Samarqand davlat universiteti gulsum tagiyeva, hayriniso husanova oila va gender

8.Ta‟minot olish tug‟risidagi uzaro kelishuvda qaysi tarafning 
manfaatlari prioritet bulib xisoblanadi?
A.* oluvchi tarfning
B. to‗lovchi tarafning
C. ikkala tarf xam teng xukukli
D. davlat manfaatlari
9. Otalikni belgilash tugrisidagi sudning xal kiluv karori konuniy 
kuchga kirgandan keyin sud mukarrar nusxasini kaysi organga 
yuboradi?
A.* fuqarolik xolati dalolatnomalarini qayd etish organiga
B. vasiylik va homiylik muassasalariga
C. hokimiyatga
D. ichki ishlar organlariga
10. Agar vasiylik va xomiylik organi otalikni belgilashga rozilik 
bermasa, u xolda ota qaerga murojat qilishga haqli?
A.* sudga
B. hokimiyatga
C. FXDYo ga
D. tibbiy muassasaga 
 

---

170 
10-MAVZU. GENDER TENGLIGI G‟OYALARINING NAZARIY-
METODOLOGIK ASOSLARI 
1. Gender tadqiqotlarining vujudga kelishi va rivojlanishi. 
2. Gender tushunchasi.
3. Biologik va ijtimoiy jins tushunchalari.
4. Biologik determinizm.
5. Gender ijtimoiy-demografik kategoriya sifatida.
6. Gender identliklik.
7. Gender segregasiya.
8. Gender 
kutishlar 
va 
gender 
rollardagi 
zamonaviy 
transformasiyalar.
Ayollar masalasi jamiyat, ijtimoiy munosabatlar, millatlar, 
davlatlar, madaniyat va sivilizasiyalar bilan uzviy aloqada. Bu 
masalaning yuzaga kelishi, rivojlanishi ijtimoiy-tarixiy jarayonlarning 
bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o‗tishi bilan ham bog‘liqdir.
Olimlar ayollar masalasini jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liq 
ravishda tahlil qilish natijasida kishilarning ijtimoiy birligi, jamiyat 
bo‗lib yashashi uchun zarur bo‗lgan oila, urf-odat, madaniyat, xalqaro va 
sivilizasiyalararo munosabatlar, din, mehnat va jamoat tashkilotlariga 
uyushish katta ahamiyat kasb etishini ilmiy ifodalaganlar. Gender 
g‘oyasigacha o‗tish evolyusiyasi mobaynida quyidagi ijtimoiy-tarixiy 
bosqichlar bosib o‗tildi. Mazkur bosqichlar to‗rt tasnifiy xususiyatlarga 
ega bo‗lib, ular quyidagilardir:
1. Diniy konfessional taqiq tizimi amal qilgan. Tarixiy manbalar 
aynan ayolni insoniyat madaniyatining asoschisi deb atashadi. Haqiqatan 
ham mehnatning ibtidoiy jamoa tuzumida taqsimlanishiga qarab 
erkaklar ov qiluvchilar, ayollar esa hosil yig‘uvchilar vazifasini 
bajarganlar. Faqat ayolgina yerdan to‗yimli o‗simlik ildizlarini, inlardan 
mayda jonivorlarni, hashoratlar lichinkasini qazib olish bilan mashg‘ul 
bo‗lgan.
Rivoyatlarda olovni kashf etganlar erkaklar timsolida uchraydi. 
Ayollar olovning xususiyatlarini o‗rganish, uni turmushda qo‗llash, uyni 

---

171 
isitish, ovqat tayyorlash kabi zaruratlarni bajarganlari haqida hikoya 
qilinadi. Kiyim-kechak va oyoq kiyimlarini ham ayollar kashf etishgan.
Ona urug‘i davrida ayollarning mavqyei yuqori bo‗lgan. Ayol 
asosiy ishlab chiqaruvchi kuch, ro‗zg‘orni muhofaza qiluvchi, bola 
tarbiyalab, avlodning ko‗payishini ta‘minlovchi zot hisoblangan. Bu esa 
unga urug‘, qabila hayotida yetakchilik qilish imkonini bergan. Urug‘-
aymoqchilik davri ma‘budalari ayollar timsolida tasvirlangan, qabilani 
boshqarish, aybdorlarni jazolash, hatto boshqa qabilalar ustiga qo‗shin 
tortish ham ayollar ixtiyorida bo‗lgan. Ijtimoiy huquqiy nuqtai nazardan 
bu davrni ilmiy adabiyotlarda ―ayol huquqi‖
2
xukmron bo‗lgan davr deb 
atashadi. L. Morgan, F. Engels, G. Ploss, E. Teylor asarlarida ona urug‘i 
davri (matriarxat)da ijtimoiy-huquqiy va siyosiy masalalar ayollar 
qo‗lida bo‗lganiga ko‗plab misollar keltiriladi. Biroq ota urug‘i 
(patriarxat) davriga o‗tilishi bilan ijtimoiy-huquqiy muvozanat ayoldan 
erkak tomonga og‘adi va erkak asosiy ishlab chiqaruvchi kuchga, 
davlatni boshqaruvchiga aylanadi. Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning 
keyingi bosqichlari ayolni erkakka qaram qilish, uning psixologik, 
xo‗jalik yuritish va bola ko‗rishga bo‗lgan ehtiyojlarini qondirish 
yo‗lidan bordi.
Bu ijtimoiy-huquqiy mutelik ayol bilan erkakning mulkka egalik 
huquqining turlicha taqsimlanganida, ayolning turmush qurish, ajralish 
huquqlari 
tan 
olinmaganligida, 
sud 
ishlarida 
qatnashishi 
cheklanganligida va boshqalarda namoyon bo‗ldi
3
. 
Ayollar va erkaklar teng huquqliligi masalasi qadim zamonlardan 
buyon qizg‘in bahslarga sabab bo‗lib kelgan. Miloddan 400 yillar avval 
yashagan sofist Antifont o‗z asarlarida barcha odamlarning tabiat 
tomonidan teng qilib yaratilganligi haqidagi g‘oyani birinchilardan 
bo‗lib ilgari surgan. Uning fikricha, tabiat barchani: ayolni ham, erkakni 
ham teng qilib yaratadi, lekin insonlar o‗zlarini tengsiz holatga soluvchi 
qonunlar odamlarning o‗zaro kelishuvi natijasidir
4
.
2
Бебель А. Социализм и женщина. М.: Госполитиздат. 1959. -С.49. 
3
Қаранг.: Эгамбердиева Т. Аѐл ва давр. Т.: Меҳнат. 1994. – 6-7 бетлар. 
4
Антология мировой философии. М., 1969. Т.1. -с. 322 

---

172 
Tabiiy huquqlar tengligi va barcha odamlarning erkinligi haqidagi 
g‘oyani sofizm oqimining boshqa namoyondalarida ham uchratamiz. 
Jumladan, 
Likofronning 
fikricha, 
faqat 
qonunlargina 
shaxsiy 
huquqlarning kafolati bo‗lishi mumkin
5
.
Shunday qilib, ayol va erkak teng huquqliligi muammosi doimo 
hur fikrli insonlar diqqat markazida bo‗lgan. Biroq aynan ayolning erkak 
bilan teng huquqli ekanligini e‘tirof etgan mutafakkir qadimgi yunon 
faylasuf olimi Pifagor edi. U odamlarning turmushi isloh qilinishi hamda 
falsafaning 
huquq 
va 
erkinlik 
to‗g‘risidagi 
xulosalariga 
muvofiqlashtirilishi kerakligi haqidagi tasavvurlarni rivojlantirgan. 
Ushbu nuqtai nazardan u o‗zining falsafiy qarashlarida ayol va 
erkakning teng qilib yaratilishi haqidagi fikrni ilgari suradi. Pifagorning 
maslakdoshlari esa bu g‘oyani davom ettirganlar. Ular inson hayoti 
adolat va ma‘lum chegara, ya‘ni o‗z o‗rnini bilish va his qilish asosida 
qurilishi lozimligini ta‘kidlaydi
6
. 
Ushbu mazmundagi g‘oyani yana bir yunon mutafakkiri Suqrot 
qonunlarning obyektiv ahloqiy tabiati to‗g‘risidagi falsafiy ta‘limotida 
rivojlantirgan. Jumladan, u ham insonlarning tabiiy huquqlari tengligini 
e‘tirof etar ekan, polisning mantiqan to‗g‘ri va adolatli qonunlargagina 
bo‗ysunishi lozimligini va faqat shunday holatdagina inson erkinligini 
ta‘minlash mumkinligi g‘oyasini ilgari suradi
7
.
Shaxs erkinligi va ozodligi, inson va fuqaro huquqi haqidagi 
ilg‘or g‘oyalarni ilgari surganiga qaramay, qonunga itaotkor va ahloqiy 
ish yuritgan Suqrot o‗lim jazosiga mahkum etilgan. U agar menga 
xudolar shuni ravo ko‗rishgan ekan, demak men shunga loyiq ekanman, 
degan fikrni bildiradi
8
.
Suqrot izdoshlaridan biri bo‗lgan Platon uning rasionalistik (aqlga 
asoslangan) g‘oyalarini rivojlantiradi. U Suqrot va Pifagor ta‘limotining 
inson huquqlari va erkinligi borasidagi g‘oyalarini davom ettirib, ―Ideal 
davlat‖ asarida atroflicha talqin etadi. O‗z asarida Platon ideal davlatda 
ayolning o‗rniga nisbatan qarashlari uning biologik va madaniy, 
5
Нерсесянц. История идей правовой государственности. М.: 1993. с.5 
6
Николаев Н. ―Кто такой Пифагорў‖ Универсальная энциклопедия.Д.Д. Т.2,с. 422-423 
7
Қаранг.: Кессиди Ф. Сократ. М.: 1988. с.181 
8
Ўша жойда. 

---

173 
xususiylik 
va 
ommaviylik 
o‗rtasidagi o‗zaro bog‘lanishlarni 
aniqlashtiradi. U ayollar va erkaklar o‗rtasidagi o‗zaro teng huquqlilikni 
e‘tirof etib, insoning qanday ijtimoiy foydali mehnatni bajarishiga 
qodirligiga qarab jinslar o‗rtasidagi biologik tafovutlarni nomuhim 
tafovutlar deb izohlaydi. Ayolning reproduktiv holati ularni faqat uy- 
ro‗zg‘or ishlari bilan chegaralanib, ijtimoiy vazifalardan chetlatilishiga 
asos bo‗la olmaydi, deb uqtiradi.
Shu bois biz Platonni jinslar tengligining ilk himoyachisi deb 
aytishimiz mumkin. U yigit va qizlarning ta‘lim olishi, erkin kasb 
tanlashi, o‗z qobiliyatiga yarasha ijtimoiy mavqyeni egallashi kabi teng 
imkoniyatlarni qo‗llab- quvvatlagan. Ammo yuqoridagi fikrlar Platonni 
feminizm tarafdori bo‗lgan deb qarashga asos bo‗la olmaydi. U ayollar 
va erkaklarga teng huquqlar beradi, lekin bu uning ayollar shug‘ullanib 
kelgan an‘anaviy faoliyat sohasini nazardan soqit qilishi evaziga yuz 
beradi
9
. 
Qadimda turli mintaqalarda ayolning ijtimoiy ahvoli, oila va 
jamiyatdagi o‗rni har xil bo‗lgan. Tarixiy manbalarda ifodalanishicha, 
har doim ham ayolga inson sifatida qaralmagan. Yer yuzida ayolga 
adolat bilan qaraydigan jamiyat bo‗lmagan hali deyish mumkin.
Asrlar davomida ayollarga nisbatan ijtimoiy va ma‘naviy 
kamsitishlar ularning ijtimoiy faolligini yanada susayishiga olib keldi. 
Ba‘zi ayollar asta- sekinlik bilan bu holatni tabiiy deb tan olib, ushbu 
turmush 
tarziga 
ko‗nika 
boshlasalar, 
boshqalari 
esa 
bunday 
kamsitishlarga turli yo‗llar bilan qarshilik ko‗rsatishga harakat qilishgan. 
Uy yumushlari, ro‗zg‘or tashvishlari, oila boshlig‘iga, ota yoki erga 
so‗zsiz itoat qilish, tinimsiz haqoratlarga, ho‗rliklarga chidash– 
ayollarning ichki dunyosi va ruhiyatida ko‗rquv va qullik, itoatkorlik 
paydo bo‗lishiga olib keldi.
Shunday bo‗lsa-da, biron dinda ayollarning ijtimoiy hayotda 
erkaklar bilan teng ekanligini (ularning xudo oldidagi tengligi bundan 
mutasno), ularni davlat, cherkov va diniy idoralar ishida teng qatnashishi 
mumkinligini e‘tirof etuvchi manba uchramaydi. ―Teologiyaga oid 
adabiyotlar 
esa 
erkaklarning 
ayollarga 
nisbatan 
antifeministik 
9
Қаранг.: Скирбекк Г., Гилье Н. Фалсафа тарихи. - Т.: 2002, 106-108 бетлар. 

---

174 
qarashlarini asoslashdan iborat. Xush nomusli yahudiy ham, jazavali 
hindu ham, mag‘rur musulmon ham ayol qilib emas, erkak qilib 
yaratilgani uchun o‗z xudolariga shukronalar aytadilar‖
10
.
Qadimgi Hindistonda ayol turmush qurish, meros va boshqa hech 
qanday huquqqa ega emasdi. U nopok tamoyilga, zaif fe‘lga, yomon 
axloqqa ega deb hisoblanib, Manu III qonuni uni bolaligida otasiga, 
yoshligida eriga, erining vafotidan so‗ng o‗g‘liga yoki erining 
qarindoshlaridan bir erkakka qaram bo‗lmoqqa majbur etardi. Hatto 
ba‘zi joylarda eri o‗lgach, ayolga yashash taqiqlanardi. Marhum eri bilan 
uni tiriklayin yoqib yuborish an‘anasi ham paydo bo‗ldi
11
.
O‗lmay qolgan bevalar esa ayanchli ahvolda yashar edi. 
Hinduizm aqidasiga ko‗ra, beva motam kiyimida yurishi kerak. Ularning 
bir kunda bir marta ovqatlanishi, sochlari ustarada qirilishi majbur edi, 
bevalar bayram va to‗ylarda ko‗rinmasligi lozim bo‗lib, biron-bir erkak 
unga uylanmas, basharti uylansa, u avvalo o‗z toifasidan chiqarilar va 
haydalardi
12
. 
Hindlarning muqaddas kitobi - ―Veda‖da ayol momaqaldiroqdan, 
o‗limdan, zahardan va ilondan ham yomonroq jonzot sifatida 
tasvirlanadi. 
Buddizmning ayrim yo‗nalishlarida ayollar obrazlari muhim o‗rin 
egallaydi. Buddizmning asosiy yo‗nalishi bo‗lmish –maxayanada ayol 
yaxshi, farovon hayot ichida ko‗rsatilgan bo‗lishiga qaramay, muqaddas 
yozuvlarda ayollarning ziddiyatli tasvirlanishi natijasida erkaklarning 
ayollarga nisbatan ikki xil munosabati aks etirilgan. Bir tomondan ayol 
dono, muloyim, mehribon qilib ko‗rsatilsa, boshqa tomondan esa u 
kishini yo‗ldan ozdiruvchi, buzg‘unchi mavjudot sifatida ta‘riflanadi
13
. 
Buddaviylik asoschisi Budda avvallari ayolni dinga qabul 
qilmagan. Budda bir gal Anandaga shunday dedi: Ayolni bu dinga qabul 
qilmaganimizda, buddachilik (buddizm) sof holda uzoq asrlar davom 
10
Қаранг: Усачева Н. Женщина:ее статус, судьба и образ в мировой культуре.–Алматы. Гылым. 
1994.–С. 149. 
11
Қаранг.: An-Haim. Women and Islam. Oxford.1997. L. 7, p.31 
12
Ганди Мохандас Карамчанд. Т.: Фан. 1972. –61 б. 
13
Қаранг: Paul D. Women in Buddism: images of the feminine in the Mahayana tradition.Berkley.1985, 
p.19 

---

175 
etardi. Endi oramizga ayol kirgach, bu din uzoq yashaydi, deb ayta 
olmayman, degan
14
. 
Xristianlikda esa, asosan, V asrgacha, ayolga nisbatan past nazar 
bilan qaralgan, unda ayol erkakni yo‗ldan uruvchi iblisga yaqin 
mavjudot 
sifatida 
talqin 
qilingan
15
. 
Rim 
jamiyatida 
nimaiki 
ko‗ngilsizliklar, tartibsizliklar hukm sursa, uning sababini ayoldan 
qidirdilar. Ular tinimsiz ayollar haqida bahslashar va o‗zlarinig 
nomaqbul ta‘riflarini berib, o‗z so‗zlarini ma‘qullashar edi. Jumladan, 
qirol va poplar ―Ayol- iflos‖, deya baho berdilar. ―Uning go‗zalligidan 
ehtiyot bo‗lish lozim. Zero, u fitna va g‘urur uchun iblisning qurolidir‖, 
deya xitob qildilar. Ularga qo‗shimcha tarzda ayrimlari ayol to‗g‘risida, 
u inson nafsiga shaytonni kiritgan, ayol erkakni Alloh taqiqlagan 
daraxtga yaqinlashtirgan. Allohning qonunlarini buzgan, erkakni 
chirkinlashtirgan‖, - degan fikrni bildirganlar. ―Uning gunohkor ekani 
muqarrar, muhaqqakdir. Ayol qiziqarli ofatdir. Uy va oila uchun 
tahlikadir. G‘addor bir sevgili, sirli, noma‘lum davomli musibatdir‖ 
degan xulosa bildirgan
16
. Xavvoriy Pavel o‗zining korinfliklarga 
Birinchi yo‗llanmasida Siseron ― ayollar bo‗lmaganda, erkaklar xudo 
bo‗lar edi‖ deganini, Koton, ― agar hayotda ayollar bo‗lmaganida, biz 
xudolar bilan muloqotda bo‗lar edik‖, deganini aytib, o‗sha davrning 
ayollarga bo‗lgan munosabatini ifodalaydi.
O‗sha davrda xristianlikda (milodiy V asrda) quyidagi masalani 
muzokara etish uchun bir anjuman o‗tkazdilar. ―Ayol mavhum, ruhsiz 
bir jismmi? Yo unda ruh bormi?‖ Ular shunday qarorga keldilar: 
―Masihning onasidan tashqari barcha ayollar jahannam azobidan 
qutuluvchi emaslar‖.
Xuddi shunga yaqin anjuman Fransiyada milodiy 586 yilda bo‗lib 
o‗tgan: ―Ayol insonmi yo inson emasmi?‖ Natijada shunday qaror 
qiladilar: ―Ayol inson, lekin u faqat erkakka xizmat etmoq uchun 
yaratilgan‖.
14
Ганди Мохандас Карамчанд. Т.: Фан. 1972. –61 б. 
15
Гуревеч А.Я Культура и общество средневековой Европы глазами современников.- М.: 
Искусство,1989- с.241. 
16
Қаранг.: Плоссъ Г. Женщина в естествоведении и народоведении. Антропологические 
исследования. – Сыктывкар-Киров, Перя-МАА –ГИПП, Вятка. 1995. т.3-С. 282-283. 

---

176 
Angliyada esa ayol hatto Injilni o‗qish u yoqda tursin, hatto unga 
qo‗l tekkiza ham olmagan. Qirol Genri VII (1509-1547) zamoniga 
kelibgina, ayollar Injil o‗qiy boshladilar.
Bu davrgacha ingliz qonunida ayollar fuqaro sanalmasdi. Ular 
mulk egasi sifatida haq-huquqlarga ega emas edilar. Hatto o‗z mehnati 
bilan topgan mol-mulkni erkin tasarruf qila olmaganlar
1
.
Katolik cherkovida ham, protestant cherkovida ham ayollarning 
faol harakatiga qaramay, hukmron mavqyeni erkaklar egallashgan. 1997 
yilda Rimda ―Muqaddas kongregasiya e‘tiqod doktrina‖sida, ayollarni 
muqaddas din xodimi darajasiga ko‗tarishni man qilish to‗g‘risida qaror 
qabul qilindi. O‗n ikkita havoriy orasida bitta ham ayol yo‗qligi bu 
qarorga asos bo‗ldi. 1987 yilni katolik cherkovi tomonidan rasmiy 
ravishda ―Ona-xudo yili‖ (Bogomater yili), deb e‘lon qilinishidan 
maqsad ayollarga ularning an‘anaviy onalik va xotinlik burchlarini 
yodga solishdan iborat edi.
Johiliyat davrida, ya‘ni Islomgacha Arabiston yarim oroli aholisi 
o‗rtasida ayolning hyech qanday o‗rni ham, qadr-qimmati ham yo‗q edi. 
Bu holat farzandning tug‘ilishidan boshlanardi. Oilada o‗g‘il bola 
dunyoga kelsa, sevinishar, xursandchiliklar qilishar, qiz tug‘ilsa esa 
oilada motamsarolik xukm surib, tezda farzandni yo‗qotish payiga 
tushishar edi. Ayolning eri oldidagi qadri erining molichalik emasdi. 
Johiliyat zamonida arab erkaklari ayol bilan bir xonada o‗tirishmas, 
birga ovqatlanmasdilar. U davrda arablar uch narsada: otda, ayolda, 
uyda xosiyat yo‗q, deb ishonishardi
2
.
Ayniqsa, ajrashgan ayolning turmushi juda nochor ahvolda 
bo‗lgan, eri uni qiynalsin .deb boshqasiga turmushga chiqishiga 
to‗sqinlik qilar, tinimsiz haqoratlar edi. Shuning uchun idda muddati 
tugaydigan vaqtda uni yana nikohiga olar va takror qo‗yardi. Qabul 
qilingan idda muddati bir yil bo‗lgani uchun, ajrashish cho‗zilib ketardi. 
Er bu holni uch bor takrorlay olardi. Erning o‗limidan so‗ng esa ayollar 
bir yil matom tutishardi va bir yil idda kutishardi.
1
Qarang.:Safayeva S. Ayollar masalasi: umumijtimoiy va milliy jihatlar.–T.: O‘zbekiston.2003. -26 b. 
2
Gryunebaum G.E. Klassicheskiy islam. Ocherk istorii (660-1258). M.: 1986. S.13. 

---

177 
Cho‗ldagi badaviylar johiliyat davrida bir oz ayolni hurmatlashar, 
shahardagi madaniy hayotda esa tamoman aksi edi.
Makkaga nisbatan Madinada ayollarning ahvoli yaxshiroq edi. Bu 
davrda qurayshlar uy boshqarishda ayollarga ba‘zi huquklarni berganlar. 
Ammo erkaklar hech qanday istisnosiz xohlaganlaricha uylana olardilar.
Quraysh va Hind kabi ba‘zi qabilalarda qiz bolalarni tiriklayin 
ko‗mib yuborish odati bor edi. Bu ishni ular qiz bola baribir oilaga 
yaxshilik keltirmaydi deb o‗ylab amalga oshirar edilar. Ko‗chmanchi 
arablar ayrim yashab qolgan qizlariga og‘ir ishlarni qildirar, tinimsiz 
haqoratlar edilar. Ba‘zan esa olti yoshlarga kirganda, uni yasantirib, 
"Qarindoshlarimiznikiga olib boraman", deb cho‗lda avvaldan 
hozirlangan chuqurga tashlab, ustidan tuproq tortib yuborishardi. Ba‘zi 
rivoyatlarda aytilishicha, homilador ayollarni chuqurga tushirib 
tug‘dirishar, agar tug‘ilgan farzand qiz bola bo‗lsa, uni o‗sha zahoti 
chuqurga ko‗mib kelishardi.
Johiliyat davrida erkaklar oldida ayollarning hyech qanday 
ahamiyati yo‗q edi. Turmushga berish davrida ham ota qizining istagini 
hisobga olmay, yoshiga e‘tibor ham qilmasdan, xohlaganiga turmushga 
berib yuborardi. Uylanadigan erkakning otasi yoki yaqin qarindoshi 
qizning otasidan uni so‗ragani borardi va bu ishga ―xitba‖ deyilardi. Qiz 
uzatiladigan bo‗lsa, bir mahr tayinlanar, shundan keyin turmush 
qurilardi. Arablarda yana bundan boshqa bir talay botil va chirkin nikoh 
shakllari uchrardi
1
.
Arablarda nikoh xususida yomon ishlardan biri-o‗gay onalariga 
uylanish odatining xukm surishi edi. Bir arab xotinini qo‗ysa yoki o‗zi 
o‗lsa, katta o‗g‘li o‗gay onasiga uylanishga haqi bo‗lgan, agar u o‗gay 
onasiga uylanmoqchi bo‗lsa, libosini o‗sha xotin ustiga tashlar va shu 
tariqa mahr bermasdan, unga uylanib olardi. Agar o‗g‘il istasa, o‗gay 
onani boshqasiga turmushga berib yuborar va mahrini o‗zi olishi 
mumkin edi. Hatto marhumning o‗g‘li kichik bo‗lsa, u ulg‘ayguncha 
o‗gay ona ushlab turilar va bola ulg‘aygach, masala hal etilishi kutilardi. 
Bu kabi xo‗rliklardan ayol o‗z qabilasidan qochib qutulmasa, bu asoratli 
vaziyatdan qutulish dargumon edi.
1
Azimov A. Islom va hozirgi zamon.-T.:O‘zbekiston.1991,-5 b. 

---

178 
Islom dini vujudga kelishi arafasida dunyoda ikki katta davlat – 
Rim va Eron bir-birlari bilan raqobatlashar, boshqa xalq va elatlar 
ustidan hukmlarini o‗tkazishar edi. Rim nasroniy davlat, Eron esa 
otashparastlar yurti edi. Bu davlatlarning qonunchiligi buzuq, inson haq-
huquqlari poymol edi, ichki nizolar oqibatida kuchsizlanib qolgan edilar. 
Arabiston yarim oroli goh u, goh bu davlatning qo‗shinlari bilan harbiy 
to‗qnashuvlarga duch kelib turardi. Islom dinining vujudga kelishi 
Arabistonda ijtimoiy-siyosiy hayotni muolaja qiluvchi bir dastur sifatida 
qarshi olindi. Hayotning barcha jabhalarini qamrovchi Islom ayollar 
haq-huquqlariga ham katta e‘tibor berdi
1
.
Islomda ayolning haqlari quyidagicha ado etilishi lozim deb 
ko‗rsatilgan.
1.Ayollarga 
yaxshi muomalada bo‗lish, ularga nisbatan 
xushmuomala, shirinso‗z, muloyim munosabatda bo‗lish, nohaqlik va 
qo‗pollik qilmaslikni targ‘ib etdi. Bu xususda Muhammad Payg‘ambar 
mo‗minlarning eng to‗la ishonchlisi xush xulqlisidir. Sizlarning 
yaxshilaringiz 
ayollarga, 
zavjalariga 
yaxshi 
muomalada 
bo‗lganlaringizdir, ayollar xususida Allohdan qo‗rqingiz. Zero, siz ularni 
Allohdan omonat o‗laroq olgansiz
2
, deb ta‘kidlaganlar.
2. Ayollarni urmaslik. Ayollarga munosabat to‗g‘risida Qur‘oni 
karimda: ―Xotinlarning itoatsizligidan qo‗rqsangiz, avvalo ularga 
nasihat qilingiz, so‗ng (bu ta‘sir qilmasa) ularni yotoqlarida tark etingiz, 
so‗ngra (bu ham kor qilmasa,) ularni (majruh bo‗lmagudek darajada) 
uringiz. Ammo sizlarga itoat qilsalar, ularga qarshi (boshqa) yo‗l 
axtarmangizlar, deb qayd qilingan. ―Niso‖ oyatida aytilganidek, itoatsiz 
ayolni tarbiya va so‗nggi chora sifatida qattiq og‘ritmasdan urishga izn 
berilgan. Lekin, ma‘lumotlarga ko‗ra Payg‘ambarning o‗zi ayollarini 
urmagan va xotin kishini urganlarga ham qarshi turgan. ―Ne bo‗ldi 
erkaklarga, xotinlarini qul kabi uradilar, holbuki, ayni kun so‗nggi 
(tun)da latiflashadilar‖, degan hadis ham bu fikrning isbotidir
1
. Ayni 
paytda, ayollarga ham erlariga ozor bermaslik amr etilgan. 3. Ma‘lumki, 
1
Jabborov S. Musulmon huquqi va odat normalari. T.: 2001-. 47 b. 
2
Qur‘oni Karim. T.: Cho‘lpon. 1992.- 418 b. 28 Qur‘oni Karim. T.: Cho‘lpon, 1992. 57-58 - betlar. 
1
O‘sha kitob, -192 b. 30 O‘sha kitob, -94 b. 

---

179 
yuqorida ta‘kidlanganidek, islomga qadar ayrim arab mamlakatlarida 
oilada qiz farzand tug‘ilsa, fojea alomati deb qaralgan, shu bois, uni 
tiriklayin ko‗mishgan. Bu odat vahshiylik hisoblanmas, aksincha, 
ayollarni bunday xo‗rlash odatga aylangan edi. Islomda esa ayol va 
bolalarni o‗ldirish man etilgan. Qur‘oni Karimda shunday deyiladi: ―(Ey 
insonlar), bolalaringizni qashshoqlikdan qo‗rqib o‗ldirmangiz, ularga 
ham, sizlarga ham Biz rizq berurmiz. Ularni o‗ldirish, shubhasiz, katta 
xatodir‖ (―Al-Isro‖, 31)
2
―O‗z bolalarini aqlsizlik qilib, johilona 
o‗ldirgan va Allohga tuhmat qilib ular uchun Olloh rizq qilib bergan 
(hayvonlar)ni haromga chiqarganlar, albatta, (o‗zlariga) ziyon qilganlar. 
(Ular) haqiqatdan adashdilar va to‗g‘ri yo‗lga yuruvchi bo‗lmadilar‖ 
(An‘om‖ 140)
3
Islom huquqida hatto urush vaqtida ayol va bolalarni o‗ldirish 
taqiqlangan. Payg‘ambar: ―Kimki ikkita qizni voyaga yetguncha boqsa, 
jannatga men bilan birga kiradi‖, deb ta‘kidlaganlar.
4. Ayollarning ilm olishlari. Ayol va erkak musulmonlarga ilm 
o‗rganmoq farzdir. Qur‘oni Karimda faqatgina ayollarning o‗ziga xos, 
jismiga muvofiq kelgan (masalan, avratlarini to‗sish, bola emizish, idda 
muddati, taloq to‗g‘risida va hakozo) qolgan barcha oyatlar erkagu 
ayolga tegishli hisoblanadi. Ilm haqidagi chaqiriqlar ham shular 
jumlasidandir. Islomda iymondan keyingi farz ilm olishdir. Buning 
ahamiyati to‗g‘risida Muhammad payg‘ambar ―ilmni Chinga bo‗lsa ham 
borib, olinglar‖ deb ta‘kidlaydi.
Islomda ilm fikh, hadis, faroiz, tib, handasa, tarix, falakiyot va 
boshqa sohalarga bo‗lingan. Musulmonlar Qur‘on va sunnatga amal 
qilgan vaqtlarida ularning orasida ilmning barcha sohalarida dunyoga 
tanilgan 
allomalar 
yetishib 
chiqqan. 
Bunga 
o‗zimizning 
vatandoshlarimiz: Al- Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon 
Beruniy, Ulug‘bek, Zamaxshariy va boshqa ko‗plab olimlarning 
nomlarini keltirish mumkin.
Islom olamida birinchi darsxonalar, madrasa va masjidlar 
ochilgan. Uni diniy va dunyoviy bilimlar bilan boyitishga muvaffaq 
2
3

---

180 
bo‗ldilar
1
. Bu diniy va boshqa bilimlarni tahsil etishda ayol-erkak 
ajratilmagan. Chunki Islomda ilm olishda ayol-erkak tengdir. ―Ilm talab 
etmoq har bir musulmon erkak va ayol uchun farzdir‖, degan hadis ham 
fikrimizning to‗g‘riligini ifodalaydi.
Islom ta‘limoticha, shubhasiz, shariatning uch amal tayanchi bor. 
Bular: ilm, amal, ixlos. To‗rt xalifa zamonlari o‗tib ketgach, Islom 
davlatlarida soxta din peshvolari tarafidan ayollarning ilm olishini 
taqiqlaydigan uydirma hadislar ham yuzaga keldi
2
. Holbuki, Muhammad 
payg‘ambar va Horun ar-Rashid davrlarida ayollar ilm tahsilining 
cho‗qqisida bo‗lganlar.
Kimki ―Muslima ayollarning ilm olishini din taqiqlagan yoki 
taqiqlaydi‖ iddaosini ilgari sursa, bilingizki, u kimsa Islomga xiyonat 
etgan‖, degan hadis ham islom ayollarning ilm olishini 
rag‘batlantiruvchi din ekanligidan dalolatdir.
Islom dinining ta‘kidlangan ijobiy jihatlari bilan birga, ayrim 
kamsituvchi holatlari ham mavjud: ayollar asrlar davomida oila doirasi 
bilangina cheklandilar, erta nikohlilik, ko‗pxotinlik, oilada ayollarni 
doimiy ravishda tazyiq ostida yashashi kabilar shular jumlasiga kiradi.
Turmush tarzi tizimida ayollar huquqlarining kamsitilishi amal 
qilgan. O‗tmish zamonlarda ayollarni kamsitish jamiyat turmush tarzi 
uchun odatiy hol bo‗lib kelgan. Bunday holatni ba‘zi huquqiy odat va 
normalar orqali asoslashga harakat qilingan.
Masalan, Mesopotamiya va unga yaqin hududlarda shumer 
huquqiga ko‗ra, bir ayol eriga: ―Sen mening erim emassan‖ desa, ya‘ni 
ajrashmoqni istasa, u ayol daryoga tashlanib o‗ldirilar edi. Faqat erkak 
xotiniga: ―Sen mening xotinim emassan‖ deydigan bo‗lsa, erkak unga 
bir miqdor kumush pul berishi lozim edi. Albatta, bunday adolatsizliklar 
ayollar ma‘naviy-ruhiy holatiga kuchli ta‘sir etmay qolmaydi. Shuning 
uchun ham ayollar har qanday zo‗ravonlik va adolatsizliklarga sabr-
toqat bilan yashashga majbur bo‗lganlar
1
.
1
Islam v stranax Blijnego i Srednego Vostoka. - M., 1982. – s. 42. 
2
Jabborov S. Musulmon huquqi va odat normalari. T.: 2001.- 16 b. 
1
Ploss‘ G. Jenщina. Sыktыvkar-Kirov, Perya-MAA –GIPP, Vyatka. 1995. t.3-S. 259. 

---

181 
Manbalarda aytilishicha, agar bir erkak ayolning homilasini 
tushirishga majbur etishi natijasida u ayol o‗lsa, o‗sha erkakning qizi 
o‗limga mahkum etilardi. Ayolga muqobil erkak esa o‗ldirilmaydi, 
ayolga muqobil ayol, hur erkakka muqobil hur erkak, qulga muqobil qul 
o‗ldirilardi. Bu huquqqa ko‗ra, birovning jinoyati boshqaga 
ko‗chirilmoqda. Aybdor, jinoyatchi erkak o‗rniga ma‘sum bir qiz 
o‗ldirilmoqda.
Qadimgi Bobildagi Hammurappi va Solon qonunlarida ayolning 
mulkka munosabati tilga olinmaydi. Solon o‗z qonunlarini ―barcha 
uchun teng qilib qo‗ydim‖
2
, degan bo‗lsa-da, ayollar mulkka egalikda, 
sud ishlarida va saylovlarda qatnashmas edilar. Bevafo ayolga o‗lim 
jazosi qo‗llanilgan yoki cho‗riga aylantirilgan.
Shumer qonunlarida esa faqat ba‘zi bir qoidalar mukammalroq 
ishlangan. Bunga ko‗ra, oilaning huquqiy jihatlarida ayol manfaatlarini 
himoya qiluvchi ba‘zi bir moddalar kiritilgan. Masalan, bitta ayol bilan 
turmush qurish e‘tirof etilgan holda, ba‘zi bir vaziyatlarda birdan ziyod 
ayolga uylanishga ruxsat etilgan.
Onado‗lida yashagan xatitlarda oilada farzandlar erki faqat ota 
izmida bo‗lgan. U istaganini amalga oshirishi mumkin edi. Agar xohlasa 
bolalarini tovon yoki badal o‗rniga boshqasiga berib yuborardi. Eri 
o‗lsa, ayol oiladagi qarindoshlariga topshirilardi. Mavjud odatga ko‗ra, 
agar eri o‗lib, xotini beva qolsa, u ayol erning qarindoshiga turmushga 
chiqadi. Agar u ham o‗lsa, uning otasiga, ota ham o‗lsa, erning boshqa 
qarindoshlariga turmushga chiqish majburiyatida edi.
Shuningdek, farzandning olamdan o‗tgan otasidan qolgan o‗gay 
onasiga uylanishi ayb emas deb hisoblangan. Shu tariqa beva qolgan 
xotinga erining boshqa qarindoshlari ham uylanishga haqli bo‗lgan.
Qadimgi Yunonistonda ham ayollarning ahvoli ayanchli edi. 
Ayollarga bozordagi bir buyumday munosabat qilinar edi. Ular hyech 
qanday huquq va erkinliklarga ega emas edilar, lekin ayollarga oldiga 
qat‘iy burchlar qo‗yilgan. Unga ko‗ra, ular butun umri davomida 
erkakning buyrug‘iga itoat etish, uning xohlagan istaklarini bajarishga 
majbur edilar. Ayol umrbod bir erkakning ixtiyorida bo‗lib, hayot-
2
Nersesyans V.S. Filosofiya pravo.-M.:Norma-infra.1998.-s.400-401 

---

182 
mamoti o‗sha erkakka topshirilardi. O‗sha erkak istagan ayoliga er 
sifatida o‗z xohishini taklif etar va ayolni zo‗rlab o‗z tasarrufiga olardi. 
Barcha mol-mulk erkakning ixtiyorida bo‗lgan. Uning roziligisiz ayol 
hyech bir tasarruf huquqiga ega emas edi. Ajralish ishlarida er mutloq 
haq xisoblanardi. Ba‘zi bir hollardagina ayol ham ajralish istagini bildira 
olar edi. Bunday hollarda ayol boshiga adolatsiz bo‗xtonlar yog‘ilardi.
Spartaliklar esa ayolga ba‘zi bir madaniy haq-huquqlar 
bergandilar35. Faqat bu ularning ayollarni hurmat qilganlari tufayli 
emasdi. Sparta harbiy joy bo‗lganligi uchun erkaklar davomli urush, 
jang bilan mashg‘ul bo‗lardilar. Ular ko‗p hollarda oilada bo‗lmaganlari 
uchun, mol-mulkni tasarruf etishni beixtiyor ayollarga qoldirishga 
majbur edilar. Shu sababli spartalik ayol Afina va boshqa Yunon 
shaharlarida yashagan ayollarga qaraganda erkinroq edi.