Rivojlanish psixologiyasi fanidan oraliq nazorat javoblari

Prenatal va chaqaloqlik davridagi psixofiziologik
xususiyatlar
Bolaning ona qornida paydo bolgandan tugllgunga qadar
boladigan o‘zgarishlar homilaning prenatal ichki rivojlanishini
tashkil etadi. Har bir davr ona qornida bolajak farzandning rivojlanish
bosqichiga tegishli atama bilan nomlanadi. Ona qornida
rivojlanish o‘rtacha 38 hafta davom etadi va 3 bosqichga, ya’ni
zigota bosqichi, embrion bosqichi va homila bosqichiga bolinadi.
Zigota bosqichi (1—2 haftalik)
Birinchi haftaning oxiriga kelib, zigota onaning qon tomirlari
bilan birlashadi, bu hodisa implantatsiya deb ataladi. Implan-
206
tatsiya jarayonining tugallanishi uchun ikki hafta kerak boladi,
shundan so‘ng garmonal o‘zgarishlar boshlanadi, bu hayz
ko‘rishning vaqtinchalik to‘xtashiga olib keladi, ayol kishiga bu
belgi uning homiladorligidan darak beradi. Zigotaning aylana
olchamlari 1 mm dan kamroq boladi, uning hujayralari bo‘linishni
boshlaydi.
Embrion bosqichi (3-8 hafta)
Bu ona qornida rivojlanishning yangi embrional davri odatda
murtak hosil bolgandan keyin uchinchi haftadan boshlanib,
sakkizinchi haftaning oxirigacha davom etadi. Bu vaqt davomida
tana tuzilishi va ichki organlar rivojlanadi. Davr boshida embrionda
uch qavat hujayralar tiklanadi. Tashqi qavatda ektodermadon
sochlar, terining tashqi qavati va nerv tizimi rivojlanadi.
Homila bosqichi oxirgi va eng uzoq davom etadigan bosqich
bo‘lib, to‘qqizinchi haftasidan boshlab, tug‘ruq bilan tugallanadi.
Bu vaqtda homilaning tana o‘lchamlari kattalashadi va organizm
tizimlari faoliyat yurita boshlaydi. 4 oylikdan homilaning og‘irligi
113,4 grammdan 226,8 grammgacha yetadi. Oxirgi 5 oyda homilaning
og‘irligi 1984,5 grammdan 2268 grammgacha o‘lchamlari
kattalashib borishini ko‘rish mumkin.

39.Chaqaloqlik davrining psixologik xususiyatlari.	Chaqaloq tug‘ilgandayoq amalda qollashga tayyor bolgan sensor va harakat malaka instinktlariga ega boladi, bu uning olamga moslashib olib o‘z rivojlanishida tezgina o‘sib ketishga yordam beradi. Chaqaloqda tugllganidan boshlab, masalan, ko'pgina murakkab harakatlar, asosan organizmni yetilish jarayonida genetik berilgan dastur asosida, shuningdek, reflektor, ya’ni bu harakatlar dasturi kaliti sifatida kodlangan o‘ziga xos ichki va tashqi rag‘batlar ta’sirida hayotining birinchi soatlaridan keyin maxsus tayyorgarliksiz, darhol yuzaga keladi. Chaqaloq motorikasi tug‘ilganidan boshlab yetarlicha tashkiliylikka ega, u holatlarni boshqarishga moljallangan ko‘pgina mexanizmlarni o‘z ichiga oladi. Chaqaloqda ko‘pincha oyoq-qo‘llarining yuqori harakatchanlik faolligi paydo boladi, bu kelajakda koordinatlashgan harakatlarni murakkab majmuyi shakllanishida ijobiy ahamiyatga ega. Chaqaloq bolalarda qo‘l-oyoqlar bukilib, barmoqlar musht bolib turadi. Hayotining birinchi oylarida, bola bezovtalangan paytlarda, qo‘l va oyoqlarning harakati juda betartib, bir-biriga moslashmagan, beixtiyor holda bo'ladi. Keyin harakatlar asta-sekin ≪ongli≫lashib boradi va bu harakatlar yangi sezgilarning manbayi bo‘lib xizmat qiladi, bu murakkabroq harakatlarga o‘tishni tayyorlaydi. 3—3,5 oylik bola, unda hali aniq koordinatsiyalashgan harakat bolmasa ham, qo‘llarini o‘yinchoqlarga uzatadi. Aniq koordinatsiyalashgan harakat 4 oylik bolada yaxshi ko‘rinadi Chaqaloq narsalarning mazasini ajrata oladi. U boshqa narsalar mazasiga qaraganda shirin suyuqlikni xush ko‘radi va hatto shirinlik darajasini aniqlay oladi. Chaqaloq hidlarni sezadi, ularga boshini burish, yurak urishi va nafas olishi chastotasini o‘zgarishi bilan javob beradi. Yana bola organizmiga o‘zini saqlash va rivojlanishiga yordam beruvchi jarayonlar guruhi tug‘ma ravishda berilishini alohida aytib o‘tish joizdir. Ular ovqat hazm qilish, qon aylanish, nafas olish, tana harorati, moddalar almashinuvi jarayonlari va hokazolarni boshqarish bilan bogliq. Shubhasiz, so‘rish, himoyaviy, moljal oluvchi, ushlab oluvchi, tayanch harakati va qator boshqa reflekslar tug‘ma hisoblanadi, bularni barchasi bola hayotining ikkinchi oyida aniq ko‘rinadi. 0 ‘tkir yorug‘likdan bola ≪bevosita≫ ta’sirlanadi, ya’ni o‘tkir yoruglikka qaray olmay, undan ko‘zini yumadi. Predmetlarni ko‘z bilan idrok qila olmaydi, chunki ularda ko‘rish mexanizmi hali o‘sib yetmagan boladi, bu mexanizmlar kattaroq yoshda paydo boladi. Yetti-to‘qqiz kunlik bola ba’zan sekin harakatlanayotgan predmetga qarab qoladi, lekin uzoq vaqt qarolmaydi. Ko‘zini bir nuqtaga qaratish psixik taraqqiyotda muhim rol o‘ynaydi. Bola ikki-uch oylik bolganda yaqinidagi predmetlarni ikki ko‘zi bilan kuzata oladi, unda asosiy rang va shakllarni farq qila olish qobiliyati paydo boladi.
40.Apgar shkalasi bo`yicha chaqaloq fiziologik holatini baholash.	APGAR shkalasi: bu nima, nima uchun va nimani anglatadi APGAR shkalasi qanday amalga oshiriladi 1. Faoliyat (mushak tonusi) 2. Yurak urishi 3. Reflekslar 4. Rang 5. Nafas olish Natija nimani anglatadi Natija pastroq bo'lganda nima bo'ladi APGAR o'lchovi, shuningdek APGAR indeksi yoki skori deb ham ataladi, bu yangi tug'ilgan chaqaloqqa tug'ilgandan so'ng darhol o'tkazilib, uning umumiy holati va hayotiyligini baholaydi, tug'ilishdan keyin har qanday davolash turi yoki qo'shimcha tibbiy yordam zarurligini aniqlashga yordam beradi. Ushbu baho tug'ilishning birinchi daqiqasida amalga oshiriladi va tug'ilishdan 5 minut o'tgach, bolaning faolligi, yurak urishi, rang, nafas olish va tabiiy reflekslar kabi xususiyatlarini hisobga olgan holda yana takrorlanadi. APGAR shkalasi qanday amalga oshiriladi APGAR indeksini baholashda yangi tug'ilgan chaqaloq xususiyatlarining 5 ta asosiy guruhlari ko'rib chiqiladi, ularga quyidagilar kiradi: 1. Faoliyat (mushak tonusi) 0 = Yumshoq mushaklar; 1 = Barmoqlaringizni egib, qo'llaringizni yoki oyoqlaringizni harakatlantiring; 2 = Faol harakat qiladi. 2. Yurak urishi 0 = Yurak urishi yo'q; 1 = Daqiqada 100 martadan kam; 2 = Bir daqiqada 100 martadan kattaroq. 3. Reflekslar 0 = Stimullarga javob bermaydi; 1 = Rag'batlantirilganda grimaces; 2 = Kuchli yig'laydi, yo'taladi yoki aksiradi. 4. Rang 0 = Tananing rangi och yoki kulrang-ko'k rangga ega; 1 = Tanadagi pushti rang, ammo oyoq yoki qo'llarda mavimsi rang; 2= Tananing bo'ylab pushti rang. 5. Nafas olish 0 = Nafas olmaydi; 1 = Noqonuniy nafas olish bilan zaif yig'lash; 2 = Muntazam nafas olish bilan kuchli yig'lash. Har bir guruhga hozirgi paytda chaqaloqning holatini eng yaxshi ko'rsatadigan javobga mos keladigan qiymat beriladi. Oxir-oqibat, ushbu ball 0 va 10 orasida o'zgarib turadigan bitta qiymatni olish uchun qo'shiladi. Natija nimani anglatadi Barcha o'lchovlar balini qo'shgandan so'ng paydo bo'ladigan qiymatni talqin qilish har doim shifokor tomonidan amalga oshirilishi kerak, ammo odatdagi narsa shundaki, sog'lom bola hech bo'lmaganda birinchi daqiqada 7 ball bilan tug'iladi. Hayotning birinchi daqiqasida 10 dan past bo'lgan bu ko'rsatkich juda tez-tez uchraydi va sodir bo'ladi, chunki ko'pchilik chaqaloqlar odatdagi nafas olishdan oldin o'pkadan barcha amniotik suyuqlikni olib tashlashga intilishlari kerak. Biroq, taxminan 5 daqiqada qiymatning 10 ga ko'tarilishi odatiy holdir. 1-daqiqada 7dan past ko'rsatkichning paydo bo'lishi ko'pincha tug'ilgan chaqaloqlarda uchraydi: Xavfli homiladorlikdan keyin; Sezaryen bilan; Tug'ilgandan so'ng; 37 haftadan oldin. Bunday hollarda, past ball tashvishga sabab bo'lmaydi, ammo 5 daqiqadan so'ng u ko'payishi kerak. Natija pastroq bo'lganda nima bo'ladi APGAR shkalasi bo'yicha 7 balldan kam bo'lgan bolalarning aksariyati sog'lom bo'lib, shuning uchun bu qiymat hayotning dastlabki 5 dan 10 daqiqagacha o'sib boradi. Biroq, natija past bo'lib qolganda, neonatologiya bo'limida qolish, aniqroq yordam olish va uning eng yaxshi shaklda rivojlanishini ta'minlash kerak bo'lishi mumkin. APGARning past qiymati kelajakda bolaning aql-zakovati, shaxsiyati, sog'lig'i yoki xulq-atvori bo'yicha hech qanday natijani bashorat qilmaydi.
41.Go`daklik davrining psixologik xususiyatlari.	Go‘daklik davridagi bolaning hayoti to‘liq kattalar bilan hamkorlikdagi emotsional munosabat bilan bog‘liq bo‘lib, bola kayfiyatining yaxshi bo‘lishiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. 4—5 oyligidan boshlab, bola o‘z yaqinlarini begonalardan ajrata boshlaydi. Kattalar bilan emotsional munosabat shu yoshdagi bolalarning asosiy yetakchi faoliyati bo‘lib, bola psixik taraqqiyotining asosi bo‘lib hisoblanadi. Kattalarning doimiy ravishda bola bilan birga bolishlariga unga o‘z diqqatlarini qaratishlariga odatlanishi, uning o‘yinchoqlarga nisbatan qiziqishining susayishiga olib kelishi mumkin. Tarbiyaning to‘g‘ri olib borilishi bolaning kattalar bilan bo‘ladigan muomala-munosabatini predmetlar, o‘yinchoqlar bilan munosabatining almashinishiga olib keladi. Kattalar yordami bilan bajariladigan barcha xatti-harakatlari bolaning kelgusi psixik rivoji uchun asos boladi. Kattalarning bolaga nisbatan emotsional munosabati, ularning gaplariga bolaning o‘z diqqatini qaratishi, javob qaytarishga harakat qilishi, ba’zi so‘zlarni yodida saqlab qolib, emotsiya bildirishi, diqqat, xotira, nutq va boshqa bilish jarayonlarining rivojlanishiga zamin boladi. Ikki oylik davridan boshlab bolada oddiy ranglarni ajratish, 3—4 oyligidan boshlab, esa predmetlarning shaklini ajratish layoqati yuzaga kela boshlaydi. Go‘dak bola 2 oylik vaqtidan boshlab, o‘z onasining yuzini va ovozini o‘zgalarnikidan ajrata boshlaydi. 2—3 oylikdan boshlab esa, onasining tabassumi va kulgusiga tabassum va turli harakatlar bilan javob qaytaradi. 3—4 oyligidan boshlab, bolalar yaqinlariga o‘z harakatlari bilan ko‘rish, eshitish yoki gapirishni xohlayotganligini ko‘rsatadilar. 8 oyligidan boshlab esa, bola o‘zgacha muhit va begonalar qo‘liga tushsa, o‘z xavotirini yig‘isi orqali namoyon etadi. Bu xavotir 14—18 oyligida asta-sekinlik bilan kamaya boshlaydi. 2—3 oylik bolalarda yuzaga keladigan narsalarni ushlay olish harakatlarining shakllanishi ularda predmetlarning shakli va hajmini idrok qilishlarini rivojlanishiga olib keladi. Bir yoshga yetgan bolada atrof-muhitni bilishga qiziqishi va rivojlanayotgan bilish faolligi ko‘zga tashlanadi. Go‘daklik davridagi bola yura boshlaydi va birinchi so‘zlarni aytadi. Birinchi yilning oxirida bola mustaqil harakat qilishni o‘rganib oladi: emaklash, so‘ngra tik yurishni o‘rganadi. Dunyo unga boshqacha ko‘rina boshlaydi. Yurish bolaga kattalardan bo‘linish, harakat subyektiga aylanish imkonini beradi. Birinchi yilning oxiriga kelib yaqin kattalar bilan emotsional umumiylikning bo‘linishi va rivojlanish ijtimoiy vaziyatining qayta qurilishi ro‘y beradi. Faqat yaqinlarga tushunarli bo‘lgan va ko‘rsatuvchi jestlar xarakteriga ega bo‘lgan birinchi so‘zlarning paydo bolishi kattalar bilan yangi progressiv muloqot usuliga aylanadi. Harakat imkoniyatlarining ortishi (dastlab emaklash, keyin yurish) bola uchun xavfsiz bolgan ko‘p narsalarni ushlab kolish imkoniyatiga ega boladi. Ota-onalar cheklovlar qo‘yishga majbur boladi. Bola ayrim harakatlarini amalga oshirishda doimiy kattalarning qarshiligiga duch kelishi tufayli uning istaklari va kattalarning xohish va hislariga mos kelmasligini tushuna boshlaydi. Xotirjam bola endi o‘z istaklarini bajarishga harakat qiladigan faol bolaga aylanadi.
42.Go`daklik davrida etakchi faoliyat.	Go‘daklik davridagi bolaning hayoti to‘liq kattalar bilan hamkorlikdagi emotsional munosabat bilan bog‘liq bo‘lib, bola kayfiyatining yaxshi bo‘lishiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. 4—5 oyligidan boshlab, bola o‘z yaqinlarini begonalardan ajrata boshlaydi. Kattalar bilan emotsional munosabat shu yoshdagi bolalarning asosiy yetakchi faoliyati bo‘lib, bola psixik taraqqiyotining asosi bo‘lib hisoblanadi. Kattalarning doimiy ravishda bola bilan birga bolishlariga unga o‘z diqqatlarini qaratishlariga odatlanishi, uning o‘yinchoqlarga nisbatan qiziqishining susayishiga olib kelishi mumkin. Tarbiyaning to‘g‘ri olib borilishi bolaning kattalar bilan bo‘ladigan muomala-munosabatini predmetlar, o‘yinchoqlar bilan munosabatining almashinishiga olib keladi. Kattalar yordami bilan bajariladigan barcha xatti-harakatlari bolaning kelgusi psixik rivoji uchun asos boladi. Kattalarning bolaga nisbatan emotsional munosabati, ularning gaplariga bolaning o‘z diqqatini qaratishi, javob qaytarishga harakat qilishi, ba’zi so‘zlarni yodida saqlab qolib, emotsiya bildirishi, diqqat, xotira, nutq va boshqa bilish jarayonlarining rivojlanishiga zamin boladi. Ikki oylik davridan boshlab bolada oddiy ranglarni ajratish, 3—4 oyligidan boshlab, esa predmetlarning shaklini ajratish layoqati yuzaga kela boshlaydi. Go‘dak bola 2 oylik vaqtidan boshlab, o‘z onasining yuzini va ovozini o‘zgalarnikidan ajrata boshlaydi. 2—3 oylikdan boshlab esa, onasining tabassumi va kulgusiga tabassum va turli harakatlar bilan javob qaytaradi. 3—4 oyligidan boshlab, bolalar yaqinlariga o‘z harakatlari bilan ko‘rish, eshitish yoki gapirishni xohlayotganligini ko‘rsatadilar. 8 oyligidan boshlab esa, bola o‘zgacha muhit va begonalar qo‘liga tushsa, o‘z xavotirini yig‘isi orqali namoyon etadi. Bu xavotir 14—18 oyligida asta-sekinlik bilan kamaya boshlaydi. 2—3 oylik bolalarda yuzaga keladigan narsalarni ushlay olish harakatlarining shakllanishi ularda predmetlarning shakli va hajmini idrok qilishlarini rivojlanishiga olib keladi. Bir yoshga yetgan bolada atrof-muhitni bilishga qiziqishi va rivojlanayotgan bilish faolligi ko‘zga tashlanadi.
43.Ilk bolalik davrining psixologik xususiyatlari.	Ilk bolalik davri: go‘daklik davridan so‘ng rivojlanishning yangi bosqichi — ilk bolalik (1—3 yosh) davri boshlanadi. Ilk bolalik davri bola hayotidagi eng ahamiyatga molik, uning kelajakdagi psixologik rivojlanishini belgilab beruvchi muhim davr hisoblanadi. Bu davrdagi rivojlanishning asosini bolaning to‘g‘ri yurishi, muloqotga kirishishi va predmetli faoliyatni egallash xususiyatlari tashkil etadi. Tikka va to‘g‘ri yura olish imkoni bolani doimiy ravishda yangi ma’lumotlarni egallashga zamin bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalar o‘z xatti-harakatlari bilan juda faol va kattalar bilan muloqotga kirishishga intiluvchan bo‘ladilar. Ilk bolalik davridagi psixologik yangilik