ŞAHİN ƏHMƏdov

Əhalinin adambaşına il ərzində düşən 
su ehtiyatı (m3 – lə ) 
 
Øÿêèë 9.1. Éåð êöðÿñèíäÿ èëëèê éàüûíòûëàðûí çîíàë ïàéëàíìàñû 
 
Bunlar əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələr olub suyun 
çatışmaması onların sosial və iqtisadi inkişafına mühüm əngəl 
hesab olunur. 
Hazırda dünyanın əhalisi durmadan artmaqda davam 
edir, mövcud su ehtiyatlarının həcmi isə dəyişmədiyindən onun 
qıtlığı vəziyyəti pisləşəcəkdir. 

---

66 
2025 –ci ilə artıq dünyanın 1,4 mld. əhalisi olan 45 
ölkədə adambaşına 1000m3 - dan az su düşəcəkdir. Dünya 
əhalisinin dörddə üçü qədəri təxminən 100 ölkədə suyun qıtlığı 
şəraitində və ya başqa sözlə ekoloji, iqtisadi və siyasi 
dayanıqsız təhlükəsi altında yaşayacaqdır. Əgər təsərrüfatın 
idarə olunmasının mövcud üsulları dəyişilməsə suyun 
keyfiyyətinin pisləşməsi davam edəcək və vəziyyət daha da 
mürəkkəbləşəcəkdir. 
 
3.2. Azərbaycanın su ehtiyatlarının ekoloji vəziyyəti 
 
Suvarma əkinçiliyi ilə çox qədimdən məşğul olan 
Azərbaycanın həmişə olduğu kimi, bu gün də suvarma sularına 
çox böyük ehtiyac vardır. Respublikamız su ilə az təmin 
olunmuş ölkələr sırasına daxildir. Öz ərazisi daxilində yaranan 
su ehtiyatlarının hər nəfər və hər kvadrat kilometr əraziyə görə 
Azərbaycan Respublikasının su təminatı qonşu respublikalarla 
müqayisədə 2,5-8 dəfədən də azdır. 
Su ehtiyatlarının həcmi ilin fəsillərinə görə kəskin 
dəyişir. Respublikanın çaylarının əksəriyyətində, suya olan 
tələbat çoxaldığı aylarda onlardan axan suyun miqdarı xeyli 
azalır. Çaylardan axan suyun 60%-dən çoxu (Lənkəran 
çaylarından başqa) yaz, yaz-yay (mart-iyun) aylarına, su 
ehtiyatının cəmi 10-15%-i isə isti aylara (iyul-sentyabr) düşür. 
Çayların axan rejimi ilə su tələbatı arasında olan qeyri-
mütənasiblik su təsərrüfatı qurğularının tikintisi ilə nizamlanır. 
Hal-hazırda respublikanın təqribən 1,45 mln hektar 
suvarılan torpağının 17%-ə qədəri yeraltı sularla, 20%-i çay 
məcrasından kənarda tikilmiş su anbarlarından və çayların 
özündən götürülən kanallar vasitəsilə suvarılır. 
Mövcud su ehtiyatlarına dair məlumatların analizi 
nəticəsində demək olar ki, respublikanın su ehtiyatlarının əsas 
hissəsini Kür, Araz və Samur çayları hövzələri təşkil edir. Su 

---

67 
ehtiyatlarının qalan hissəsi xırda çayların hövzələrini, süni və 
təbii göllər, bulaqlar və yeraltı suların payına düşür. 
Hələ bu yaxınlara qədər minerallığı 1,0 q/l-ə qədər olan 
sular suvarma üçün yararlı hesab olunurdu, lakin antropogen 
təsirlər nəticəsində su mənbələrində suvarma suyunun 
keyfiyyəti pisləşməkdə davam edir. Həm də su ehtiyatlarının 
məhdudluğu üzündən yeni su mənbələrindən (kollektor-drenaj, 
dəniz, tullantı suları və s.) istifadə olunması variantlarına 
ehtiyac artmaqdadır. Bununla əlaqədar olaraq son 20-30 ildə 
başqa ölkələrdə olduğu kimi, bizdə də suvarma suyunun 
keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üzərində ardıcıl olaraq elmi-
tədqiqat işləri aparılır. Alınmış nəticələr göstərir ki, suvarma 
suyunda duzların buraxıla bilən miqdarı torpağın mexaniki 
tərkibindən, onun su-fiziki, fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərindən, 
bitkilərin duza davamlığından, ərazinin drenləmə dərəcəsindən 
və s. şərtlərdən asılıdır. 
Suvarma suyunun keyfiyyətinin pisləşməsi ətraf mühitə 
və ekoloji sistemə də öz mənfi təsirini göstərir. Məişət-
kommunal, istehsalat, kənd təsərrüfatının tullantı suları vasitəsi 
ilə su hövzələrinə müxtəlif toksik maddələr atılır və bunun 
nəticəsində də ekoloji sistemdə struktur dəyişiklikləri yaranır. 
Məlumdur ki, aqroekoloji sistemin normal fəaliyyət 
göstərməsi üçün kimyəvi tərkibinə görə zərərsiz olan su tələb 
olunur. Suyun keyfiyyəti aqroekoloji sistemin stabilliyinin ən 
vacib göstəricisidir. O, torpağın münbitliyinə, kənd təsərrüfatı 
bitkilərinin su tələbatına, məhsuldarlığına və onun keyfiyyətinə 
təsir göstərir. Eyni zamanda suvarma suyunun keyfiyyəti 
hidromeliorativ 
sistemlərdə 
qurğuların 
materiallarının 
saxlanılması və onların uzunömürlüyünə də təsir göstərir. Bu 
deyilənlərə 
əsasən, 
suvarma 
suyunun 
keyfiyyətinin 
qiymətləndirilməsi üçün ekoloji meyarlardan istifadə olunur. 
Ekoloji meyarlar ətraf mühitin obyektlərinin mühafizəsi 
nöqteyi-nəzərdən onların çirklənməsinin qarşısının alınması və 
sanitar-gigiyena təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, kənd 

---

68 
təsərrüfatı istehsalatı sahəsində isə onların yerüstü və yeraltı su 
mənbələrinə təsirinin qiymətləndirilməsi xidmət edir. 
Respublikada ərazinin eroziya və torpaqların suvarılması 
ilə əlaqədar olaraq bir sıra ekoloji problemlər meydana çıxır ki, 
onların inkişafı nəinki torpaqların qorunmasında və su 
ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsində, hətta ətraf mühit 
üçün də təhlükə törədir. 
Torpağın fiziki-kimyəvi xassələrinin, su, duz, hava və s.
rejimlərinin yaxşılaşması üçün meliorasiya tədbirlərinin 
aparılması, eroziyadan qorunması və digər tədbirlərin hamısı 
onun münbitliyinin artması və mühafizəsinə xidmət etməlidir. 
Ölkəmizdə ekoloji şəraitdən doğan narahatçılıq, ekoloji 
mühiti sağlamlaşdırmaq meyllərinin güclənməsi, bir sıra 
problemlərin həlli ilə yanaşı qiymətli sərvət olan yeraltı su 
ehtiyatının qorunub mühafizə edilməsi, onları hidroqrafik, 
hidrokimyəvi, hidrobiolojivə genetik cəhətdən elmi əsaslarla 
mükəmməl öyrənib keyfiyyət və kəmiyyət dəyişmələrini 
törədən səbəbləri vaxtında aşkar edib qarşısının alınması kimi 
təxirəsalınmaz məsələlərin ön plana çəkilməsini tələb edir. 
Keçən əsrdə Azərbaycanda ekoloji problemlərə zaman və 
məkan baxımından yanaşılmasında yol verilmiş ciddi 
nöqsanlar, su mənbələrimizin ekoloji xüsusiyyətlərinin sırf 
istehsalat məsələləri həll edən müvafiq nazirlik və idarələr 
tərəfindən 
unudulması 
su 
ehtiyatlarının 
azalmasına, 
çirklənməsinə, artezian və subartezian quyuların qurumasına 
gətirib çıxarmışdır. 
Yerüstü su mənbələrində yaranmış ekoloji gərginlik 
bizdən yeraltı sulardan daha səmərəli istifadə etməyi tələb edir. 
Azərbaycan Geologiya Birliyinin Geoloji Ekspedisiyası 
respublikamızda içməli yeraltı suların 50 illik ehtiyatı 
olduğunu müəyyənləşdirmişdir. Yaxın gələcəkdə Böyük 
Qafqazın Samur-Qusar, Oğuz-Qəbələ zonalarında, Kiçik 
Qafqazda Tərtərçay hövzəsində istismar əhəmiyyətli böyük 
yeraltı 
su ehtiyatlarından Bakı 
və digər 
iri şəhər, 

---

69 
qəsəbələrimizin su təchizatında istifadə olunmaqla əhalinin 
fasiləsiz su ilə təmin etmək problemini qismən həll etmiş 
olardı. 
Hələ XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Quba-
Xaçmaz ərazisinin yeraltı suları çox yüksək keyfiyyətli su kimi 
qiymətləndirilmişdir. 
XIX əsrin sonlarında Bakı şəhərinin su təchizatının 
yaradılması ilə bağlı şəhər dumasına müxtəlif layihələr təklif 
edilmişdir. Ancaq 1908-ci ildə duma mühəndis V.Lindleyn 
apardığı geodezi-hidrogeoloji axtarış işlərinin nəticələri 
əsasında tərtib etdiyi Şollar məntəqəsindəki yeraltı təzyiqli su 
hövzəsindən su ilə təmin olunacaq Balı-Şollar su kəmərinin 
layihəsini təsdiq etmişdir. Layihə 1909-cu ildə Tiflis şəhərində 
keçirilən IX su təchizatı qurultayında təkrarən müzakirə 
olunaraq tədiq edilmiş, 1911-ci ildən isə tikinti işlərinə 
başlanmışdır. 
Beləliklə, I Bakı Su Kəməri xətti 1917-ci ildə qismən, 
1935-ci ildə isə tam istismara verilmişdir. Su təchizatı xətti 
Xudat dəmiryolu stansiyasından qərbdə yerləşən Şollar kəndi 
ərazisindən başlanğıcını götürərək sutkada 108 min m
3
su nəql 
edir. Suyun codluğu, orta hesabla 5 mq.ekv/l, tərkibində 
xloridin miqdarı 8-11,5 mq/l, sulfatın miqdarı 50,2-85,5 mq/l, 
quru qalıq isə 300-427 mq/l təşkil etmiş, onda amminiak, nitrit 
və nitrat ionları tapılmamışdır. Ftorun miqdarı 0,08-0,27
mq/l-dən artıq olmamışdır. Fiziki göstəricilərinə görə su şəffaf, 
iysiz, sabit temperaturludur (orta hesabla 15

C). 
1942-ci ildə istismara verilmiş II Bakı Su Kəməri yeraltı 
təzyiqli Şollar-Xaçmaz su hövzəsindən qidalanır. Bura 
qərbdən-şərqə Xəzər dənizinə istiqamətlənmiş az meyilli, sakit 
relyefli 
ərazidən 
ibarətdir. 
Ərazidə 
su 
kəmərinin 
qidalanmasında mühüm rol oynayan 250-dən çox bulaq vardır. 
Respublikanın Səhiyyə Nazirliyinin Sanitar-Gigiyenik 
Mərkəzinin və MEA Geologiya İnstitutunun son tədqiqatlarına 
görə, 
hazırda 
bu 
sular 
keyfiyyət 
baxımından 
ciddi 

---

70 
dəyişikliklərə uğramamış onların kimyəvi tərkibi, minerallığı 
və şəffaflığı içməli sular üçün müəyyən edilmiş normalara tam 
cavab verir. 
Qeyd edilənləri nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikasının 
Quba-Xaçmaz zonasının yeraltı su ehtiyatlarının keyfiyyət 
göstəricilərini, onun dəyişməsinə təsir edən amilləri araşdırmaq 
və qorunub saxlanılması üçün görüləcək mühafizə tədbirlərini 
düzgün qiymətləndirilməsinə şərh veriləcək. 
Bölgələrdə artezian sularının minerallığı 290-700 mq/l 
arasında dəyişir. Bununla belə sulfatlar 112 mq/l-dən çox deyil, 
xloridlərin miqdarı isə 130 mq/l-ə çatır. Suyun ümumi codluğu 
7 mq.ekv/l-dən artıq deyil. Suyun tərkibindəki mis (0,005-
0,07 mq/l), sink (0,001-0,035 mq/l), nitrit (0,16-1 mq/l) qəbul 
olunmuş normadan aşağıdır. Sanitar-bakterioloji göstəricilər də 
kafi qiymətləndirilir (kolit 100-300; mikrob 600). 
Quba-Xaçmaz 
zonasının 
bulaq 
suları 
keyfiyyət 
baxımından bir-birindən çox fərqlidir. Məsələn, Quba 
rayonunda onların minerallığı 600 mq/l-dən çox olmadığı 
halda, Xaçmazda 850 mq/l-ə çatır. Qusar və Şabran (Dəvəçi) 
rayonlarının 
bəzi 
bulaqlarında 
isə 
suyun 
minerallığı
1000 mq/l-dən artıqdır. Bölgədəki bulaq sularındakı 
sulfatların, xloridlərin və ümumi codluğun göstəriciləri az 
fərqlənirlər. Tərkibində ən az sulfat miqdarı olan Quba
(115 mq/l) və Xaçmaz (160 mq/l) rayonlarının bulaq sularıdır. 
Qusar rayonundakı bulaq sularında olan sulfatın miqdarı
260 mq/l, Şabranda isə 280 mq/l-ə bərabərdir. Sularda 
xloridlərin maksimal miqdarı Quba rayonunda 160 mq/l, 
Şabranda 166, Xaçmazda isə 120 mq/l çatır. Qusar rayonunun 
sularında isə xlor-ionun maksimum miqdarı 184 mq/l-ə 
bərabərdir. 
Bu ərazidə yeraltı suların ümumi codluq həddi 3,5-
13,5 mq.ekv/l təşkil edir. Quba-Xaçmaz rayonunda quyu suları 
keyfiyyətcə buranın bulaq və artezian sularından fərqlənir. 
Məsələn, burada ümumi minerallıq o biri yeraltı sularla 

---

71 
müqayisədə təxminən 2 dəfə yüksəkdir. Regionun inzibati 
rayonları üzrə minerallıq aşağıdakı göstəricilərlə səciyyələnir: 
Quba rayonunun sularında 490-950 mq/l, Xaçmazda 260-
2350 mq/l, Qusarda 220-1760 mq/l. Yeraltı quyu sularında 
sulfatın miqdarı Quba rayonu üzrə 60-230 mq/l, Xaçmazda 50-
1060 mq/l, Qusarda 8-264 mq/l təşkil edir. Bölgə üzrə quyu 
sularının tərkibində olan xloridin miqdarı aşağıdakı kimi 
dəyişir: Quba rayonu 12-50 mq/l, Xaçmaz 6-560 mq/l, Qusar 
8-430 mq/l. Bununla belə regionun quyu sularının ümumi 
codluğu böyük diapazonda (2-34 mq.ekv/l) dəyişir. 
Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, yeraltı 
sularda orqanik maddələr (oksidləşmədə) rayonlar üzrə 
dəyişgəndir. Bəzi meşə sahələrində bulaq sularında mövcud 
azot 
birləşmələri 
bitki 
mənşəli 
orqanik 
maddələri 
oksidləşmənin yüksək göstəricisinə gətirib çıxarır. 
Regionda olan artezian quyuları və bulaqlar sanitar 
baxımdan yaxşı mühafizə olunduqlarından, çox yerdə yeraltı 
sular yüksək keyfiyyətdə saxlanılır. Ancaq bəzi rayonlarda 
artezian quyularının istismarındakı mövcud pozuntular, 
elementar texniki-sanitar normalara verməyib, acınacaqlı 
vəziyyət yaradır, ətraf mühitin çirklənməsinə və bataqlığa 
gətirib çıxarır. 
Buradakı yeraltı suların tərkibində dəmir və nitritlərin 
olmaması, sulfat, xlorid və permanqanat turşulanmanın 
miqdarının cüzi olması suyun dadı və şəffaflığı regionun yeraltı 
sularını yüksək keyfiyyətli su kimi qəbul etməyə imkan verir. 
Quba-Xaçmaz regionunun yeraltı suları su balansı 
baxımından yaxşı öyrənilmişdir. Hidrogeoloji tədqiqatlar 
zonada əsas yeraltı su hövzəsinin Samur-Vəlvələçay arasında 
yerləşdiyini göstərir. Hövzənin su balansının mədaxil və 
məxaric 
elementlərini 
müxtəlif 
müəlliflər 
tərəfindən 
hesablanmışdır. Tədqiqatların nəticələri göstərir ki, Qusar-
Şabran dağətəyi düzənliyində yeraltı suların istismar ehtiyatı 

---

72 
19,5 m
3
/san, Quba-Xaçmaz regionu üzrə isə 340 m
3
/san təşkil 
edir. 
Yeraltı suların çirklənməsi kimyəvi (üzvi və qeyri-üzvi), 
bioloji və radioaktiv yollarla ola bilər. Bunların geniş yayılan, 
həm də ən çətin təmizləniləni kimyəvi təmizlənməlidir. 
Çirklənmənin əsas mənbələri qabaqcadan təmizlənmədən açıq 
sahələrə və çay dərələrinə axıdılan məişət çirkab suları, sənaye 
tullantıları, suvarılan sahələrdə işlədilən kimyəvi gübrələrvə 
kimyəvi zəhərləyici maddələr saxlanılan anbarlar və s. Əks 
hallarda çirkləndirici maddələr yeraltı sulara aerasiya 
zonasından süzülərək sulu məhlul şəklində daxil olur. 
Respublika ərazisində yüksək keyfiyyət göstəricilərinə 
malik olan Quba-Xaçmaz zonasının yeraltı suları axın 
istiqaməti 
boyu 
qidalanma 
zonasından 
uzaqlaşdıqca, 
hidrodinamiki göstəriciləri ilə yanaşı ərazinin fiziki-coğrafi 
şəraiti və geoloji quruluşunun təsiri ilə hidrokimyəvi 
göstəricilərini də dəyişir. Suların axım istiqamətində ion və 
kation tərkibində hidrokarbonat və kalsium miqdarının 
azalması, sulfat, xlor, natrium ionlarının artması müşahidə 
edilir. Göstərilən təbii amillərlə yanaşı bu istiqamətdə yeraltı 
suların keyfiyyətinə texnogen amillər də təsir göstərir. Yeraltı 
su 
hövzələrinin 
texnogen 
amillərdən 
çirklənməsindən 
qorunmaq üçün kənd təsərrüfatı və sənaye tikinti obyektlərinin 
layihə və inşasında aerasiya zonasının süxurlarının təbii 
mühafizə şəraiti, fiziki-mexaniki xüsusiyyətləri, su keçirməyən 
qatın dərinliyi və digər amillər düzgün qiymətləndirilməlidir.