Samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti geografiya tabiiy recurslar kafedrasi

P a l ye o n t o l o g i k yodgorliklarga toshga aylanib ketgan va izlari 
saqlanib qolgan o‗simlik qoldiqlari ochilib qolgan joylar hamda qirilib ketgan 
hayvonlar qoldig‗i, izi uchraydigan uchastkalar misol bo‗la oladi. Tabiat 
yodgorliklari tabiatni muhofaza qiluvchi tashkilotlar tomonidan hisobga olinishi 
va kartaga tushirilishi kerak. Ularning ilmiy va estetik ahamiyatini baholash 
asosida muhofaza qilish darajasi aniqlanadi (mahalliy, viloyat, respublika, 
xalqaro ahamiyatga ega bo‗lgan tabiat yodgorliklari). 
Milliy (tabiiy) bog‗lar chet ellarda hududlarni muhofaza qilishning asosiy 
shaklidir. «Milliy» so‗zi mazkur hududning xususiy mulk emas, balki butun 
millatga qarashli ekanligini bildiradi va muhofaza tadbirlari davlat tomonidan 
amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda tabiatni muhofaza qilishdagi eng muhim 
vazifa tabiiy boyliklardan foydalanishda ularni muhofaza qilishni ishlab 
chiqarish bilan birga qo‗shib olib borishni ta‘minlash hamda insonning tabiatga 
ta‘sir etishini barqarorlashtirishdan iborat. Tabiatni muhofaza qilish deganda 
tabiiy-boyliklardan unumli foydalanishda ularni ishlab chiqarish, tabiiy muhitni 
hozirgi yashayotgan va kelajak avlodlarning moddiy va ma‘naviy talablarini 
qondirishga qaratilgan davlat, xalqaro va jamoatchilik tomonidan amalga 
oshirilgan ilmiy asoslangan tadbirlar tuzilmasi tushuniladi. Tabiatni muhofaza 
qilishning asosiy yo‗llardan biri – milliy (tabiiy) bog‗lardir. «Milliy» so‗zi 
uchastkaning ayrim kishisiga emas, balki davlatga qarashli ekanligini bildiradi. 
Milliy park termini XIX asrning ikkinchi yarmida alohida muhofaza qilinadigan 
hududlar vujudga kelgan vaqtda paydo bo‗ldi. Milliy bog‗larda inson 
tomonidan kam o‗zgartirilgan fauna va floraga boy bo‗lgan xushmanzara 
landshaftlar muhofaza qilinadi. 
Milliy bog‗larda dam oluvchilarga turli xil xizmatlar ko‗rsatiladi, bu esa, 
muhofaza qilinadigan hududlarning moliyaviy tejamkorligini ta‘minlaydi. 
Sayyohlardan keladigan daromad qo‗riqlanadigan hudud tabiiy boyliklaridan, 
sanoat va qishloq xo‗jaligida foydalanishdan keladigan daromaddan ancha 
yuqori. Hududlardan maqsadli foydalanish G‗arb mamlakatlariga ko‗proq 
daromad keltirmoqda. Tabiiy bog‗lar mamlakatimizda odatdagi foydalanish 
o‗rniga uzoq muddatga aholining dam olishi maqsadida ajratib qo‗yiladigan 
katta-katta hududlardir. Shu vazifaga muvofiq bog‗da butun tabiat jiddiy 
muhofaza qilinadi va zarur hollarda uni tiklash va yaxshilash choralari 
ko‗riladi. Tabiiy bog‗lar tabiatni diqqatga sazovor va landshaftlari xilma-xil, 

---

110 
kam o‗zlashtirilgan xushmanzara rayonlarda tashkil qilinadi. Ular ilmiy, 
madaniy, estetik yoki tarixiy ahamiyatga ega bo‗lgan tabiiy komplekslarning 
nodir ob‘ektlari, landshaftlarini saqlash uchun tashkil qilinib, tabiatni muhofaza 
qilishning maxsus rejimi bilan saqlanadi. 
Tabiiy bog‗larning asosiy vazifasi xushmanzara landshaftlarda aholining 
dam olish imkoniyatini ta‘minlash bo‗lib, bunga tabiatni kompleks muhofaza 
qilish asosidagina erishish mumkin. Bog‗larga dam oluvchilarning borishi 
to‗g‗ri tashkil qilinganda ular katta maydonlardagi tabiiy komplekslarni saqlash 
va tiklashni ta‘minlaydi, bu jihatdan bog‗lar qo‗riqxonalarga o‗xshab ketadi. 
Tabiiy bog‗lar atrofidagi ommaviy dam olish uchun mo‗ljallangan istirohat 
zonalaridan farq qilib, ularga guruh bo‗lib yoki individual borish reglament 
bo‗yicha ruxsat etiladi. Tabiiy bog‗lardan maqsadli foydalanishda har bir aniq 
holat uchun, bog‗ning har bir uchastkasi uchun oldindan mufassal izoh berib 
qo‗yiladi. Bog‗ hududi foydalanish va muhofaza qilish rejimi turlicha bo‗lgan 
uchastkalarga – zonalar (qo‗riqxona, zakaznik, tabiat yodgorliklari, dam olish 
zonasi va boshqalar)ga bo‗lib qo‗yiladi. Shunday qilib, tabiiy bog‗larni tashkil 
qilishda bog‗ maydoni, tabiiy sharoiti (relef, o‗simlik tiplari)ni hisobga olish 
zarur. Bu esa bog‗ tabiiy landshaftlarini uzoq muddat saqlashga imkon beradi. 
Bog‗larni tashkil qilish uchun joy tanlashda muhim shartlardan biri bog‗ning 
undan foydalanadigan aholi turar joylariga yaqin bo‗lishidir. Bog‗ bilan aholi 
punkti o‗rtasida mustahkam aloqa o‗rnatilishi kerak. O‗rta Osiyoda ham keyingi 
yillarda tabiiy (milliy) bog‗lar tashkil qilinmoqda. 
Qirg‗izistondagi Arslonbob milliy bog‗i 1976 yilda Janubi-G‗arbiy 
Tyanshanda Babushotin tog‗ massivi yon-bag‗irda 1000 metrdan 4000 
metrgacha va undan yuqori balandliklarda tashkil qilindi. Arslonbob Osiyo 
qit‘asida katta massivda yong‗oq o‗rmoni saqlangan yagona joydir. Milliy 
bog‗ning maydoni 19 ming gektar. Qirg‗izistonda 1982 yilda Frunze shahridan 
uncha uzoq bo‗lmagan joyda Olaarcha tabiiy bog‗i, Tojikistonda 1992 yilda 
O‗rta Osiyoda maydoni jihatdan eng katta bo‗lgan «Tojikiston milliy bog‗i» 
tashkil etildi. Qo‗yida O‗rta Osiyoning ayrim tabiiy bog‗lariga ta‘rif beramiz.