Psixik taraqqiyot qonuniyatlari - bir yosh davridan boshqa davrga
o'tishda inson psixikasi va xulq-atvorida yuzaga keluvchi o‘zgarishlar va
ularning sabablarini tavsiflab beruvchi qonundir.
Psixik rivojlanishning revolutsion o‘zgarishlari — bir yosh davridan
ikkinchi yosh davriga o‘tishda inson xulq-atvori va psixikasida yuzaga
keluvchi jadal hamda chuqur qayta qurishdir.
Psixik rivojlanishning situativ o‘zgarishlari— inson xulq-atvori va psixikasida
tashkil etilgan yoki maxsus tashkil etilmagan ta’lim-tarbiya ta’siri
ostida yuzaga keluvchi, ya’ni vaziyat bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zgarishlar.
Psixik rivojlanishning evolutsion o‘zgarishlari - bir yosh davridan ikkinchi
yosh davriga o‘tishda inson xulq-atvori va psixikasida sekinlik
bilan amalga oshadigan, barqaror o‘zgarishlar.
18. Psixik taraqqiyot omillari.
Psixik rivojlanish omillari tashqi va ichki bo'lishi mumkin.
Tashqi Tabiiy-geografik muhit, makroanuv sanoat majmuasi, mikroenVironment va ijtimoiy jihatdan samarali faoliyatdir.
Tabiiy va geografik muhit rezersarlar katta ta'sir Shaxsni rivojlantirish bo'yicha. Masalan, uzoq shimolda o'stirilgan odamlar ko'proq ob-havoda yaqqol qolishadi, ular ko'proq uyushtiradilar, ular vaqtni qanchalik qadrlashini va o'rgatgan narsalarini to'g'ri etkazishini bilishadi.
Jamiyatning barcha namoyon bo'lishining umumiy hajmida, shuningdek, odamni shakllantirishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Shunday qilib, totamitar jamiyatda o'sgan kishi odatda rivojlanadi va demokratik davlat vakili sifatida yig'iladi.
Mikrosudolar, i.e. guruhi, mikrofroup, oila va boshqalar, shuningdek, odamni shakllantirishning muhimligini muhim omilidir. Bu mikrokrinda, bu odamning eng muhim axloqiy va axloqiy xususiyatlari yotqizilgan, ular, bir tomondan, o'quv jarayonini va ta'limni yaxshilash yoki o'zgartirish kerak.
Ijtimoiy va foydali tadbirlar - Bu inson rivojlanib boradigan ish va uning eng muhim fazilatlari shakllantiriladi.
Ichki Shaxsiylikni rivojlantirish omillari - bu shaxsning biogenetik xususiyatlari va uning psixikasi (anatomiya-fiziologik va omonat).
Anatomo-fiziologik xususiyatlar Shaxs: uning ishlashining o'ziga xos xususiyati asab tizimiturli xil xususiyatlarda ifodalangan: butun asab tizimining o'ziga xosligi, miyaentamentda qo'zg'alish jarayonlari, hayajonlanish, hissiyotlar va harakatlarning namoyishi, xulq-atvor va harakatlarning namoyishi; Maftun- Bular qobiliyat rivojlanishiga yordam beradigan tananing tug'ma anatomiyasi-fiziologik xususiyatlari. Shunday qilib, masalan, mobil asab tizimi sifatida omonat, vaziyatlarni o'zgartirishga etarlicha javob berish, yangi harakatlarni tezda qayta tiklash, tezligini o'zgartirish, tezkor va ritmni o'zgartirishga yordam beradigan har qanday qobiliyatni oshirishga yordam beradi boshqa odamlar bilan aloqalarni o'rnatish.
19. Psixik rivojlanish nazariyalari.
Bolalar psixikasining o‘sishi bilan
ta’lim va tarbiyaning o‘zaro munosabati haqidagi masalalarni hal
etishga urinayotgan nazariyalar hozir ko‘p topiladi. Hozirgi pedagogika
va psixologiyada shu masalaga doir uch xil nazariya bor.
Ulardan birida ta’lim-tarbiya va taraqqiyot jarayonlari bir-biridan
mustaqil mavjuddir, degan g‘oya olg‘a suriladi. Ikkinchi nazariyada
ta’lim-tarbiya ayni vaqtda taraqqiyotdir, ya’ni ta’lim bilan taraqqiyotning
o‘rtasida asos e’tibori bilan sezilarli tafovut yo‘qdir, deb
da’vo qilinadi. Nihoyat, uchinchi xil nazariya bo'yicha ta’lim-tarbiya
va taraqqiyot jarayonlari, garchi boshqa-boshqa jarayonlar
bolsa ham, bir-biriga mos kelar va bir-biriga ta’sir o‘tkazar ekan.
Ta’lim va psixik o‘sish bir-biriga mos keladigan nazariyaning
namoyandalari (amerikalik psixologlar Djeyms, Torndayk va ingliz
psixologi Makdugall)ning da’vo qilishicha:
1) ikkala jarayon bir-biriga yaqin va parallel holda boradi —
ta’lim-tarbiya bilan psixik o‘sish qadam-baqadam boradi;
2) ta’lim va psixik o‘sish bir vaqtda amalga oshadi. Bu nazariya
ikki jarayonni aralashtirib, bir-biriga tenglashtirib qo‘yadi. Bu ta’lim jarayoni o‘rganilsa, psixik o‘sish jarayoni ham o‘rganilgan bo‘ladi, degan xulosaga olib keladi.
Ta’lim-tarbiya va psixik rivojlanish garchi har xil jarayon
bo‘lsa-da, bir-biriga qarama-qarshi qo‘yiladigan jarayonlardir,
degan uchinchi nazariyaning namoyandasi — Koffkadir. Bu nazariya
dastlabki ikki nazariyani birlashtirishga urinadi, nerv sistemasining
yetilishi va o‘qitish jarayonlarining o‘zaro bog‘lanishini
va bir-biriga ta’sir etishini aniqlamoqchi bo‘ladi.
Nemis psixologi V.Shtern ta’lim psixik taraqqiyotning orqasidan
boradi va unga moslashadi, degan fikrni ilgari suradi.
Uning ta’kidlashicha, bola tomonidan narsalar bilan tanishish
va ularni bilib olish o‘z-o‘zidan amalga oshadi, ta’lim esa mustaqil,
avtonom ravishda amalga oshadigan taraqqiyotga moslashadi
(≪Personalistik psixologiya≫ konsepsiyasini yaratgan, ya’ni shaxsning
yaxlitligi, psixik va fizik birliklarga bo‘linmasligi to‘gcrisidagi
nazariya). Bunga qarama-qarshi flkrni rus psixologi L.S.Vigotskiy bildiradi.
U bolaning psixik rivojlanishida ta’lim va tarbiyaning yetakchi
roli haqidagi qoidani birinchi bo‘lib ilgari surdi. Uning fikricha,
ta’lim taraqqiyotdan oldinda boradi va uni o‘z orqasidan ergashtiradi.
20. Psixik rivojlanish shartlari.
Inson psixikasi doimo rivojlanishda. Bola insoniyat tarixi davomida jamg‘argan tajribalarni o‘zlashtirishi jarayonida rivojlanadi. Bu jarayon kattalar tomonidan doimiy nazorat, ya’ni ta’lim sharoitida amalga oshadi. Ta’lim bolaning psixik rivojlanishi jarayonida belgilovchi rol’ o‘ynaydi. Ta’lim tabiiy iste’dod, ijtimoiy muhit va u yoki bu yosh uchun samarali, tushunarli ta’lim usullariga asoslanadi. SHunday qilib, shu narsani ko‘rish mumkinki, go‘daklikda ko‘rgazmali-harakatli fikrlash, keyin esa ko‘rgazmali-obrazli, og‘zaki-mantiqiy, mavhum, umumiy nazariy fikrlash turlari paydo bo‘ladi. Rivojlanish jarayonida faqat bilim va harakat usullarining o‘zgarishi, murakablashishi sodir bo‘lmaydi. Bolaning psixik rivojlanishi uning butun shaxsidagi o‘zgarishlar, ya’ni shaxsning umumiy xususiyatlari rivojlanishini o‘z ichiga oladi. Rivojlanish dinamikasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) bola shaxsini yo‘naltirishdagi umumiy xususiyatlar (o‘qish, anglash, atrofdagilar bilan munosabat), 2) faoliyatining psixologik tuzilishi xususiyatlari (motiv, maqsad, ob’ekt) va 3) anglash mexanizimining rivojlanish darajasi. SHunday qilib, bolaning butun rivojlanish jarayonini uch qismga bo‘lish mumkin: 1) ta’lim jarayonida bilim va faoliyat usullarining rivojlanishi, 2) egallangan usullarni tatbiq etish mexanizmlarining psixologik rivojlanishi, 3) shaxs umumiy xususiyatlarining rivojlanishi (yo‘naltirilganlik, faoliyatning psixologik tuzilishi, anglash va fikrlash). Ko‘rsatilgan rivojlanish yo‘llarining har biri o‘ziga xos. Bu yo‘llarning barchasi o‘zaro bog‘liqlik va faqat birgalikdagina psixik rivojlanish deb ataluvchi shaxsdagi o‘zgarishlar jarayonini tashkil etadi.
21. Bolalikning shaxs rivojlanishidagi o`rni.
Rivojlanishni davrlashtirish muhitga bogliq. Ushbu
yosh davrida barcha bolalar uchun yagona rivojlanish qonuniyati
mavjud emas: muhit qanday bolsa ushbu bolaning rivojlanish
qonuniyati ham shunday boladi. Gap faqat ma’lum bir
ko‘nikmani shakllantirish o‘rgatish bosqichlarini belgilash imkonini
beradigan (o‘yinni rivojlanish bosqichlari yozishga yoki
tennis o‘ynashga o‘rgatish) funksional davrlashtirishni yaratish
haqida ketishi mumkin. 0 ‘rgatishning doimiy tajribasi boshqa
psixologik maktablarda ≪Shaxs≫ deb nomlanuvchini yaratdi.
Shaxs—bu insonning butun umri (hayoti) davomida egallagan
tajribasidir. Insonning (noyobligi) o‘ziga xosligi irsiyat tavsif va
o‘rgatishning individual repertuarini o‘ziga xos uyg‘unligi biIan belgilanadi. Bunday tarzda psixik rivojlanish o‘rgatish bilan
tenglashtiriladi, ya’ni har qanday bilim, ko‘nikma, malakani
egallash bilan maxsus o‘qitish sharoitlarida va tasodifiy yuzaga
kelgan holatlarda bilishga o‘rgangan.
Bolalar psixologiyasi fanining asosiy e’tibori tug‘ilganidan
yetuklik davrigacha inson psixikasi va ongining qanday rivojlanishiga
qaratilgan, ya’ni har bir shaxs uzoq bolalik davrini boshdan
kechiradiki, bu davrda unda alohida psixik jarayon va xususiyatlar
yuz beradi. Shuning uchun ham bu davrni fanda alohida
ajratib o‘rganiladi va uni ontogenetik (tug‘ilgandan ulg‘aygungacha
o'sib yetilish davri) taraqqiyot yo‘li deyiladi. Bolalar psixologiyasi bola psixikasining taraqqiyoti hamda shaxsiy xususiyatlarining yuzaga kelishiga ta’sir qiluvchi omillarni ham o‘rganadi. Bolalar psixologiyasi bu muammolarni hal qilishda mustaqil fan sifatida o‘ziga xos vazifalarni hal etmog‘i lozim.
Yosh davrlari psixologiyasi predmeti haqidagi tasavvurlar fan
rivojlanishi davomida chuqurlashib bordi. Biroq, ta’kidlash joizki,
inonning hayot siklini tuzilishi va mazmuni, ya’ni o‘rganilayotgan
obyektning o‘zi tarixiy o‘zgarishlarga moyil. Bu ma’noda
L.S.Vigotskiy (abadiy) ≪hamisha bola≫ tushunchasini tanqid qilib,
buning o‘rniga ≪tarixiy bolalik≫ haqidagi holatni ilgari surib, o‘z
fikrini bildirgan. Psixik rivojlanish jarayoni organizmning yetilishi
va tabiatning mangu (abadiy) qonunlariga bo'ysunmaydi, shuning
uchun ≪hamisha≫, (≪Abadiy≫) bolalik haqida gapirib bo‘lmaydi.
Madaniy-tarixiy fenomen sifatida bolalik tarixi jamiyat tarixi bilan
uyg‘unlashadi. Bolalik bu tarixiy kelib chiqish va ko‘rinishiga
ega bo‘lgan, murakkab ijtimoiy-madaniy hodisadir. Fransuz tarixchisi
F Arlesning o'ziga xos tadqiqotlarida bolalik tushunchasi
insoniyat tarixiy rivojlanishi davomida qanday shakllanganligi va
turli davrlarda u nimasi bilan farqlanganligi ko'rsatilgan.
L.S.Vigotskiy tomonidan tuzilgan davrlashtirish quyidagi
davrlarni o'z ichiga oladi: yangi tug'ilgan chaqaloq inqirozi;
go‘daklik (2 oylikdan 1 yoshgacha); 1 yosh inqirozi; ilk bolalik
(1—3 yosh); 3 yosh inqirozi; maktabgacha tarbiya yoshi (3—7
yosh); 7 yosh inqirozi; maktab yoshi (8—12 yosh); 13 yosh inqirozi;
Pubertat yosh (14—17 yosh); 17 yosh inqirozi.
23. Psixik rivojlanish bosqichlari.
Psixik rivojlanishning integral davrlashuvini
umumiy ko'rinishi o‘zida bazis (asos) birlikning har xil
turlarida shaxs rivojlanishining subyekti sifatida inson rivojlanish
bosqichlarini aks ettiradi. Har bir bosqich murakkab tuzilishiga
ega: mavjudlikning shakllanish bosqichi va mustaqillikning
shakllanish bosqichi, tug‘ilish inqirozi (yangi birlikka o‘tish) va
rivojlanish inqirozi (yangi birlikni o‘zlashtirish) farqlanadi. Yondashuvni
keng batafsil yoritmasdan ajratilgan bosqichlarga qisqacha
to‘xtalib o‘tamiz: I. Jonlanish (tug‘ilgandan 12 oylikkacha,
katta yoshdagi qondoshi bilan umumiylik. Bola o‘zining jismoniy
psixosomatik individualligini egallaydi. II. Ruhlanish (11
oylik—6,5 yosh) — katta yoshdagi yaqinlari bilan umumiylik (birlik).
Bola o‘zi uchun ilk bora o‘zining o‘zligini (mashhur bolgan
≪Mening o‘zim!≫) kashf etadi, o‘zining shaxsiy xohish va qobiliyatini
subyekti deb biladi. III. Shaxsiylashuv (5,5—18 yosh) qo‘liga
qalam tutgan insonning hamkori bo‘lib, madaniyat sohasidagi ijtimoiy kattalar hisoblanadi; o‘qituvchi, murabbiy, ustoz va
boshqalar. Inson birinchi marotaba o‘zini shaxsiy tarjimayi holining
muallifi ekanini anglaydi, kelajagi uchun shaxsiy javobgarligini
his qiladi, boshqa odamlar bilan birgalikdagi turmush
ichida o‘zining ular bilan o‘xshashlik chegaralarini aniqlaydi. IV.
Individuallashuv (17—42 yosh) — insonning hamkori bolib, ijtimoiy
qadriyatlar va ideallar tizimi bilan asoslangan, faoliyat munosabatlariga
u bilan kirishuvchi insoniyat hisoblanadi. Subyekt
rivojlanishining ushbu bosqichini mohiyati — insonning shaxsiy
mavqeyini olchashiga ko‘ra ijtimoiy qadriyatlarni individuallashuvidir.
Inson o‘z mustaqilligi uchun javobgar bo‘lib boradi.
V. Universallashuv (39 yoshdan yuqori) har qancha rivojlangan
individuallik chegaralaridan tashqariga chiqish va bir vaqtning
o‘zida umumiy-yuqori insoniy, ekzistensial qadriyatlar doirasiga
≪o‘zining boshqasiga≫ kirish. Ilohiy insoniyat universal voqelikni
anglashdagi suhbatdosh va tuzishdagi ishtirokchi sifatidadir.
24. Chet el psixologiyasida psixik rivojlanishni tabaqalash.
Inson psixik rivojlanishi bosqichliligi haqidagi tasavvur uzluksizlik,
asta-sekin mukammallashuv va yutuqlar (natijalar) yig'indisi
g‘oyasiga qarama-qarshi turadi. U o‘z aksini jahon psixologiyasida
bir necha o‘n yilliklardan beri, rivojlanish jarayonining
turli tomonlarini sintezlovchi va uning mexanizmlariga tayanuvchi
yagona davrlashtirishni (≪psixik rivojlanish xaritasi≫) qidiruvida
topadi. L.S.Vigotskiy rivojlanishning yoshga bog‘liq davrlashtirish
muammosini ≪barcha bolalar psixologiyasi uchun markaz≫
va ≪amaliyotning barcha savollariga kalit≫ deb atagan. U vaqtda
mavjud bo'lgan davrlashtirish chizmasini tahlil qilib, L.S.Vigotskiy
ularni tuzishning uch usulini ajratgan: 1. Bola psixikasini
rivojlanishi bilan har tomonlama bog‘liq bo‘lgan, boshqa jarayonlarni
zinama-zina qurish asosida bolalikni davrlashtirish. Misol
uchun, biogenetik tamoyilga muvofiq ibtidoiy bosqich, hayvon
psixikasi bosqichlari ajratiladi; 2. Bolalikni ajratishda asos qilib,
shartli mezon sifatida rivojlanishning biror-bir belgisi yoki jihati
(tomoni) olinadi (masalan, P.P. Blonskiyning davrlashtirishida
dentitsiya — tishlarning chiqishi va almashinishi; Z.Freyd ta’limotida
jinsiy rivojlanish). 3. A. Gazell ishlaridagi kabi rivojlanish
jarayonining o‘ziga xos xususiyatlarini fenomenologik izohlashga
va qonuniyatlarni ajratishga urinish amalga oshiriladi. L.S.Vigotskiy
bola rivojlanish jarayonining mazmun-mohiyatini qamrab
oluvchi, haqiqiy ilmiy-psixologik davrlashtirish tuzilishi kerak
bo'lgan tamoyillarni taklif qilgan.
Yosh davrlari psixologiyasining asosini L.S.Vigotskiy (1896—
1934) tomonidan shakllantirilgan asosiy tushunchalarning qat‘iy
g'oyalari va tizimlari tashkil qiladi.
1920—1930-yillarda L.S.Vigotskiy tomonidan psixik rivojlanishning
madaniy-tarixiy nazariyasining asosi ishlab chiqilgan.
Garchi L.S.Vigotskiy tugallangan nazariyani yaratishga ulgurmagan
bo‘lsa-da, lekin olim ijodida bolalikdagi psixik rivojlanish
haqida umumiy tushuncha yoritilgan edi.
L.S.Vigotskiy yozganidek — bolaning
madaniy rivojlanishidagi har qanday funksiya sahnada ikki marotaba,
ikki xil doirada — dastlab-ijtimoiy, so‘ngra — psixologik,
dastawal interpsixik kategoriya sifatida odamlar oltasida, keyin esa intrapsixik kategoriya sifatida bolaning ichida paydo boladi.
L.S.Vigotskiy insoniyat rivojlanishining
ikki tarixiy bosqichlari biologik evolutsion va madaniy
tarixiy rivojlanishni ajratib ontogenezdagi rivojlanishning ikkita
tipi sifatida ham ularni farqlash va o'ziga xos tarzda alohida
qarama-qarshi qo'llashni muhim deb hisoblagan. Ontogenetik
rivojlanish sharoitlarida bu ikki yo'l biologik va madaniy-murakkab
o'zaro ta’sirda bo'ladi, tutashadi, yaxlit, murakkab jarayonni hosil qiladi.
L.S.Vigotskiy uchun qiyinchilik madaniy rivojlanishning alohida jarayonini kuzatish va tushunishida emas, balki jarayonlarning murakkab chalkashligida uning o‘ziga xosligini tushunishda edi.
D.B.Elkonin bolalarning rivojlanishida, shunchaki vaqt oraliqlarini
emas, balki yosh davrlari, bosqichlarini ajratishni zarur deb
hisoblagan. D.B.Elkonin yoshni — ≪bola rivojlanishining umumiy
egri chizig'ida uning o'rni va funksional ahamiyati bilangina
muhimligi belgilanadigan, nisbiy, alohida davr≫ sifatida
ko'rib chiqqan. Har bir psixologik yosh o'zaro murakkab munosabatlarda
bo'lgan ko'rsatkichlar bilan tavsiflanadi: 1) rivojlanishning ijtimoiy holati; 2) yetakchi faoliyat; 3) asosiy yangi tuzilmalar.
D.B.Elkonin bolalikdagi psixologik yoshlar ketma-
ketligini quyidagicha taqsimlagan: chaqaloqlik davri inqirozi;
go￡daklik (2 oylikdan 1 yoshgacha); kattalar bilan bevosita
emotsional muloqot; 1 yosh inqirozi; ilk bolalik (1—3 yosh); vositali
— predmetli (predmetli — harakatli) faoliyat; 3 yosh inqirozi;
maktabgacha tarbiya yoshi (3—7 yosh); rolli o￡yin; yetti yosh
inqirozi; kichik maktab yoshi (8-12 yosh) o￡quv faoliyati; 11-12
yosh inqirozi; o￡smirlik yoshi (11—15 yosh) tengdoshlar bilan intim
(jinsiy) shaxsiy munosabat; 15 yosh inqirozi.
D.B.Elkonin faraziga muvofiq, barcha
bolalik yoshlari ikki turga boMinishi mumkin: birinchi turdagi
yoshlarda (bu go‘daklik, maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalik, o‘smirlik yoshi) bolada ko‘proq biror faoliyatning ijtimoiy
motivatsion tomonlari rivojlanadi; bolaning munosabatlar, motivlar
inson harakatlari mazmuni tizimidagi oriyentatsiyasi shakllanadi;
birinchi turdan keyingi, ikkinchi turdagi yoshlarda (bu ilk
bolalik, kichik maktab yoshi, ilk o‘spirinlik) bolada ushbu faoliyatning
endi operatsion tomoni rivojlanadi.
27.E.G`oziev bo`yicha rivojlanish davrlari.
28.E.Erikson bo`yicha yoshni davrlashtirish.
Birinchi davr - go‘daklikda tashqi dunyoga ongsiz “ishonch” tuyg‘usi
vujudga keladi. Buning bosh sababi ota-onaning mehr-muhabbati, g‘amxolrIigi
va jonkuyarligidir.
Ikkinchi davr - ilk bolalikda yarim mustaqillik va shaxsiy qadr-qimmat
tuygusi shakllanadi yoki, aksincha, ulaming teskarisi — uyat va shubha hissi
hosil bo‘ladi.
Uchinchi davr - o‘yin yoshi deb ataladi va unga 5-7 yoshli bolalar kiradi.
Bu davrda tashabbus tuyg’usi, qandaydir ishlami amalga oshirish, bajarish mayli
tarkib topadi.
To‘rtinchi davr - maktab yoshi boladagi asosiy o‘zgarishlar: ko‘zlagan
maqsadiga erishish uchun intilish, uddaburonlik va tirishqoqlik bilan ajralib
turadi.
Beshinchi davr - 0‘spirinlik betakror xislati, olziga xosligi, boshqa
odamlardan keskin farqlanishi bilan tavsiflanadi. Shuningdek. o‘spirinlik shaxs
sifatida noaniqligi muayyan rolni uddalamaslik, qat'iyatsizlik singari salbiy sifatlarga ham egadir.
Oltinchi davr - yoshlik boshqa jinsga psixologik intim yaqinlashuv
qobiliyati va ehtiyoji vujudga kelishi bilan ajralib turadi. Bunda ayniqsa, jinsiy
mayl alohida o‘rin tutadi. Bundan tashqari, yoshlik tanholikni yoqtirish va
odamovilik kabi yoqimsiz xususiyat bilan ham farqlanadi.
Yettinchi davr - yetuklik davrida hayotiy faoliyatning barcha sohalarida
(mehnatda, ijodiyotda, g‘amxo‘rlikda, pusht qoldirishda, tajriba uzatish va
boshqalarda) mahsuldorlik tuyg‘usi uzluksiz hamroh boiadi va ezgu niyatlaming
amalga oshishida turtki vazifasini bajaradi.
Sakkizinchi davr, ya’ni qarilik inson sifatida o‘z burchini uddalay
olganligidan, turmushning keng qamrovliligidan qanoatlanish tuyg‘ulari bilan
tavsiflanadi. Salbiy xususiyat sifatida esa hayot faoliyatidan noumidlilik, ko'ngil
sovish tuyg'ularini aytish mumkin. Donolik, soflik, gunohlardan forig* bo‘lish har
bir holatga shaxsiy va umumiy nuqtai nazardan qarash bu yoshdagi odamlarga
xos eng muhim jihatlardir.
29.Z.Freyd nazariyasi bo`yicha shaxs rivojlanish davrlari.
