmiy asoslanganligi;
  
• 
  rejalashtirishning uzluksizligi;
  
• 
  rejalarning muayyan maqsadlarga qaratilganligi va ularda ishlab chiqarishni rivojlantirishning material, moddiy hamda qiymat jihatlarining aks ettirilishi;
  
• 
  qabul qilingan rejalarni amalga oshirish jarayonida tahlil qilish, baholash va muvofiqlashtirish;
  
• 
  rejalashtirish jarayonida zamonaviy kompyuter va hisoblash texnikalaridan foydalanish (rejalashtirish jarayonini avtomatlashtirish).
  

Ma’lumki, qurilish boshqa tarmoqlardan nafaqat o‘z mahsuloti bilan, balki boshqaruv va moliyalashtirish tizimi bilan ham farq qiladi. Ishlarning pudrat asosida olib borilishi qurilishni va uning ishlab chiqarish bo‘g‘inlarini buyurtmachilarning mablag‘lariga bog‘liq qilib qo‘yadi.
Qurilish ishlab chiqarishining bunday o‘ziga xosligi uni rejalashtirish jarayonida ham, qurilish mahsulotlari ishlab chiqarishda ham aks etadi. SHuning uchun qurilishda ishlab chiqarishni rejalashtirish xalq xo‘jaligining boshqa tarmoqlariga qaraganda bir pog‘ona murakkabroq bo‘lib ko‘proq mehnat talab qiladi.