Rivojlanish psixologiyasi. Pedagogik psixologiya

Psixik rivojlanishni davrlashtirish muammosini hal etishdagi zamonaviy yondashuvlar

Psixika rivojlanishini yoshga oid davrlashtirish masalalari A.N.Leontev, L.I.Bojovich, V.V.Davidov, M.I.Lisina, A.V.Petrovskiy, D.I.Feldshteyn va boshqalarning ishlarida batafsil ko‘rib chiqilgan. V.I.Slobodchikov va R.A.Tsukermanlar yoshga oid davrlashtirishning birmuncha mashhur ikki modelini E.Erikson va D.B.Elkonin ta’limotlarini tahlil qilgan. Ularning fikriga ko‘ra, bu ikki ta’limot «muvozanatlashmagan» va «to‘liqsiz»ligi bilan farqlanadi. E.Erikson birinchi o‘ringa rivojlanishning ichki manbalarini qo‘ysa, D.B.Elkonin-tashqi muhitni qo‘ydi. Mualliflar umumiy psixik rivojlanish va davrlashtirish nazariyasi asosiga, bir vaqtning o‘zida rivojlanishning ikki tomonini – uning ob’ekti va manba’sini o‘z ichiga oluvchi «mavjudlik birligi» tushunchasini qo‘yishni taklif qilganlar har qanday insoniy birlikni (mavjudlikni) tuzilishida kamida ikki kishi ishtirok etadi va birlikning mazmuni va shaklini almashinuvi hamkorning almashinuvi bilan kuzatiladi. Psixik rivojlanishning integral davrlashuvini umumiy ko‘rinishi o‘zida bazis (asos) birlikning har-hil turlarida shaxs rivojlanishining sub’ekti sifatida inson rivojlanish bosqichlarini aks ettiradi. Har bir bosqich murakkab tuzilishiga ega: mavjudlikni shakllanish bosqichi va mustaqillikni shakllanish bosqichi, tug‘ilish inqirozi (yangi birlikka o‘tish) va rivojlanish inqirozi (yangi birlikni o‘zlashtirish) farqlanadi. Yondashuvni keng batafsil yoritmasdan ajratilgan bosqichlarga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz: I. Jonlanish (tug‘ilgandan 12 oylikkacha, katta yoshdagi qondoshi bilan umumiylik. Bola o‘zining jismoniy psixosomatik individualligini egallaydi. II. Ruhlanish (11oylik-6,5yosh) – katta yoshdagi yaqinlari bilan umumiylik (birlik). Bola o‘zi uchun ilk bora o‘zining o‘zligini (mashhur bo‘lgan «Mening o‘zim!») kashf etadi, o‘zining shahsiy hohish va qobiliyatini sub’ekti deb biladi. III. Shaxsiylashuv (5,5-18 yosh)-qo‘liga qalam tutgan insonning hamkori bo‘lib, madaniyat sohasidagi ijtimoiy kattalar hisoblanadi; o‘qituvchi, murabbiy, ustoz va b.r. Inson birinchi marotaba o‘zini shaxsiy tarjimai holining muallifi ekanini anglaydi, kelajagi uchun shaxsiy javobgarligini his qiladi, boshqa odamlar bilan birgalikdagi turmush ichida o‘zining ular bilan o‘xshashlik chegaralarini aniqlaydi. IV. Individuallashuv (17-42yosh)-insonning hamkori bo‘lib, ijtimoiy qadriyatlar va ideallar tizimi bilan asoslangan, faoliyat munosabatlariga u bilan kirishuvchi insoniyat hisoblanadi. Sub’ekt rivojlanishining ushbu bosqichini mohiyati – insonning shaxsiy mavqeini o‘lchashiga ko‘ra ijtimoiy qadriyatlarni individuallashuvidir. Inson o‘z mustaqilligi uchun javobgar bo‘lib boradi. V. Universallashuv (39yoshdan yuqori) har qancha rivojlangan individuallik chegaralaridan tashqariga chiqish va bir vaqtning o‘zida umumiy-yuqori insoniy, ekzistensial qadriyatlar doirasiga «o‘zining boshqasiga» kirish. Ilohiy insoniyat universal voqelikni anglashdagi suhbatdosh va tuzishdagi ishtirokchi sifatidadir. Slobodchikov va Sukermenlar kimyodagi Mendeleyev jadvali yoki biologiyadagi evolyutsion shajara bilan davrlashtirish chizmasining ahamiyatini taqqoslab, davrlashtirish chizmasini katta amaliy ahamiyatiga ishonch hosil qildilar: «Agar rivojlanishning umumiy haritasi tuzilsa, psixolog va pedagoglar turli yoshdagi odamlar uchun rivojlanishning maqbul yo‘llarini (ma’lum bir qadriyatlar nuqtai-nazaridan) ta’minlash uchun, ular yaratadigan madaniy - ta’limiy kenglikdagi bo‘shliqlar, oq dog‘larni ko‘rishlari mumkin. So‘nggi yillarda psixik rivojlanishda inqirozlar g‘oyasini nazariy va eksperimental o‘rganish keng avj oldi. Inqiroz davrlarining yangi tuzilishi L.I.Bershedova tomonidan yoshga bog‘liq rivojlanishning yangi bosqichiga o‘tishga psixologik tayyorlik shaklida tahlil qilingan. K.N.Polivanova ishlarida og‘ir «inqirozli» yosh davrlarida ontogenetik rivojlanishda real va ideal shakllarni o‘zaro o‘tishi sodir bo‘lib, bu o‘zaro ta’sirning murakkab ichki mehanizmi ochiladi. Bu mantiqda inqiroz (og‘ir) yoshi zaruriyat yuzasidan bir qator keyingi keluvchi bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Psixologlar diqqat markaziga nafaqat yoshdagi yangi tuzilmalar balki, «yo‘qotishlar», (me’yoriy yoshga doir involyutsiya belgilari) ham kiritilishiga e’tibor qaratiladi. Yoshga oid dinamika nafaqat kattalar nuqtai nazaridan (yetilishning psixofiziologik me’yori va yoshning madaniy me’yoriga muvofiqlikni bola tomonidan egallanishi nuqtaidan) balki «o‘zini his qilish» bolalik me’zonlarini hisobga olgan holda ko‘rib chiqilishi kerak.zamonaviy psixologlar postindustrial axborotli davrda ijtimoiy hayotning yangi yondashuvlariga ahamiyat qaratmoqdalar. XX asrning oxiri XXI asrning boshi hayotning odatiy davrlarini chegarasi va yoshga oid barqaror orientatsiyalarning yemirilishi bilan harakterlanadi. Davr xodisalari tobora vaqt va kenglikda individuallashadi va keng o‘lchamda turlanadi (o‘zgaradi): maktabga chiqish vaqti, talabalik davri, mutaxassisligi bo‘yicha ish boali, shuningdek nikohga kirish, erta va kech farzand tug‘ilishi. K.N.Polivanova «yosh g‘oyasi», «madaniy yosh» (tushunchalari) kategoriyalari insonga munosabat vositasi sifatida (o‘zining ahamiyatini) uning jamiyatdagi o‘rnini aniqlab, unga ma’lum bir talab va kutuvlarni qo‘yib, o‘z ahamiyatini saqlab qoladi. Biroq, zamonaviy holat yagona «yosh pog‘onalardan» individual rivojlanishning noaniqligiga o‘tishni aks ettiradi. Ayrim tadqiqotlar davrlashtirish yondashuviga muqobil sifatida hayotiy hodisalar psixologiyasini rivojlantirishni taklif qiladilar. Bu muammoda ko‘p jihatlar o‘rganilmay qolmoqda, lekin uning o‘rganish usullari nazariy jihatdan yetarli darajada aniq yoritilgan.
D.B.Elьkoninning tasnifi yetakchi faoliyat (A.N.Leontьev) nazariyasiga, har qaysi rivojlanish pallasida biror faoliyatning ustunlik qilishi mumkinligiga asoslanadi. Yetakchi faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi rolьi nazariyaning asosiy mohiyatini tashkil qiladi.

D.B.Elьkonin yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim toshdi:

1. Go’daklik davri - tug’ilgandan 1 yoshgacha - yetakchi faoliyat -bevosita emotsional muloqot;

2. Ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha - yetakchi faoliyat -predmetlar bilan nozik harakatlar qilish;

3. Maktabgacha davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha - rolьli o’yinlar;

4. Kichik maktab yoshi davri - 7 yoshdan 10 yoshgacha - o’qish;

5. Kichik o’smirlik davri - 10 yoshdan 15 yoshgacha - shaxsning intim (dilkash, samimiy) muloqot;

6. Katta o’smirlik yoki ilk uspirinlik davri - 16 yoshdan 17 yoshgacha; - yetakchi faoliyat - o’qish, kasb tanlash davri.

D.B.Elьkonin tasnifini ko’pchilik psixologlar tomonidan e’tirof etilsa-da, biroq uning birmuncha munozarali tomonlari mavjud. Umuman D.B.Elьkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa yosh davrlari psixologiyasida muhim o’rin to’tadi.

Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyondasi A.ALyublinskaya inson kamolotini yosh davrlarga ajratishda faoliyat nuqtai nazaridan yondashib, quyidagi davrlarni atroflicha ifodalaydi;

1. CHaqaloqlik davri - tug’ilgandan bir oylikkacha;

2. Kichik maktabgacha davr - 1 oylikdan 1 yoshgacha;

3. Maktabgacha tarbiyadan avvalgi davr -1 yoshdan 3 yoshgacha;

4. Maktabgacha tarbiya davri - 3 yoshdan 5 yoshgacha;

5. Kichik maktab yoshi davri - 7 yoshdan 11, 12 yoshgacha;

6. O’rta maktab yoshi davri (uspirin) - 13 yoshdan 15 yoshgacha:

7. Katta maktab yoshi davri-15 yoshdan 18 yoshgacha.

Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyondasi B,A.Krutetstkiy insoning ontogenetik kamolotini quyidagi bosqichlardan iboratligini ta’kidlaydi:

1. CHaqaloklik (tug’ilgandan 10 kunlikkacha);

2. Go’daklik (10 kunlikdan 1 yoshgacha);

3. Ilk bolalik (1 yoshdan 3 yoshgacha);

4. Bog’chagacha davr (3 yoshdan 5 yoshgacha};

5. Bog’cha yoshi (5 yoshdan 7 yoshgacha);

6. Kichik maktab yoshi (7 yoshdan 11 yoshgacha);

7. O’smirlik (11 yoshdan 15 yoshgacha);

8. Ilk o’spirinlik yoki katta maktab yoshi (15 yoshdan 18 yoshgacha).

Yuqoridagi barcha tasniflar ularga qanday nuqtai nazardan yondashilganligidan qat’iy nazar inson kamolotini to’la ifodalab berishga ojizlik qiladi.
8-mavzu. Go‘daklik davri

Reja

1.CHaqaloqlik davri

2.Go’dak va kattalar

3. Go’daklarning psixik taraqqiyoti

Go’daklik davri bolaning tug’ilganidan bir yoshlarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Go’daklik davri inson hayotidagi organik ejtiyojlarni (kislorodga, ovqatga, issiq yoki sovuqqa) qondirishga nisbatan yo’naltirilgan hatti–harakatlarning tug’ma, instinktiv shakllari sof xolda kuzatiladigan yagona davr hisoblanadi. Bola tug’ilishining birinchi haftasidanoq uning ko’rish va eshitish sezgilari jadal suratda rivojlanadi.

Ilk go’daklik davri - bu bolaning himoyasiz, kam harakat, harakat holatidan juda jadal ravishda rivojlanadigan, quvnoq bolaga aylanish davridir. U qisqa vaqt ichida kattalar bilan munosabat o’rnatadi, predmetlarni ushlashga va ulardan foydalanishga o’rganadi. U atrof olamdagi narsalarni kuzatadi, predmetlarni qo’li bilan ushlab, ularni qandayligini bilishga intiladi, tovushlarga e’tibor beradi va predmetlar yordamida shu tovushlarni o’zi yaratishga harakat qiladi. U o’z onasi va boshqa yaqinlari bilan emotsional munosabatga kirishadi. Go’dak yoshidagi bola ham jismonan, ham psixik, ham ijtimoiy jihatdan juda tez rivojlanadi. Go’daklik davridagi bolaning hayoti to’liq kattalar bilan hamkorlikdagi emotsional munosabat bilan bog’liq bo’lib, bola kayfiyatining yaxshi bo’lishiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir ko’rsatadi. 4-5 oyligidan boshlab, bola o’z yaqinlarini begonalardan ajrata boshlaydi. Kattalar bilan emotsional munosabat shu yoshdagi bolalarning asosiy yetakchi faoliyati bo’lib, bola psixik taraqqiyotining asosi bo’lib hisoblanadi. Kattalar yordami bilan bajariladigan barcha hatti–harakatlari bolaning kelgusi psixik rivoji uchun asos bo’ladi. Kattalarning bolaga nisbatan emotsional munosabati, ularning gaplariga bolaning o’z diqqatini qaratish, javob qaytarishga harakat qilishi, ba’zi so’zlarni yodida saqlab qolib, emotsiya bildirishi, diqqat, xotira, nutq va boshqa bilish jarayonlarining rivojlanishiga zamin bo’ladi. Go’dak bola 2 oylik vaqtidan boshlab, o’z onasining yuzini va ovozini o’zgalarnikidan ajrata boshlaydi. 3-4 oyligidan boshlab, bolalar yaqinlariga o’z harakatlari bilan ko’rish, eshitish yoki gapirishni xohlayotganligini ko’rsatadilar. 8 oyligidan boshlab esa, bola o’zgacha muhit va begonalar qo’liga tushsa, o’z xavotirini yig’isi orqali namoyon etadi. Bu xavotir 14-18 oyligida asta–sekinlik bilan kamaya boshlaydi.

2-3 oylik bolalarda yuzaga keladigan narsalarni ushlay olish harakatlarining shakllanishi ularda predmetlarning shakli va hajmini idrok qilishlarini rivojlanishiga olib keladi.

Chaqaloqik davri. Odamzod bolasi boshqa jonzodlar bolasiga nisbatan ancha zaif tug’iladi. Unda zarur fiziologik funksiyalarning kechishi uchun zarur bo’lgan shartsiz reflekslari, himoya refleksi va orientirovka reflekslaridir. Chaqaloqlik davrida bosh miyaning rivojlanishining zarur sharti – analizatorlarning aktiv ishlashidir. Agar chaqaloq sensor izolyatsiya holatiga tushib qolsa, uning rivojlanishi keskin ravishda orqada qola boshlaydi. 2-3 oylikka borganda bolaga tashqi muhitga va kattalarga nisbatan maxsus emotsional harakat paydo bo’ladi. Oyog`i va qo’llari bilan tipirchilay boshlaydi. Bu reaksiya jonlanish kompleksi deb ataladi. Uning paydo bo’lishi chaqaloqlik davri tuguganligini bildiradi.

Go’daklik davri. 2-3 oydan 1 yoshgacha davrni o’z ichiga oladi. Bu yosh davrda yetakchi faoliyat kattalar bilan emosional muloqotdir. Bu muloqot sekin-asta birgalikda faoliyatga aylanib boradi. Muloqot davomida nutqning asoslari rivojlanib boradi. 2 oydanoq bolalarda g’o’ldirash belgilari paydo bo’ladi.

Sekin-asta taqlid asosida bola ona tilining fonemasini o’zlashtira boshlaydi. 1 yoshda bola 30-40 ta so’zni o’zlashtirish kerak. Kattalar bilan muloqot davrida bolaga yurish, predmetlar bilan harakat qilish o’rgatilgandagina bola tarbiyalanadi va psixik taraqqiyot yuz beradi.

O.Bryune ma’lumotlariga ko’ra bolalar hayot sharoiti va tarbiya uslubidan qat’iy nazar psixik rivojlanishda bir xil natija ko’rsatadilar. 1 yoshgacha bo’lgan davrda ota-onasidan ajralgan bolalar oiladagi sharoitidan qat’iy nazar psixik rivojlanishdan orqada qolar ekanlar.

1 yoshgacha bo’lgan davrda bola psixik jarayonlar va sifatlarning rivojlanishida katta natijalarga erishadi. Avval boshini tutishni, emaklashni, 6 oyga borib, o’tirishni o’rganadi. 3-4 oylikdayoq predmetlarni ushlay boshlaydi va harakatlarni namoyon qiladi. Bu harakatlar avvaliga tartibsiz bo`lib, bola ko’p xato qiladi, keyinchalik sekin-asta harakatlar aniqlasha boradi. Go’dak predmetlar bilan oddiy manikulyasiya qilishni o’rganadi. So’ngra bu oddiy harakatlar ichki planga – ko’rish idroki planiga o’ta boshlaydi. Go’daklikning oxiriga kelib bolalarga taqlidchanlik kuchayadi.

Bolaning ona qornidagi o’sish davri onaning organizmiga uzviy bog’liq xolda kechadi. CHaqaloqning tug’ilishi sifat o’zgarishi ijtimoiy rivojlanishning yangi ko’rinishi boshlanadigan nuqta ekanligi bilan muhim ahamiyatga ega. SHu tufayli tug’ilish tabiatning chaqaloq organizmini kuchli larzaga keltiruvchi mo’jizasidir. Bunda ona qornidagi barqaror muhitda yashagan jonzot favqulotda yangi sharoitga, son-sanoqsiz xossa va xususiyatlarga ega bo’lgan qo’zg’ovchilar doirasiga tushadi.

CHaqaloqlik davrida ana shunday yangi muhitga moslashish jarayoni amalga oshadi.

Go’dakning hayotiy faoliyati va tarixi uni qurshagan, parvarishlaydigan katta yoshdagilarga bevosita bog’liq bo’lib, uning barcha extiyoji va talablari faqat kattalar tomonidan qondiriladi. Kattalar go’dak uchun yaratgan ob’ektiv va sub’ektiv shart-sharoitlar uning o’sishini belgilovchi muhim turtki vazifasini o’taydi. Atrof-muhitning xususiyat va xossalarini kattalar go’dakning psixik dunyosiga singdiradilar. SHiqildoqlarning shakli, rangi, xar-xil o’yinchoqlar va xokozolarni bolaning diqqatiga xavola qilish, unda jismlar to’g’risida tasavvur obrazlarni yaratadi, go’dakning xissiy bilish organlari esa ularni aks ettiradi. O’zaro muloqot jarayonida jismlarni ushlashga o’rgatish mashqlari natijasida go’dak «Tanish» jismlarga talpinadigan ularga qo’l uzatadigan bo’la boshlaydi, unda rang va shaklni farqlash imkoniyati tug’ila boshlaydi.

Tasavvur o’tkazishning murakkab bosqichida bola kattalar yordamida o’tirish, tik turish, ovqatlanish, qurolььlardan to’g’ri foydalanish, uzluksiz va mazmunli xarakatlarni amalga oshirishni o’rganadi. SHuning uchun aks ettirish qaysi bosqichda bo’lishidan qat’iy nazar, bevosita yo’l bilan amalga oshadi. Umuman go’daklik davrining dastlabki bosqichida olamdagi barcha ashyolar, jismlar to’g’risidagi tasavvurlarga ega bo’ladi. Mazkur davrning aksariyat boskichlarida go’dakda bilim va tajribalarni, ko’nikma va malakalarni mustakil egallash imkoni bo’lmaydi.

Go’daklik davrining hususiyatlarini o’rgangan L.S.Vыgotskiy «Go’daklik davri» asarida bolaning voqeylikka munosabati dastlab ijtimoiy munosabatdek tuyilishi, ana shu jihatdan jonzot deyish mumkinligini uqtiradi. Go’dak tabiiy, biologik jixatdan onadan ajragan bo’lsa ham, aslida u bilan ijtimoiy bog’liqligicha qoladi.

Go’dakning bir yoshgacha davridagi psixologik xususiyatlarini o’rganish bo’yicha qator tadqiqotlar mavjud. SHular orasida N.L. Figurin, M.P. Denisova, M.Yu.Kistyakovskaya, A.Vallon, D.B.Elьkonin, Ye.A.Arkin, S.Fayans, SH.Byuler, F.I. Fradkinalarning asarlari alohida ahamiyatga molikdir.

S. Fayans tajribasida go’dakka chiroyli va jozibador uyinchoklar 9 sm masofadan ko’rsatilganda u butun vujudi bilan ularga intilgan keyinchalik oralik 60 sm bo’lganda bolaning intilishi, qo’l cho’zishi sustlashgan, va nihoyat ular 100 sm dan ko’rsatilganda bolada intilish, cho’zilishi, ixtiyorsiz xarakati mutlaqo so’ngan. U o’yinchoq bilan bir qatorda turgan katta kishiga ham ana shunday befarq qaragan. Masofa qanchalik qisqarsa, bolaning unga intilishi, qiziqishi shunchalik kuchayib borishini kuzatish mumkin.

Yuqoridagi tajriba materillari asosida shunday xulosa chiqarish mumkin: go’dak qatnashayotgan faoliyatni jonlantiradilar. Go’dakni qurshab to’rgan jismlar borgan sari uning nigohini o’ziga tortib, maftun qilib, qo’zg’atuvchi vazifasini bajarib, bolaning qidirish, mo’ljalga olish, chamalash faoliyatini kuchaytirishga xizmat qiladi.

Tadqiqotchi A.V.Yarmolenko yarim yoshlik go’daklarda jozibali narsalarning o’zaro qiyosiy tasnifini tadqiq qilgan. Muallif olgan ma’lumotlarga qaraganda go’dak behisob jismlar orasida insonni (katta yoshli odamlarni) tobora aniqroq, ravshanroq ajrata boshlagan. SHu bilan birga harakatsiz ko’ruv qo’zg’atuvchisiga diqqatni to’plash 26 sekundddan 37 sekundgacha harakat qilmayotgan odamga bolaning tikilishi, 34 sekunddan 38 sekundgacha, xarakatdagi ko’ruv qo’zg’atuvchisiga qarashi 41 sekunddan 78 sekundgacha, harakatdagi insonga e’tibor berishi 49 sekunddan 88 sekundgacha ortgan.

Tajribada go’dakning xarakatlanayotgan odamga diqqatini to’plab turishi 4 marotaba ortgani aniqlangan.

Go’dak jonsiz narsalarga qaraganda odamga diqqatini barqaror qaratishi uning kattalarga munosabati o’zgarganidan emas balki ular bilan aloqaga kirishganda sust retseptor o’rnini faolrog’i egallaganidandir. Go’dakda fazoviy tassavvurning boyishida jumlalarning idrok qilishidagi farqlashning takomillashuvi muhim vosita xisoblanadi. Hayot tajribasi ortib borishi mashqlar natijasida jismlarning alomatlari va belgilarni o’quvi paydo bo’ladi.

Olimaning fikricha 3- oydan 6 oylikkacha bolada katta yoshdagi odamlar bilan tanlab munosabatda bo’lishi vujudga keladi. Uch oylik go’dak begonalar orasidagi tuqqan onasini ajrata olsa, yarim yoshdan boshlab esa begonalar ichidagi qarindoshlarini ham farqlay boshlaydi. M.Yu.Kistayakovskaya ma’lumotiga ko’ra, 5-6 oylikda u muomala qilayotgan notanish shaxsga bir oz tikiladi, keyin yo kulimsiraydi yoki undan yuzini o’giradi, xatto, qo’rqib yig’lab yuboradi. Bolada o’zini parvarish qilayotgan yaqin kishilariga bog’lanib qolishi sodir bo’ladi. Ana shu sababli onasini yoki enagasini ko’rsa qiyqirib qarshilaydi, unga talpinadi, qo’l-oyog’ini ixtiyorsiz tipirchilatadi. U yarim yoshga to’lganda atrofdagi yaqin kishilari, qarindosh-urug’lariga, xatto qo’ni -qo’shnilarga ham bog’lanib (o’rganib) ko’nikib qoladi. Ta’minan 8-9 oyligidan kattalar bilan dastlabki o’yin faoliyatini boshlaydi.

O’yin faoliyatidagi tabassum, jonlanish, shodlik, tuyg’ulari avval faqat kattalar ishtirokida namayon bo’ladi, vaqt o’tishi bilan uyinning o’zi bolaga quvonch bag’ishlaydi. Go’dak bir yoshga yaqinlashgan sari kattalarning xatti-xarakatlarini izchil kuzatishdan tashqari unda asta-sekin ularning ko’mak berish ishtiyoqi tug’iladi. Natijada bola individual faoliyat turidan hamkorlikdagi faoliyatga ham o’ta boshlaydi. Ma’lum, hamkorlikdagi faoliyat muloqot ko’lamini kengaytirishga yordam beradi.

SHunday qilib, go’daklik davrida kattalar bilan faol aloqaga kirishish extiyoji tug’iladi va bu aloqa nutq davrigacha muloqotning o’ziga xos yangi shakli sifatida bolaning o’sishida muhim rolьь o’ynaydi. Bir yoshgacha davrda paydo bo’lgan extiyojning tobora chuqurlashuvi bilan nutq davrigacha ma’lumot cheklanganligining nomutanosibligi bir yoshdagi inqirozni keltirib chiqaradi. Vujudga kelgan qarama-qarshilik o’z yechimini nutq orqali muloqot davrida topadi. Va bola o’tishning birinchi bosqichida o’tayotganini ifodalaydi. Go’dakning nutq faoliyati takomillashgan sayin muloqotning mazmuni boyib, ko’lami kengayib boradi. Natijada xaqiqiy ma’nodagi shaxslararo munosabat vujudga keladi, go’dakning shaxsga aylanishi va ijtimoiylashuviga keng imkoniyatlar yaratadi. Mazkur davrda go’dakning o’sishini ta’minlovchi ob’ektiv va sub’ektiv sharoitlar yaratilishi bolaning faolligi ortishi uchun psixologik negiz bo’ladi.

Xarakatning psixologik xususiyatlari va mexanizmlarini qator tajribalar asosida o’rgangan olimlardan D.B.Elьkoninning ishonch bilan ta’kidlashicha 2-3 xaftalik go’dakda ko’z konvergentsiyasi vujudga kelsa ham, o’z nigoxini turli jismlarga qaratib turish jarayoni juda qiyin kechadi, hayotining keyingi 3-5 haftalarida esa uning nigoxi oz fursat bo’lsada, muayyan ob’ektga to’plana boshlaydi. 4-5 haftalik go’dakda 1-1,5 metr naridagi jismlarni kuzatish ko’nikmasi xosil bo’ladi. Ikki oylik bola 2-4 metr uzoqlikdagi narsani kuzatishni o’rganadi, u 3 oyligida 4-7 metr oralig’idagi jismlarni ham payqay oladi, nixoyat 6-10 xaftalik go’dak xatto aylanayotgan predmetlarning xaraktini idrok qilish imkoniyatiga ega bo’ladi. Keyinchalik xissiy organlarning ko’z bilan turli funktsional aloqalar o’rnatishi qaror topadi. Go’dak 4 oyligida uning jismga tikilishi va uni tomosha qilishi nisbatan barqaror bo’ladi.

Yuqoridagi fikrlarga qaramay mazkur yoshdagi bolalarda qo’l xarakati beixtiyor xususiyatga ega bo’lib, jismlarni maqsadga muvofiq xarakatlantirishdan ancha uzoqdir. Go’dak 4 oyligidan boshlab narsaga qo’lini yo’naltiradi, asta-sekin unda paypaslash uquvi namayon bo’la boshlaydi. 5-6 oyligida predmetni va uni o’ziga tortib olish ko’nikmalari shakllanadi. Xarakat va teri tuyush organlari sifatidagi qo’l vazifasini o’tovchi ko’rish qobiliyati bir maromda rivojlanishdan bir muncha kechikadi. Bola 6 oyligida unda turish, o’tirish, emaklash, yurish, gapirish ko’nikmalari shakllanadi.

Yuqoridagi xollarning moddiy asosini o’rgangan N.M.SHechelovanov 2 oylik bolada bosh miya yarim sharlari po’stlog’i o’z funktsiyasini boshlashini, bu xol barcha idrok qilish organlarida, jumladan, eshituv, ko’ruv, apparatlarida reflekslar paydo bo’lganidan dalolat berishini uqtiradi. Olimning fikricha eshitish, ko’rishning yuksak analizatorlari xattoki, ularning kortikal bo’limlari rivojlanganidan keyin bolada xarakat va xarakatni idrokqilish xodisasi rivojlanadi.

Go’dak bir necha marta natijasiz harakat oqibatida kaft va barmoqlarini yaqinlashtiradi, shunday qulay xolat yaratadiki qo’lining uchi jismga tegishi bilanoq uni ushlab oladi. Qo’l ushlash xarakatining vujudga kelishi ham go’daklik davrining muhim rivojlanish pallasi xisoblanadi. CHunki, qo’l bilan ushlash xarakati birinchidan, ko’rish, xarakatini muvofiqlashtirsa, ikkinchidan, mazkur psixologik xolat birinchi yo’naltirilgan xarakatni ifodalaydi, uchinchidan, jismlarni ushlashga intilishining o’zi predmet bilan turli xarakatlarni bajarish (manipulyatsiya) ning eng qulay shartidir.

R.Ya.Abramovich-Lextman go’dakning bir yoshgacha davrida predmetlar bilan xarakat qilishni o’rganib, ularning 6 ta rivojlanish bosqichidan iborat ekanligini aytadi. Bo’lar: a) faol sergaklik (tetiklik) 2 xaftalikdan 4-5 xaftalikkacha; b) sensor faollik 1,5 oylikdan- 2,5-3oylikkacha; v) xarakat oldi 2,5-3 oylikdan 4-4,5 oylikkacha; g) sodda «sermaxsul» xarakat 4 oylikdan 7 oylikkacha; d) o’zaro bog’langan (uyg’un) xarakat-7-10 oylikkacha; ye) funktsional xarakat 10-11 oylikdan 12-13 oylikgacha davom etadi.

Predmetning xususiyatiga qarab bola xarakatidagi o’zgarishlarni M.Yu. Kistyakovskaya, D.B. Elьkonin, Ye.A. Arkin, V.S.Muxina, N.A. Menchinskaya va boshqalar, reptseptor faoliyati mexanizmlarini I.P. Pavlov va uning shogirdlari F.R.Dunaevskiy va boshqalar o’rganishgan. Ularning talqiniga emaklash-go’dakning fazoda mustaqil xolda o’rin almashtirishi, xarakat qilishining dastlabki ko’rinishidir. Mustaqil yurish-go’dakning insonlarga xos yo’sinda fazoda siljishi, joyidan qo’zg’alishni amalga oshirish uchun muayyan darajada tayyorgarlikni taqazo qiluvchi xarakatlarning yangi ko’rinishidir.

SHunday qilib go’dakning jismlar bilan bevosita amaliy aloqaga kirishuvchi va ular yordamida xarakatlanishi narsalarning yangi xossa va xususiyatlarini bilib borishi, ular bilan munosabatini yanada kengaytirish uchun imkon yaratadi.

Hayotning ikkinchi yarmida bolaning predmetlar bilan xar-xil xarakatlarni amalga oshirishdagi ildamligi, orentirlashtirish faoliyatining murakkablashuvi, fazoda o’rin almashtirishning yangi shakllari vujudga kelishi uni katta yoshdagi odamlarga bevosita bog’lab qo’yadi.

Go’dak o’sishining murakkabligi uning xilma-xil faoliyati bilan o’zaro bog’langandir. SHuning uchun katta yoshdagi odamlar bu davrda go’dakning extiyojlarini to’la qondirishga xarakat qilishlari kerak. SHundagina ularning bola psixikasiga muntazam va maqsadga muvofiq ta’sir etishi bola bosh miya katta yarim sharlari po’stining faoliyatini takomillashtiradi.

Go’dak hayotining dastlabki oylaridan boshlaboq o’yin faoliyati uning hayotida muhim o’rin egallaydi, ko’rib va eshitib idrok qilish uquvini o’stiradi. Jismlarning rangi, shakli katta-kichikligini ajrata olish qobiliyatini rivojlantiradi. O’yin faoliyati go’dakning borliqni bilishda va uni aks ettirishda muhim rolььg’ o’ynaydi.

Katta yoshli kishilar tovushiga taqlid qilish, go’dakning qurshab to’rgan odamlar nutqini idrok

qilish tom ma’nodagi nutq faoliyatini tarkib toptiradi. Muloqotning so’nggi turlari go’dak hayotining 2- yarim oyligida ko’zga tashlanadi. Uning o’zini parvarishlayotgan, odamlarga iliq tabassum, quvonch va shodlik tuyg’usi bilan boqishi faqat xush kechinmalaridan emas balki ichki mexanizmlarini ifodalovchi, muayyan darajada tashkil topgan ijobiy ta’sirlanishni aks ettiruvchi muloqotdan ham iboratdir. Katta yoshli odamlardan ta’sirlanish xis-tuyg’usi go’dakning hayot faoliyatida bir necha yo’nilishda qaror topib beradi. Ulardan bittasi quvonch yoki tabassum tuyg’usida: butun vujudi bilan talpinishi tikilib turishi, xarakatlarni ko’zg’atuvchi kelgan tomonga burishi, o’ziga xos tovushlar chiqarishi yoki g’ug’ulashida yaqqol ko’rinadi. Ta’sirlanish xis-tuyg’usi «jonlanish majmuasi» bilangina emas, uning aloxida tarkibiy qismlarini (tovush, chexra va xakazolar) ta’sirida ham vujudga keladi. Ta’sirlanish tuyg’usi keyinchalik tanlovchanlik xususiyatini kasb etib, faqat ayrim (yaqin tushgan) kishilarga nisbatangina xosil bo’ladi.

Ta’kidlanganidek ta’sirlanish tuyg’usi avval umumiy xususiyatga ega bo’ladi. Keyinchalik 4-5 oylik paytlarida kishilarni tanish va begonaga ajratish bilan yakunlanadi. Ya’ni tanishlar go’dakda chuqur ijobiy kechinmalar xosil qilsa, begonalar quvonch va tabassum xislarini butunlay to’xtatishga ham olib keladi. Tanish kishi psixik jarayon sifatida bolaning psixikasiga aloxida ahamiyat kasb etadi. SHu boisdan katta yoshdagi odamlar go’dak uchun dastlabki tanish jarayonining ob’ektiga aylanadilar va muloqot davomida ijobiy ta’sirlanish tuyg’usini paydo qiluvchi qo’zg’atuvchi vazifasini o’taydilar.

Bola hayotining 2 yarim yilligida kattalar nutqini idrok qilish va uni tushunish jadal sur’at bilan o’saveradi. CHunki, ona yoki tarbiyachi parvarish qilish va tarbiyalash jarayonida xar bir xarakatni tushunchalar, so’z birikmalari, atamalar bilan birga amalga oshiradi, xarakat bilan predmetning uzviy bog’liqligini yoritishga kirishadi. Ma’lumki, xar qaysi predmet va voqea o’z nomi bilan ifodalanadi, natijada bola uchun onaning yoki tabiyachining nutqini tushunish va ilg’ab olish birmuncha yengillashadi. Ularning barchasi bola bilan katta yoshdagi odamlar o’rtasida uzluksiz hamkorlik vujudga kelishini taqazo qiladi. Bolaning hamkorlikdagi (ota-ona, enaga, murabbiya yoki tug’ushganlari ishtirokidagi) o’yin faoliyati ham, xis-tuyg’uga berilishi ham nutq va nutq faoliyati bilan chambarchas bog’liq bo’ladi.

D.B.Elьkonin xulosasiga ko’ra, nutqni tushunish vujudga kelishining asosiy shartlari quyidagilardan iborat: a) umumiy xolatdan predmetni ajrata olish; b) predmetga diqqat-e’tiborni to’plash; v) favqulotda xolatiga qarab, anglanadigan xis-tuyg’uning mavjudligi va boshqalar.

O’zgalar nutqini tushunish ko’ruv idrokining zamirida vujudga keladi. Boladagi o’zgarishlar nutqini tushunishga o’rgatishda katta odam biror o’yinchoqdan ta’sirlanishni xosil qiladigan qo’zg’atuvchini uyg’otadi. Bunda jism va rasmlarga bolaning diqqatini jalb etadi, yoki uning qo’lidagi yoxud stol ustidagi ob’ektlarni ko’rsatib «Surnay qani?», «Katta ayiqcha qani?» kabi savolar bilan murojaat qiladi.

Kattalarning bola bilan mashg’ulotlarni bir necha marta takrorlashi natijasida tallaffuz qilinayotgan so’z bilan predmet uzviy bog’lanadi va bu bog’lanish bir necha bosqichlarda namayon bo’ladi. Dastavval kattalarning savoli bolada xech qanday ta’sirlanish tuyg’usi ko’zga ko’rinmaydi, xatto go’dak o’sha predmetga qiyo ham boqmaydi. Ikkinchi bosqichda bolada savolga nisbatan sust xarakatlanish xosil bo’ladi va u predmet turgan tomonga diqqatini yo’naltiradi. Nutqni idrok qilishning uchinchi bosqichida go’dak uchun jismning moxiyati va mazmuni muhim ahamiyat kasb etmaydi, balki berilayotgan savolning intonatsiyasi, ritmi, tempi, mantiqiy urg’usi bosh mezon, asosiy turtki vazifasini bajaradi. O’zgalar nutqini tushunishning oxirgi bosqichida go’dak predmetni anglatuvchi so’z bilan predmetni o’zaro bog’lash imkoniyatiga ega bo’ladi, natijada boshqa joylardan ham shu predmetni topish uchun ijodiy izlanishga xarakat qiladi. Nutqni idrok qilish va tushunishning oxirgi bosqichi go’dakning 9-10 oyligidan boshlanadi va uni o’zgalar nutqini tushunishning ilk shakli va ko’rinishi deb aytiladi.

Tadqiqotchi F.I. Fradkina kattalarning go’dakka qaratilgan nutqida quyidagi ta’sirlanish xolatlarini ko’rish mumkinligini aniqlangan.

Birdan bajarishga intilish (7-8oylikda), 3) Kattalarning nutq orqali ko’rsatmasi bo’yicha oddiy topshiriqlarni bajarish (9-1% oylikda),

4) Nutq orqali ko’rsatma bo’yicha zarur predmetni tanlab olish (10-11 oylikda),

5) «Mumkin emas» degan takidlovchi so’z ta’sirida xarakatni to’xtatish ( 12 oylikda va xakozo).

D.B.Elьkonin fikricha, bir yoshgacha bola psixikasi o’sishining o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:

1. Kattalar nutqini tushunish hamda dastlabki so’zlarni mustaqil talaffuz qilish:

2. Predmetlar bilan xilma-xil xarakatlarni uyg’unlashtirib, ish-xarakatini bajarish:

3. Yurishga o’rinishning ro’y berishi:

4. Xatti-xarakatni so’z bilan boshqara olish:

5. So’z bilan go’dakning idrok qilish faoliyatini boshqara olish va xakazo.

SHunday qilib, bir yoshgacha go’dak egallagan eng qimmatli xususiyat paydo bo’ladi va u boladagi ijtimoiy extiyojning vujudga kelishida va uning shu extiyoj orqali katta yoshdagi odamlar bilan bevosita muloqotga kirishida o’z ifodasini topadi. SHuning uchun jismlar bilan maqsadga muvofiq xatti-xarakatlarni birgalikda amalga oshirishda, bilish jarayonlari va shakllari zamirida muloqotga extiyoj tug’iladi. Go’dakning o’sishi kattalar bilan muloqotga kirishish natijasida ro’y beradi.

Demak, 3 oylik go’dak gapirayotgan odamni o’z ko’zlari bilan topish imkoniyatiga ega bo’ladi, chunki, unda shu paytgacha tovush manbaini izlash uquvi shakllanadi. SHunga ko’ra bola tovush kelgan tomonga qarab so’zlovchiga munosabatini xis-tuyg’uga o’rab ifodalay oladi. Go’dakning borgan sari diqqat bilan atrof-muhit manzaralarini va xar-xil ovozlarni eshitish hamda ko’rish imkoniyati uning umumiy o’sishida aloxida ahamiyat kasb etadi. Tajribalar taxlilidan ko’rinishicha, ko’rish, eshitish analizatorlari go’dakning voqeylik va borliq bilan, kattalr bilan o’zaro muloqotga kirishi natijasida takomillashadi. Go’dakning o’z ko’zlari orqali inson va jismlar to’g’risida muayyan ma’lumot olishi turmush tajribasi ortib borishi bilan vujudga keladi. Eshitish analizatorlari yordamida tovushlarni idrok qilish ovozlarni farqlashdan iborat, shartli reflekslarning tabiatiga ko’proq bog’liqdir. SHu sababli, go’dak inson bilan musiqaning tovushini ajrata biladi, ularning kuchsiz va kuchliligini, yoqimli va shovqinligini sezadi. Uning eshitib tushunishi va nutqini idrok qilishni ko’pgina shartli bog’lanishlarning sifati bilan o’lchanadi.

Inson zotining bir yoshgacha davrini nutqgacha davr deb atash odat bo’lib qolgan. Bu davr mobaynida go’dak bosh miya yarim sharlari ikkinchi signallari sistemasi faoliyati bilan bog’liq anchagina ishlarni amalga oshiradi. Nutqni tushunib idrok qilish esa kun sayin o’sib, takomillashib boradi.

Go’dak ikki oylik bo’lguniga qadar g’udurlashni o’rganadi. ­­G’udurlanish ijobiy xis-tuyg’u, barqaror kayfiyatning maxsuli sifatida boshlanadi. U asta-sekin artikulg’yar apparatning takomillashuvi natijasida tovushlarni o’zaro farqlay boshlaydi. Yuqorida aytilganlarning barchasi, bola amalga oshirayotgan nutq faoliyatining nishonasi tug’ilayotganini ko’rsatadi.

Go’dak hayotining analizatorlari rivojlanib, orienterlash reaktsiyasi aniqroq ifodalana boshlaydi. SHartli reflekslar ko’lami tobora kengayishi natijasida voqelikka hissiy munosabat takomillashadi. Go’dak hayotining ikkinchi yarmida esa u kattalarning imo-ishoralarini tushunib idrok qila boshlaydi. Faol alomatlarning vujudga kelishi bilan go’daklik davri tugaydi va ilk bolalik yosh dari boshlanadi.

Inson ontogenezida uning 1 yoshdan 3 yoshgacha o’sish davri aloxida ahamiyat kasb etadi. CHunki bu davrda inson zotiga xos eng muhim sifatlar, xarakter xislatlari, atrof-muhitga,o’zgalarga munosabat, xulq-atvor, tafakkur va ong kabi psixik aks ettirishning turli ko’rinishlari shakllanadi. Bo’larning barchasi qarama-qarshiliklar kurashi ostida tarkib topadi.

Bolaning yurishga o’rinishi, turli narsalar bilan ovunishi va mashg’ul bo’lish imkoniyatlari kengayishi, uning kattalarga bevosita tobeligi, ularga bog’liqligi nisbatan kamayishiga olib keladi.

9-mavzu. Ilk bolalik davri
Reja
1.Ilk bolalik davrida aqliy taraqqiyotga ta’rif beradi.

2. Ilk bolalik davrida nutq va muloqotning ahamiyatini tushuntiradi.

3. Talabalarda ilk bolalik davrida aqliy taraqqiyotni o’rganishga qiziqish o’yg’otadi.

Ilk bolalik (1-3 yosh) davri boshlanadi. Ilk bolalik davri bola hayotidagi eng ahamiyatga molik, uning kelajakdagi psixologik rivojlanishini belgilab beruvchi - muhim davr hisoblanadi. Bu davrdagi rivojlanishning asosini bolaning to’g’ri yurishi, muloqotga kirishishi va predmetli faoliyatni egallash xususiyatlari tashkil etadi. Kattalar bilan bo’ladigan muloqoti tufayli bola atrof hayot haqida ko’proq ma’lumot oladi. Nutq - bu yoshlarda nafaqat muloqot, balki bola tafakkurining rivojlanishi va o’zini-o’zi, shuningdek, bilish jarayonlarini boshqarish vositasi bo’lib ham xizmat qiladi.

Ilk davridagi bolalarning yetakchi faoliyat turi - predmetlarni o’rganish hisoblanadi. Go’daklik davridagi bolalarga nisbatan, ilk bolalik davridagi bolalar atrof muhitdagi narsa va hodisalarga nisbatan ko’proq qiziqish bilan qaraydilar. Agar, go’dak bola qo’liga ushlagan narsani oddiy harakatlar bilan kuzatsa, 2-3 yoshdagi bola shu predmet qismlarini diqqat bilan o’rganganidan so’nggina, o’z amaliy faoliyatida ishlata boshlaydi. Bolani dastlab, ayni shu predmetlarning qo’llanish vazifasi, mohiyati qiziqtirib, u o’z savoliga javob olish maqsadida ko’pincha kattalarga «Bu nima?» degan savol bilan murojaat qiladilar. 3 yoshlar arafasida predmetlarning vazifalarini to’la o’zlashtirgan bolalar, o’z o’yinlarida, shu predmetlardan maqsadsiz foydalanib qolmay, balki ularni o’z vazifalariga kura ishlatadilar ham.

Ilk bolalik davrida Bolaning tafakkuri turli faoliyatlarda, xususan, o’yin faoliyatida rivojlanadi. Bilish jarayonlari va o’yin faoliyati bola nutqini rivojlantiradi. Bolaning nutqi situativ xarakterga ega, maktabgacha yosh davrining oxiriga kelib esa u o’z ona tilini, grammatik tuzilishini yaxshi o’zlashtiradi, ichki nutq paydo bo’ladi, nutq alohida faoliyat tarzida shakllanadi. Bolaning shaxsiy xulq atvori aktivligida esa motivlar shrarxiyasi paydo bo’la boshlaydi. O’zining va tengdoshlarining ishlarini baholay boshlaydi. Shu tarzda o’z-o’zini baholash yuzaga keladi. Maktabgacha yosh davr davomida maktab ta’limiga tayyorlik shakllanadi. 6 yoshli bolada bilimga qiziqish, (narsa va hodisalarning xossalarini qidirish va taqqoslash, ajablanish) oddiy aqliy operasiyalarni bajara olish qobiliyati shakllangan bo’lishi, emosional irodaviy jihatlari, muloqot ko’nikmalari yetarlicha bo’lishi kerak. Bolaning shaxsiy xulq atvori aktivligida esa motivlar shrarxiyasi paydo bo’la boshlaydi.

Go’daklik davridan so’ng rivojlanishning yangi davri ilk bolalik (1-3 yosh) davri boshlanadi. Ilk bolalik davri bola xayotidagi eng ahamiyatli, uning kelgusi psixologik rivojini belgilab beruvchi davr xisoblanadi.Bu rivojlanish asosini bolaning to’g’ri yurishini, muloqotga kirishini va predmetli faoliyatni egallagani tashkil etadi. Tikka va to’g’ri tik yura olish imkoni bolani doimiy ravishda yangi ma’lumotlarni egallashga olib keladi. Bu yoshdagi bola o’z xatti-xarakatlari jixatdan juda faol va kattalar bilan muloqotga kirishish uchun intiluvchan bo’ladi. 1-3 yosh bola shakllanishda psixik rivojlanishning nixoyatda ahamiyati kattaligini inobatga olgan xolda ayrim psixologlar (m-n R.Zazzo) inson tug’ilganidan to yetuklik davrigacha bo’lgan psixik rivojining taxminan o’rtalari 3 yoshga to’g’ri keladi degan muloxazani beradilar. Bu yoshdan boshlab bolalar predmetlarni o’rganish olamiga kadam qo’yadilar. U endi kattalar bilan nutq orqali muomala-munosabatda bo’la oladi va elementar axloq qoidalariga amal qila oladi. Kattalar bilan bo’ladigan muloqot orqali bola atrof xayot xaqida boshqa yo’nalishlarga qaraganda 10 xissa ko’proq ma’lumot oladi. Nutq bu yoshda nafaqat muloqot balki tafakkurning rivojlanishi va o’z-o’zini shuningdek, bilish jarayonlarni boshqarish vositasi bo’lib xizmat qiladi.

Ilk davridagi bolalrning yetakchi faoliyati predmetlarni o’rganish xisoblanadi. Go’daklik davridagi bolalarga nisbatan ilk bolalik davridagi bolalar narsalarga ko’proq qiziqish bilan qaraydilar. Agar go’dak bola qo’liga ushlagan narsani oddiy xarakatlantirib ko’rsa, 2-3yoshdagi bola shu predmet qismlarini diqqat bilan o’rganganidan so’nggina o’z amaliy faoliyatida ishlatadi. Bolani avvalo shu predmetning ishlatish vazifasi qiziqtiradi va u o’z savoliga javob olish uchun ko’pincha kattalarga «Bu nima?» degan savolni beradi. 3 yosh arafasida predmetlarning vazifalarini to’la o’zlashtirgan bolalar o’z o’yinlarida nafaqat shu predmetlardan foydalanadilar, balki ularni o’z vazifalariga ko’ra ishlatadilar ham. Predmetli faoliyatga kirishishi bolaning turli layoqatlari va qo’l xarakatlarini rivojlantiradi. Bolaning nutqi u to 1,5 yeshga yetgungacha ancha sekin rivojlanadi. Bu davr ichida u 30-40 so’zdan to 100 tagacha so’zni bila oladi, lekin ularni juda kam qo’llaydi. 1,5 yoshdan boshlab esa uning nutqi jadal rivojlanadi. Endi u nafaqat predmetlarning nomini aytishlarini so’rabgina qolmay bu so’zlarni talaffuz etishga ham xarakat qiladi. Nutqning rivojlanish darajasi juda jadallashadi. 2 yoshning oxirlariga borib bola 300 tagacha, 3 yoshning oxirlagiga borib esa 500 dan to 1500 tagacha so’zni ishlata oladi. SHuningdek so’zlarni ham aniq talaffuz etib, jumlalarni to’g’ri tuza oladilar.

SHuni aloxida ko’rsatish joizki 1,6-3 yosh bu nutq rivojlanishi uchun senzetiv davr xisoblanadi. Bu davr aqliy rivojlanish asosini idrok va tafakkur xarakatlarining yangi ko’rinishlari tashkil etadi. 1 yoshli bola xali predmetlarni ketma-ket, sistemali ravishda ko’rib chiqa olmaydi. U asosan predmetning qandaydir bir ko’zga tashlanib turadigan belgisiga o’z e’tiborini qaratadi va predmetlarni shu belgilariga ko’ra taniydi. Keyinchalik yangi idrok xarakatlarini egallanishi bolaning predmetli xarakatlarini bajarishdan ko’z bilan chamalab xarakat qilishiga o’tishda namoyon bo’ladi endi u predmetning bo’laklarini ushlab ko’rmasdan chamalab idrok eta oladi. 2,5-3 yeshli bola kattalarning bergan namunasi rangin shakli va kattaligiga ko’ra aynan shunday predmetlarni chamalab idrok etgan xolda to’g’ri topa oladi. Bolalar avval shakliga, so’ngra kattaligiga va shundan so’ngina rangiga qarab ajrata oladilar. Bu jaraenda bola bir xil xususiyatga ega bo’lgan juda ko’p predmetlar borligini tushuna boshlaydi. Lekin bola rasm chizishni boshlaganida predmetlarni rangini e’tiborga olmaydi va o’ziga yoqadigan ranglardan foydalanadi. Tadqiqotlarning ko’rsatishiga 2,5-3 yoshli bola 5-6 ta shaklni (doira, kvadrat, uchburchak, to’g’riburchak, ko’pburchak) va 8 xil rangni (qizil, qovoq sariq, sariq yashil, ko’k, siexrang, oq, qora) idrok etishi mumkin. Rang va shakllarning ishlatilishi jixatidan turli xil narsalarda turlicha bo’lishi sababli bu yeshdagi bolalar ularni idrok etganlari bilan nomlarini aniq bilishlari va o’z nutqlarida ishlata olishlari birmuncha qiyinroq. Kattalarning bu yoshdagi bolalardan shu rang va shakllarni eslab qolishini talab etishlari noto’g’ri bo’lib, buning uchun mos davr bu 4-5 yesh xisoblanadi. Bu yeshdagi bolalar so’zlardagi barcha tovushlarni idrok eta oladilar.

Bola 3 yoshigacha o’zlashtirgan so’zlar asosan predmet va xarakatlarning nomlarini bildiradi. Nomlar asosan uning funktsiyasini anglatib bu predmet yoki xarakatning tashqi ko’rinishi o’zgarsa ham uning nomi o’zgarmaydi. SHuning uchun ham bola predmetlarning nomlarini ishlatilishini funktsiyalariga bog’lagan xolda tez o’zlashtiradi.

Ilk bolalik davrining boshlariga kelib bolada birinchi tafakkur operatsiyalari yuzaga keladi. Buni biz biron bir predmetni olishga xarakat qila olganidan so’ng esa uni sinchiklab o’rganishida ko’rishimiz mumkin. Ularning tafakkurlari asosan ko’rgazmali xarakatli bo’lib, u atrof olamdagi turli bog’liklarni o’rganishga xizmat qiladi. O’zidan uzoqroq turgan koptokni biron bir uzunroq narsa bilan itarib yuborish mumkinligini ko’rgan bola endi mustakil ravishda divan tagiga kirib ketgan koptokni kaltak yerdamida olish mumkinligini tafakkur eta oladi. Bu davrdagi bolalar tafakkurida umumlashtirish katta o’rin tutadi. Umumlashtirishda nutq asos xisoblanadi. Masalan, soat deyilishi bola qo’l soati, osma soat, shuningdek budilьnikni ham tushunishi kerak. Lekin ular turlicha bo’lgani sabab ularda umumiylikni topish bola uchun birmuncha qiyinroq xisoblanib, bu borada fikrlash yordamga keladi va umumlashtirishni tashkil etadi. 2-3 yoshli bolalar ma’lum bir predmetlarning o’rniga ularning o’rnini bosishi mumkin deb xisoblagan boshqa narsalardan ham foydalanadilar. Masalan, o’yin jarayonida bola cho’pni qoshiq yoki termormetr o’rnida, yog’ochdan krovat yoki mashina o’rniga foydalanishi mumkin. Bir predmetni boshqasi o’rnida qo’llash mumkinligini bilish bola atrof olamni bilishi, o’rganishidagi ahamiyatli burilish xisoblanadi va u dastlabki tasavvurlarni yuzaga keltiradi. Bu yoshdagi bolalar endi asta-sekinlik bilan kattalar aytib berayotgan ertak, voqea, hikoyalarni, shuningdek rasmda chizilgan narsalarni tasavvur eta oladilar. Ertak eshitish jarayonida bola ertak qaxramonlarini kimgadir o’xshatishga xarakat qiladi, u o’zi mustaqil ertak yoki hikoyalarni to’qiy olishi ham mumkin. Ilk bolalik davrida xotira bilishdagi asosiy funktsiya xisoblanib, u bilishning barcha ko’rinishlarini rivojlanishida ishtirok etadi. Bu davrda bolaning xotirasi jadal rivojlanadi. Bolaning xayotiy tajribalarni o’zlashtirishida avvalo xarakatli, emotsional va obrazli xotira ishtirok etadi. Bu borada xarakatli va emotsional xotira ustunlik qiladi. Xotira bu yoshda asosan ixtiyorsiz bo’ladi. Bu davrdagi bolalarga ko’p kitob o’qib berish natijasida ular uzun ertak va she’r xikoyalarni eslab qoladilar, lekin bunday eslab qolish bolaning umumiy aqliy rivojlanishidan ham, xotirasining individual xususiyatidan ham dalolat bermaydi. Bu ilk bolalik davridagi bolalarning barchasiga xos bo’lgan nerv sistemasining umumiy egiluvchanligi natijasidir. O’zi va atrof xayot xaqidagi voqea va xodisalarda ketma-ketlik borligi uchun ham ularni xali to’liq ravishda xotirasida saqlab qola olmaydi.

Bu davrdagi bolalar asosan o’z xatti xarakatlarini o’ylab o’tirmaydilar. Bu xatti-xarakatlar ularning xoxish va xissiyotlari asosida bo’ladi. Bu yoshdagi bolalarning xatti-xarakatlari juda o’zgaruvchan bo’ladi. Masalan: bolaning yiglashi ham, yig’idan to’xtashi ham juda oson. Ilk bolalik davrda bolada o’z yaqinlariga onasi, otasi, buvi-buvalari, tarbiyachisiga nisbatan muxabbat shakllanadi. Ilk bolalik davrida bu muxabbat boshqa shaklga o’tadi. Endi bola o’z yaqinlaridan maqtov, erkalash olishga xarakat qiladi. Ota-onalar tomonidan bolaning xatti-xarakatlari va shaxsiy xususiyatlariga beradigan ijobiy emotsional baxolari ularda o’ziga nisbatan o’z layoqat va imkoniyatlariga nisbatan ishonchni shakllantiradi. U o’z ota-onasiga nihoyatda qattiq bog’langan bo’lib, intizomli va itoatkor bo’ladi. Ana shu bog’liqlik sababli bolaning asosiy extiyojlari qondiriladi, xavotirligi kamayadi. Onasi yonida bo’lgan bolalar ko’proq xarakat qiladilar va atrof muxitni o’rganishga intiladilar. Bu davrda bola o’z ismini juda yaxshi o’zlashtiradi. Bola doimo o’z ismini ximoya qiladi, uni boshqa ism bilan chaqirishlariga norozilik bildiradi. Kattalarning bola bilan qiladigan muomala munosabati uni o’zini aloxida shaxs sifatida anglashining boshlanishiga imkoniyat beradi. Bu jarayon asta-sekinlik bilan amalga oshadi. Kattalarning bola bilan qanday muomala qilishlariga qarab o’z «Men»ini anglay boshlashi vaqtliroq yoki bir muncha kechroq yuzaga kelishi mumkin. 3 yoshli bola o’zini o’z xoxish va extiyojlarini qondirishi mumkin bo’lgan manba deb biladi va bu uning «Menga bering», «Ko’taring», «Men ham boraman» kabi talablarida ko’rinadi. Uch yoshli bolalar o’zlarini o’zgalar bilan taqqoslay boshlaydilar, buning natijasida bolalarda o’z-o’zini baxolash vujudga keladi. SHu davrdan boshlab bolalarda mustaqil bo’lish extiyoji yuzaga keladi va bu ularning «o’zim qilaman» qabilidagi so’zlarida nomoyon bo’ladi.

3 yosh inqirozi: 3 yoshga kelib bola o’zini kattalar bilan taqqoslay boshlaydi va kattalar qilishi mumkin bo’lgan (xuquqi bo’lgan), shuningdek ular bajara oladigan xarakatlarni qilishni xoxlaydi. «Men katta bo’lsam mashina xaydayman», «Men sizga katta tort olib kelaman», «Mening yuzta qo’g’irchog’im bo’ladi» kabi xoxishlarini o’z tili bilan ifodalaydi va u kelasi zamonda gapirsa ham barcha xoxishlarini bugunoq amalga oshirishga xarakat qiladi. Bu ko’pincha qat’iylik va qaysarlik bilan namoyon bo’ladi. Bu qaysarlik asosan kattalarga qaratilgan salbiy xatti-xarakat bo’ladi. Bola o’zini mustaqil xarakat qila olishini anglagan vaqtdan boshlab unda «O’zim qilaman» boshlanadi va bu yana qaysarlik va o’jarlik bilan ko’rinadi. 3 yosh inqirozi bola shaxsining ma’lum bir darajada rivojlanganligi va kattalar bajaradigan xatti-xarakatlarni qila olmayotganini bilishi natijasi xisoblanadi. Inqiroz davrida yuzaga keladigan xususiyatlar iroda, layoqatlar va boshqalar uni shaxs bo’lib shakllanishiga tayyorlaydi.

Uch yoshgacha bolalar psixik rivojlanishidagi asosiy yangilanishlar

Ёш	Билиш	Харакат	Мулоқот
3ёш	Нутқ шаклланиши.Образли тафаккурнинг биринчи белгилари.Атроф мухитдан ўзини ажратиш.Қатъийликни англаш	Қўл,предметли харакатларнинг ривожланганлиги.Ўз хатти-харакатларини иродавий бошқариш кўринишлари	Ўз-ўзини ангалшни юзага келиши нормалари.Биринчи ахлоқий қоидаларни эгаллаши
2ёш	Фаол нутқни тушуниши ва ўзида юзага келиши	Қўл ва оёқ функцияларининг аниқ белгиланиши	Характери асосларини шаклланиши
1ёш	Нутқни тушунишни биринчи биринчи белгилари	Мустақил холда тик туриш ва юриш	Нутқни қўллашнинг биринчи белгилари
10ойлик			Боғлиқлик реакциясини юзага келиши бегона мухит ва бегоналар орасида хавотирлик
8 ойлик	Сенсомотор интеллектнинг юзага келиши	Таяниб юриш	Жест,мимика ва пантомимика,ёрдамида новербал мулоқот
7ойлик		Ёрдам билан туриш
5 ойлик		Ёрдам билан ўтириш
3 ойлик	Кўриш қобилиятининг шаклланиши	Ён томонига ўгирилиши	Онанинг жилмайишига жавоб қайтариш
2 хафта	Онанинг товушини бошқа товушлардан фарқлаш
1 хафта	Харакатларни кузатиш