ŞAHİN ƏHMƏdov
Su ehtiyatlarının çirklənmə növləri və
Yüklə 6,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.3. Su ehtiyatlarının çirklənmə növləri və
mənbələri Suyun keyfiyyətinə təsir edən hər hansı bir maddə çirkləndiricidir. Təbii su ehtiyatlarına daxil olan çirkləndiricilər (mineral, üzvi və bakterial-bioloji maddələr) onun keyfiyyətinə təsir göstərir. Bu təsirlər aşağıdakılardır: 73 - suyun fiziki xassələrinin dəyişməsi (şəffaflığı, rəngi, iyi, dadı və s.); - suyun kimyəvi xassələrinin dəyişməsi; - suda oksigenin (hər hansı oksidləşmə baş verdikdə) azalması; - suda xəstəlik törədən mikroiqlimin yaranması; - suda gedən bio və hidro kimyəvi proseslər nəticəsində çöküntü və üzən maddələrin əmələ gəlməsi. Suyun çirklənmə növləri 3 qrupa bölünür: 1. Mineral maddələrlə çirklənmə – bu növ çirklənmədə aktiv iştirak edən qum, gil, duzlar, qələvilər, turşular, mineral yağlar, şlak, radioaktiv tullantılar və s. qeyri-üzvi maddələrdir. Bu maddələr suyun fiziki, kimyəvi, orqanoplastik xassələrini pisləşdirir və canlıları zəhərləyib məhv edir. Bu növ maddələrin su mənbəyinə atılması qəti qadağan edilməlidir. 2. Üzvi çirkləndirici maddələr – bu növ çirklənmədə meyvə, tərəvəz, bitki, kağız, heyvan qalıqları, yapışqan maddələri və s. göstərmək olar. Bu növ maddələr suda karbon və azotu çoxaldar və onlar zəhərli olduğundan suyu istifadə üçün yararsız edir. Üzvi çirkləndirici maddələrin oksidləşməsinə çoxlu miqdarda oksigen sərf olunur, suda oksigen çatışmazlığı yaranır və bu da suda zəhərli göy-yaşıl yosunun inkişafına səbəb olur. Nəticədə suyun dadı dəyişir, müxtəlif iylər yaranır və şəffaflığı itir. 3. Bakterial-bioloji çirklənmə – burada mikroorqanizmlər, göbələklər və xırda yosunlar çirklənmədə əsas rol oynayır. Belə növ çirkləndirmə təbiətinə görə üzvi çirklənməyə aid ola bilər. Belə sular istifadə olunduqda müxtəlif infeksion xəstəliklərlə üzləşmək qaçılmaz olur. Su ehtiyatlarının əsas çirklənmə mənbələri sənaye və kommunal çirkab suları, kənd təsərrüfatında istifadə olunan mineral gübrələr, meşə materiallarının çaylarla daşınması, radioaktiv tullantılar, istilik və atom elektrik stansiyasından isti suların tullantısı və atmosferdir. 74 Sənaye çirkab suları su ehtiyatlarının əsas çirklənmə mənbəyidir. Sənayenin sürətlə inkişaf etməsi çirkli suların həcmini çoxaldar və bu da öz növbəsində su mənbələrinə atılır. Sənaye müəssisələrindən selüloz-kağız sənayesini, kimya, koks-kimya, meşə kimyası, metallurgiya, maşınqayırma, elektrokimya, neft və qaz sənayesi müəssisələrini göstərmək olar. Bundan başqa neft daşıyan tankerlərin qəzaya uğraması, kommunal məişət çirkab sularını, kənd təsərrüfatında istifadə olunan gübrələr, radioaktiv tullantılarda su ehtiyatlarının çirklənməsinə əsas mənbələrdir. Qeyd olunan çirklənmə mənbələri su ehtiyatları fiziki, kimyəvi və digər xassələrinə pis mənada çox böyük təsir göstərir. Təbii su ehtiyatların çirklənmə mənbələrindən biri də atmosferadır. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, elmi-tərəqqinin inkişafı nəticəsində ildə 600 milyon tona qədər kükürd və karbon oksidi, toz, kül, azot oksidi və 300 min tona qədər qurğuşun buraxılır. Atmosferə buraxılan maddələr havanın hərəkəti ilə quruya, su ehtiyatların səthinə endirilir və onu çirkləndirir. Bu maddələr zərərli olduğundan quru və suda olan flora və faunaya ciddi zərər vurur. Sənaye müəssisələrinin istilik, AES-lərin, avtonəqliyyatın fəaliyyət göstərdiyi zaman bütün ekosistem üçün təhlükəli maddələr ayrılır. Atmosfer havası həm yerli (lokal) mənbələr və həm də transsərhəd daşınmalar hesabına çirklənir. Atmosfer havası tərkibinin aynası atmosfer çöküntülərinin kimyəvi tərkibidir. Çünki atmosferə qarışan bütün komponentlər atmosfer çöküntüləri vasitəsilə yuyularaq torpaq və səth sularına daxil olurlar. Atmosfer havasına daxil olan zərərli qarışıqlardan kükürd qazı, azot oksidləri, karbon oksidləri, freonlar, metan, ekosistemə təhlükə törədən bir sıra qlobal problemlərin meydana çıxmasına səbəb olurlar. Göstərilən (qlobal) 75 komponentlər ilə atmosferin qlobal çirklənməsi qlobal iqlim dəyişmələrinə, stratosfer ozonunun parçalanmasına və yağışların turşuluq xassəsi kəsb etməsinə gətirib çıxarırlar. Müasir dövrün və yaxın gələcəyin ən kəskin qlobal problemlərindən biri atmosfer çöküntülərinin, torpaq örtüyünün, yerüstü və qrunt sularının getdikcə artan turşulaşması problemidir. İnsanın təsərrüfat, xüsusən də onun müasir sənayenin gur inkişafı dövründən sonrakı fəaliyyəti kükürd, azot və karbon oksidlərinin külli miqdarda amissiyası ilə müşayiət olunur. Atmosferə daxil olaraq, bu oksidlər xeyli uzaq məsafələrə aparılır, su ilə qarşılıqlı təsirdə olur və sulfid, sulfat, nitrit, nitrat, karbon turşularının qarışıq məhsullarına çevrilir, “turş yağışlar” şəklində quruya tökülür, bitki və sularla qarşılıqlı təsirə girirlər. Atmosferdə bu birləşmələrin əsas mənbələri sənayedə, şəhər təsərrüfatında, nəqliyyatda, kənd təsərrüfatında, məişətdə daş kömürün, neftin, qazın yandırılmasıdır. Əlbəttə, tamamilə təbii mənşəli, lakin turş xassə daşıyan atmosfer çöküntüləri də mövcuddur. Məsələn, alimlərin hesablamalarına görə, turş xassə daşıyan atmosfer yağıntılarının əmələ gəlməsinə gətirib çıxaran qazların təbii emissiyası ildə 270-290 mln ton təşkil edir. Belə xassəli yağıntılar torpaqların üzvi turşuları ilə birlikdə meşə və meşə sonrakı torpaqların təbii turşuluğunun inkişafında mühüm rol oynayırlar. Lakin insanın təsərrüfat fəaliyyəti kükürd, azot oksidlərinin, hidrogen sulfidinin atmosferə daxil olmasını, demək olar ki, iki dəfədən çox, karbon qazının isə atmosferə atılmasını ölçüyə-gəlməz dərəcədə artırdı. Atmosferə daxil olan karbon qazının miqdarı ildə təxminən 20-25 mlrd tona çatır. Təbii ki, bu atmosfer çöküntülərinin turşuluğunun yüksəlməsində özünün göstərir. Təbii turşu əmələ gətirən maddələrin tipik nümayəndəsi kimi karbon dioksidi göstərmək olar. Onun suda həll olması belə bir reaksiya tənliyi ilə ifadə olunur: |