Rivojlanish psixologiyasi fanidan oraliq nazorat javoblari

Taajjublanish hissi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda bunday
his ularga qandaydir odatdan tashqari, noma’lum biror narsa
ta’sir qilganida tug‘iladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari kutmagan
voqealar sodir bo‘lganida ulardan taajjublanadilar. Bilish
jarayonida taajjublanish hissi xursandlik tariqasida o‘tadi. Bu hol
samarali bilish faoliyatining doimiy yo‘ldoshidir. ≪Voqealarni kuzatib
borayotganimizda biz o‘zimizda tug‘ilgan hislardan mamnun
bo‘lamiz, bu mamnuniyat esa intellektual xursandlikdir
(D. R. Dekart).
Hayron qolish hissi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda
hayron qolish hissi kuchli bo‘lib, tushuntirilayotgan yangi materialni,
tadqiq qilinayotgan faktlarning sabablarini topishda qiynalib
qolganida, bu faktlarni shu damgacha ma’lum bo‘lib turgan
hodisalar guruhiga kiritolmay qolganida va shu kabi hollarda
bolada hayron qolish hissi tug'iladi. Bu his ham kichik maktab
yoshidagi o‘quvchilarning bilish faoliyatini yanada kuchaytirishga
yo‘llovchi kuchli vositadir.

81 Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni o‘quv faoliyatida o‘zini o‘zi nazorat qilishning rivojlanishi.	Kichik maktab yoshidagi o‘quvchining o‘quv faoliyati jarayonida o‘zidagi xulq-atvorni va faoliyatni o‘zi tomonidan muvofiqlashtirish qobiliyati rivojlanadi, ongli ravishda bir fikrga kela olish qobiliyati rivojlanadi, o‘z faoliyatini o‘zi uyushtirishga hamda bilim olish jarayoniga bolgan qiziqishining qaror topishiga yordam beradi, o‘quvchi xulq-atvorini motivlashtirishi ham o‘zgaradi. Bunda do‘stlari va jamoaning fikrlari asosiy motivlar bolib qoladi. Axloqiy his-tuyg‘ular va shaxsning irodaviy xususiyatlari ham shakllanadi. Boshlanglch sinf o‘quvchilarida iroda tarbiyasi tashabbuskorlik, dadillik, o'zini tuta bilish, sabotlilik, chidamlilik, qat’iylik, kamtarlik va intizomlilik kabi irodaviy sifatlarni o‘stirish va mustahkamlashdan iboratdir. Iroda tarbiyasi bolalarda yomon sifatlar paydo bolishining oldini olish va agar bunday sifatlar paydo bolsa, ularni yo‘qotishdan iboratdir. Bolalar irodasining salbiy tomonlaridan biri o‘ziga ishonmaslikdir. 0 ‘ziga ishonmaslik holati o‘qish, mehnat, o‘yin va shu kabi faoliyatlarda tez-tez qaytarilib turadigan muvaffaqiyatsizliklar tufayli yuzaga keladi.
82. O‘quvchilarning xavotirlanish darajasi va o‘zlashtirmasligi o‘rtasidagi aloqadorlikni tadqiq qilish.	Xavotirlanishning tafakkur xususiyatlari bilan bogliqlik masalalari R.I.Sunnatova ishlarida yoritib berilgan1. U maktabgacha yoshdagi bolalar, o‘quvchilar va kattalarda masalalarni hal etishdagi fikrlash faoliyatining individual tipologik xususiyatlarini tadqiq etgan bolib, uning fikricha o‘ziga nisbatan hissiy-qadriyatli munosabat, ya’ni kongruentlik o‘z-o‘zini baholash darajasi, shaxsning intilishi, mustaqil rivojlanishga ko‘maklashadigan konstruktiv o‘z-o‘zini baholash, o‘zini yoqtirmaslik, ichki nokongruentlik, o‘z-o‘ziga konformlilik holatlari bilan ifodalanadi hamda o‘z-o‘zini realizatsiyalashda ichki to‘siq bolib qoladi va mustaqil rivojlanish deformatsiyasiga olib keladi, ya’ni shaxs rivojlanishi umumiy yo‘nalishiga destruktiv ta’sir etadi. Muallif himoyasizlik va keraksizlik hissi ko‘rinishida namoyon boluvchi bolalardagi yuqori darajadagi xavotirlilik destruktiv o‘z-o‘ziga baho berish bilan bogliqdir, deb ta’kidlaydi. R.I.Sunnatova fikrlash faoliyatining individual-tipologik xususiyatlarini olganib, bu xususiyatlar qatoriga mustaqil yoki mustaqil emaslik, o‘zini o‘zi baholashda konstruktivlik-destruktivlik, fikrlash faoliyatida qaror qabul qilish bo‘yicha shaxslararo ta’sir olkazish holatlarida konfliktlik-konformlik kabilar kirishini ta’kidlagan.
83. Olti yoshli bolalarda shaxs xususiyatlarining rivojlanishi.	Ayrim 6 yoshli bolalar ota-onasining xohishi bilan hali o‘qishga tayyor bolmay turib, maktab ostonasiga qadam qo'yishadi. Afsuski, o‘qish davomida aqliy-ruhiy zo‘riqish oqibatida turli xil kasalliklarga chalinib, jismoniy va psixik rivojlanishda nuqsonlar paydo boladi. Bunday bolalarda eng avvalo miya strukturasining va nerv psixik jarayonlarining maktabda o‘qish uchun toliq yetishmaganligi, ko‘ruv harakat koordinatsiyasi va kichik motorikaning rivojlanmaganligi, mantiqiy fikr mahsuldorligining pastligi kuzatiladi. Undan tashqari motivatsiya, irodaviy jihatlarining ayniqsa, ixtiyoriy diqqat va xotiraning shakllanmaganligi, xatti-harakatlarni ixtiyoriy boshqaruvdagi muammolar, bir so‘z bilan aytganda hali ≪0 ‘quvchi ichki pozitsiya≫sining shakllanmaganligi maktabda o‘qishga tayyor bo‘lmagan bolalarning muvaffaqiyatli o‘zlashtirib ketishlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Pedagoglar, ota-onalar, bolalarni erta maktabga berishning foyda yoki zarari to‘g‘risida o‘ylaganlarida inson miyasi rivojlanishining neyrofiziologik qonuniyatlarini ham alohida e’tiborga olishlari lozim. Bolani erta o‘qish, yozish, sanashga o‘rgatib uning bilish jarayonlari zo‘riqtirilsa, bolaning emotsional hissiy rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan miya quvvatining tanqislashuviga sabab boladi. Bundan bolalarning emotsional hissiy jarayonlarining kechishida yoki jismoniy rivojlanishida kamchiliklar sodir boladi. Bunday holatda energiya taqsimlanishining majburan buzilishi sodir bolib, u 7—8 yoshli bolalarni qo‘rquv, agressivlik yoki giperaktivlik holatlariga olib keladi. Bu bolani maktabda o‘qishga tayyorlash kerak emas, degan fikr emas, lekin bolaning aqliy rivojlanishiga erta o‘qishni, sanashni, yozishni o‘rgatish bilangina erishib bolmaydi. Ma’lumki, rivojlanish qonuniyatiga kola, har qanday taraqqiyot ko'rgazmali obrazlilikdan abstrakt mantiqiylikka qarab boradi. Agar bola hali o‘qishga aqliy, ma’naviy-ruhiy jihatdan tayyor bolmay turib, unga harf va raqamlarni yozish, o‘qish olgatilsa psixik rivojlanishning teskari tomonga ketishiga sabab boladi. Psixolog olimlarning fikricha, psixik va evolutsiya taraqqiyot qonunlari ham fizik qonunlardek buzilmas, hamda universaldir. Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib aytish mumkinki, neyrofiziologik jihatdan ixtiyoriy diqqat va o‘qish uchun zarur bolgan ko‘plab miyada kechadigan jarayonlar asosan 7—8 yoshda (aqliy yoshi o‘zib ketgan bolalarda olti yoshda ham) shakllanadi. Ya’ni shu yoshda bola 45 minutlik aqliy mehnatga tayyor boladi.
84. Maktabgacha tarbiya yoshida qo‘rquv holatining namoyon bo‘lishi.	Diffisil bolalar emotsional sohasi xususiyatlari esa L.V.Nazirova ishlarida ko‘rinadi. Uning fikricha, kattalar tomonidan qollaniladigan nohaq jazolash, hujum, ayblov diffisil bolada salbiy affektiv kechinmalarni vujudga keltiradi1. Bu holatning doimiy takrorlanishi aqliy faoliyat jarayonidagi buzilishni determinatsiyalovchi emotsional zo‘riqish va xavotirlilikni keltirib chiqaradi.