Rivojlanish falsafasi reja

3. “Kategoriya” so‘zi qadimga Yunon tilidan olingan bo‘lib: «izohlash», 
«tushuntirish», «ko‘rsatish», degan ma’nolarni anglatadi. Uning mazmunidagi 
bunday xilma-xillik qadimga davrlardanoq ilmiy tadqiqot yo‘nalishiga aylangan. 
Falsafa tarixida ularni birinchi bo‘lib, Arastu ta’riflab bergan. U o‘zining 
«Kategoriyalar» degan asarida ularni ob’ektiv voqelikning umumlashgan in’kosi 
sifatida qarab, turg‘umlashtirishga harakat qilin. Xususan, uningcha quyidagi 
kategoriyalar mavjud: «mohiyat» (substansiya), «miqdor», «sifat», «munosabat», 
«o‘rin», 
«vaqt», 
«holat», 
«mavqe», 
«harakat», 
«azob-uqubat». 
Bu 
turg‘umlashtirish, o‘z vaqtida ilmiy bilishda juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. 
Keyinchalik Arastu «Metafizika» asarida «mohiyat», «holat» va «munosabat» 
kategoriyalarini ham izohlagan. 
XVII-XIX asrlarga kelib, falsafiy kategoriyalar tahlilida yangi davr vujudga 
keldi. Xususan, I. Kant qarashlarida kategoriyalar «sifat» (reallik, inkor, 
chegaralash), «miqdor» (birlik, ko‘plik, yaxlitlik), «munosabat» (substansiya va 
xususiyat, sabab va harakat, o‘zaro ta’sir), «modallik» (imkoniyat va 
imkoniyatsizlik, voqelik va novoqelik, zaruriyat va tasodif) tarzida izohlangan. 
Kantdan farqli o‘laroq, Xegel esa mantiqiy kategoriyalarni: «borliq» (sifat, miqdor, 
me’yor), «mohiyat» (asos, xodisa, mavjudlik), «tushuncha» (ob’ektiv, sub’ektiv, 
absolYut g‘oya) tarzida izohlagan. 
Lekin shuni unutmaslik kerakki, bugun falsafadan boshqa xususiy fanlar 
ajralib chiqqan davrda, fan kategoriyalari falsafiy kategoriyalardan tubdan farq 
qiladi. Har qanday fan borliqning muayyan tomonlarini o‘rganar ekan, albatta o‘z 
kategoriyalar apparatini shakllantiradi. Matematika «son», «differensial», 
«integral» kabi kategoriyalar bilan bog‘liq. Biologiyada «tur», «irsiyat», 
«o‘zgaruvchanlik» kabi kategoriyalar mavjud. Ammo, muayyan fanlarning 
kategoriyalari ma’lum darajada umumiy bo‘lsa-da, borliqning ayrim 
sohalaridagina qo‘llaniladi va mazkur sohalarga xos bo‘lgan aloqalar va 
munosabatlarni aks ettiradi. Xususiy ilmiy kategoriyalar alohida olingan xususiy 
ilmiy fanlarda qo‘llaniladigan, mohiyat nuqtai nazaridan boshqa fanlarda 
qo‘llanilishi mumkin bo‘lmagan kategoriyalardir. Masalan, fizika, kimyo 
geologiya, geografiya fanlari kategoriyalari xususiy xarakterga ega. 
Falsafiy kategoriyalar fan kategoriyalaridan butunlay farq qiladi. Falsafiy 
kategoriyalarning muhim xususiyati, ular o‘ta keng tushunchalar ekanligidir.